Konflikt między królem Wilhelmem I a Kronprinzem Fryderykiem na tle nowego rozporządzenia prasowego w 1863 roku

GRZEGORZ KUCHARCZYK

Konflikt między królem Wilhelmem I a Kronprinzem

Fryderykiem na tle nowego rozporządzenia prasowego

w 1863 roku

Konflikt między pruskim następcą tronu a królem W ilhelm em I w 1863 r. był fragm entem toczącego się w latach 1860-1866 pruskiego sporu konstytucyjnego. Dlatego nie doczekał się on specjalnego opracow ania, był jed yn ie om aw iany przy okazji ogólniejszych analiz przem ian ustrojow ych w państw ie H ohenzollernów u progu lat sześćdziesiątych XIX w ieku1.

K orespondencję K ronprinza F ryderyka z interesującego nas okresu w ydał w 1931 r. H.O. M e i s n e r 2, a w 1978 r. uczynił to E. H u b e r3. T en pierwszy przygotow ał rów nież do druku „D zienniki” ks. Fryderyka4. Pokaźną część k o ­ respondencji i przem ów ień następcy tronu w ydał także G. S с h u s t e r \ P o d ­ stawowym źródłem dla analiz om awianego zagadnienia są rów nież w ydane przez F. P o n s o n b y e g o listy żony Fryderyka, ks. W iktorii6. N iezbędne okazało się sięgnięcie po w spom nienia „Żelaznego K anclerza”7.

O bjęcie przez B ism arcka stanow iska prem iera Prus (23 w rześnia 1862) roz­ poczynało nowy okres w dziejach monarchii Hohenzollernów. K ończyła się defini­ tywnie tzw. N ow a Era — kres odchodzenia od reakcyjnych rządów prem iera M an- teuffla — którą w 1858 r. obwieścił późniejszy król W ilhelm I z chw ilą obejm o­ wania władzy regencyjnej w monarchii pruskiej. Lata 1858-1862 nie były jednakże pozbawione konfliktów. Okres ów cechuje się system atycznym narastaniem sporu konstytucyjnego m iędzy pruską legislatyw ą (Landtag) z jednej strony a królem i jeg o rządem z drugiej. Tłem konfliktu były kw estie budżetow e zw iązane z

pla-1 O konflikcie konstytucyjnym zob. m.in. С. В o r n h a k, P reu ssisch e Sta a ts- u n d R ec h ts­

g e s c h i c h t e Berlin 1903; tenże, G eschichte d e s P reu ssisch en V erw a ltu n g srech ts, Berlin 1884;

E. B r a n d e n b u r g , D ie R eich sg rü n d u n g t. II, Lipsk 1915; E. H u b e r, D eu tsch e V er­

fassungsgeschichte seit I79R, Stuttgart 1967; E. S с h m i d t, Rechtsentw icklung in P reu ssen , Darm­

stadt 1961. Zagadnienie konfliktu z W ilhelm em I b yło tylko wzm iankow ane w dotychczasow ych biografiach Fryderyka III. Zob. K. S c h n e i d e r , K a ise r F ried ric h , B ielefeld 1888; W. R i с Κ­

Ι e r. K a iser F ried rich III, Leipzig 1938.

2 H.O. M e i s n e r , D e r p reu ssisch e K ro n p rin z im V erfa ssu n g ska m p f, Berlin 1931. 5 E. H u b e r, D o k u m e n te zu r deutschen V erfa ssu n g sg esch ich te t. II, Stuttgart 1978. 4 F riedrich III, T a g e b ü c h er von IR 4R -IR 66, wyd. H.O. M e i s n e r , Leipzig 1929.

5 Briefe, R eden u n d E rla sse d es K aisers u n d K ö n ig s F ried rich III, wyd. G. S с h u s t e r, Berlin 1907.

6 L etters o f the E m p re ss F rederick, wyd. F. P o n s o n b y , London 1928. 7 O. von B i s m a r c k , G ed a n ken u n d E rin n eru n g en t. I, Stuttgart 1898.

nowaną przez rząd rozbudow ą armii. W latach 1860-1861 Landtag, zdom inowany przez liberalną większość, po wielu oporach uchwalał prow izorium w ydatków na armię, postulowane przez konserwatywnego m inistra wojny A lbrechta von Roona. 17 m arca 1862 nastąpiła rekonstrukcja gabinetu polegająca na odejściu z rządu bardziej liberalnych m inistrów . Dwa m iesiące później, 6 m aja 1862 w nowych wyborach do Landtagu zw yciężyła liberalna N iem iecka Partia Postępowa. Te dwa następujące po sobie w ydarzenia zapow iadały rychłą eskalację konfliktu m iędzy w ładzą w ykonaw czą a ustaw odaw czą państwa pruskiego. W dniu, w którym ofi­ cjalnie ogłoszono królew ską nom inację Bism arcka na stanow isko prem iera Prus, Landtag odrzucił przedłożony m u przez rząd budżet armii. W tej sytuacji nowy premier zdecydował się na niekonstytucyjny krok sprawowania władzy bez zatwier­ dzonego przez Landtag budżetu, opierając się na budżecie w wersji rządowej uprzednio uchw alonym przez Izbę Panów. Aby zaś zabezpieczyć się przed jak ą­ kolw iek krytyką lub kontrakcją parlam entu w najbliższym czasie, król W ilhelm I 27 m aja 1863 przedterm inow o zamknął sesję Landtagu. Tym samym rządy bez uchw alonego budżetu i bez kontroli parlam entarnej przeciągnęły się do 28 paź­ dziernika 1863 (now e w ybory do Landtagu).

O bie strony konfliktu konstytucyjnego zdawały sobie jedn ak sprawę, że w swoich działaniach i podejm ow anych decyzjach m uszą m ieć na w zględzie jesz­ cze jeden, coraz bardziej liczący się w polityce wewnętrznej c z y n n ik — opinię pub­ liczną. U trzym yw anie kontaktu z opinią, ale także aktyw ne w pływ anie na nią w X IX -w iecznych Prusach było m ożliwe głów nie poprzez prasę. W takim więc świetle należy rozpatrywać wydane przez W ilhelma I 1 czerwca 1863 specjalne roz­ porządzenie prasowe, które restrykcyjnością i sposobem uchw alenia (decyzja króla bez parlam entarnej sankcji) wychodziło poza ramy pruskiego ustaw odaw stw a prasow ego ukształtow anego po 1848 r.8

W konstytucji pruskiej z 5 grudnia 1848 w art. 24 została zagw arantow ana w olność prasy (nie m ożna było jej ograniczać ani cenzurą ani kaucją)9. W art. 27 zrewidowanej ustawy konstytucyjnej z 31 stycznia 1850 zastrzegano, że nie m ożna w prow adzać cenzury druków , a jakiekolw iek inne ograniczenia powinny być norm owane specjalnym prawem. Takie specjalne prawo prasow e dla państw a pru­ skiego zostało w ydane 12 m aja 185 I ю. Uzależniało ono działalność drukarską i wydawniczą od uzyskania państwowych koncesji. W arunkiem koniecznym dla ich uzyskania było uprzednie wpłacenie przez wydawcę kaucji (w w ysokości od 1 tys. do 5 tys. talarów) na poczet ewentualnych grzywien będących skutkiem popełnienia wykroczenia.

W okresie rządów M anteuffla (1850-1858) kilkakrotnie podejm ow ano próby podjęcia bardziej restry kcyjnej polityki względem prasy. Już w 1850 r. powołano przy rządzie specjalną komórkę (Zentralstelle für Pressangelegenheiten), której za­ daniem było sporządzenie raportów dla rządu o ruchu w ydaw niczym , a w szcze­ gólności nadzór nad prasą rządow ą (głównie „Zeit”, „Preussischer Staatsanzeiger” i „Preussische C orrespondenz”)11. Z kolei m inister spraw w ew nętrznych W

est-8 Petny tekst rozporządzenia: E. H u b e r, D o k u m e n te t. II, s. 74-76. 4 Tam że t. I, s. 4 8 5-486.

10 G esetzsa m m lu n g f ü r die K ö n ig lich en P reussischen S ta a te n , nr 16. s. 2 7 3 -2 8 7 , Berlin 1851; E. H u h e 'r , D o ku m en te t. II, s. 521.

11 Działalność Zentralstelle szerzej ofnawia K. W a p p 1 e r. R eg ieru n g u n d P resse in P reussen, Leipzig 1935, s. 18-42.

KONFLIK T M IĘDZY K R ÓLFM W ILHELM EM I A K R O N PR IN Z EM FR Y D ER Y K IEM 17

phalen wydał rozporządzenie, na m ocy którego do cofnięcia koncesji prasowej byłaby uprawniona także policja. W myśl jednak prawa prasow ego z 12 m aja 1851 taką decyzję mogły podejmować tylko sądy. M inister powoływał się na zarządzenie z 1845 r. dotyczące rzem iosła (G ew erbeordnung), które dopuszczało m ożliw ość cofnięcia pozw olenia na działalność rzem ieślniczą drogą adm inistracyjną. O sta­ tecznie dopiero praw em z 21 kwietnia 1860 (a więc ju ż w dobie tzw. Nowej Ery) jednoznacznie postanow iono, że koncesja na działalność w ydaw niczą m oże być cofnięta tylko na drodze sądow ej12.

Jedynym poważnym i trwałym ograniczeniem wolności prasy było zaw ężenie 6 marca 1854 kom petencji sądów przysięgłych tylko do w ykroczeń popełnionych przez prasę, które praw nie zostały zakw alifikow ane jak o zbrodnie; reszta spraw podlegałaby zw yczajnym sądom powszechnym (czyli najczęstsze tzw. przestępstwa prasowe). Takie przesunięcie kwalifikacji prawnej faktycznie odbierało sądom przysięgłych (cieszącym się opinią łagodnych) rozpatryw anie w ykroczeń praso­ wych. Od 1854 r. sądy przysięgłych zostały rów nież pozbaw ione na rzecz sądów pow szechnych decydow ania o ew entualnym cofnięciu koncesji13.

W yżej w ym ienione unorm ow ania ograniczały w praw dzie w olność prasy, ale czyniły to jedynie pośrednio i w niewielkim stopniu. Prawo z 1851 r. pozostaw ało nienaruszone w swoich głównych zrębach, tzn. adm inistracja rządow a była pozba­ wiona możliwości decydowania o zamknięciu konkretnego czasopism a lub gazety. W tej m ierze głos decydujący miały sądy przysięgłych, a później powszechne.

W ydane 1 czerw ca 1863 rozporządzenie prasow e w porów naniu ze w cześ­ niejszymi prawnymi unormowaniami wolności prasy, było niew ątpliw ym krokiem wstecz. W pierw szym paragrafie opisyw ało ono przypadki, w których urzędnicy m ogliby wydać zakaz rozpow szechniania konkretnego pism a oraz definiow ało pojęcie „zagrożenia dobra publicznego”. O w a definicja jest dość obszerna i ważna dla zrozum ienia intencji autorów rozporządzenia, dlatego też w ym aga przytoczenia

in extenso:

„Z agrożenie dobra publicznego jest m ożliwe do stw ierdzenia nie tylko w ów ­ czas, gdy pojedyńczy artykuł z powodu swojej treści dał powód do postępow ania karnego, ale także w tedy, gdy ogólne nastaw ienie pism a um ożliw ia rozpoznanie jego dążeń w kierunku:

— podw ażenia szacunku i wierności dla króla,

— zagrożenia publicznego spokoju poprzez podżeganie jednych obyw ateli państwa przeciw drugim ,

— poddania pogardzie i nienawiści instytucji państw ow ych, urzędników i ich poleceń, a to poprzez przedstawienie faktów w sposób zniekształcony i tendencyjny oraz poprzez pom ów ienia i obelgi,

— w zyw ania do nieposłuszeństw a wobec praw lub zarządzeń władz, na­ m awiania do podkopyw ania obyczajności i bojaźni bożej albo osłabianie poprzez drwiny nauki, instytucji lub zw yczajów jednego z chrześcijańskich kościołów lub uznanej społeczności religijnej”14.

12 G e setzsa m m lu n g , nr 14. s. 185, Berlin 1860.

13 Szersze om ów ien ie tej kwestii E. H u b e r, D eu tsch e V erfa ssu n g sg esc h ich te t. III, Stuttgart 1963, s. 172.

14 E. H u b e r, D o k u m e n te t. II. s. 74-75. Oryginalna wersja brzmi: E in e G e fä h rd u n g d er

W kolejnych paragrafach zarządzenie inform ow ało, że zakaz publikacji pisma następuje po dwukrotnym ostrzeżeniu wydawcy. Decyzję zaś o zakazie podejm uje na plenarnym posiedzeniu rząd rejencji, w której inkrym inowana gazeta ukazuje się (par. 2). Od decyzji przysługiw ało prawo odw ołania się w ciągu 10 dni do Staats­ m inisterium (par. 5). W paragrafie 7 ostrzegano, że kto by pom im o wydanego za­ kazu nadal sprzedawał i rozpow szechniał zakazaną gazetę lub czasopism o, w ów ­ czas za każdy tą drogą rozpow szechniony num er, zeszyt lub egzem plarz będzie ukarany grzyw ną w w ysokości od 10 do 100 talarów, albo w yrokiem od jednego tygodnia do roku więzienia. Zagraniczne czasopism a także m ogą być objęte za­ kazem „z pow odu stale zagrażającego dobru państwa pruskiego nastaw ienia”, de­ cyzje w tym w ypadku podejm ow ałoby Staatsm inisterium (par. 9 ) '\

Przytoczone fragm enty najważniejszych postanow ień rozporządzenia praso­ w ego w yraźnie ukazują jego restrykcyjność, zarów no w zakresie sposobu po­ dejm ow ania decyzji o zakazie rozpow szechniania czasopism a, jak i w zakresie sformułowania katalogu przypadków naruszających „dobro publiczne”. To ostatnie zestawienie (par. 1) zostało sformułowane w sposób tak ogólnikow y, przy zastoso­ waniu takiej ilości nieprecyzyjnych terminów, że pozostawiało bardzo szerokie pole dla adm inistracji państwowej (czyli rządowej) do dokonyw ania interpretacji treści poszczególnych periodyków w sposób upraw niający następnie do podejm ow ania najbardziej nawet arbitralnych decyzji. Godny podkreślenia jest także fakt, że om a­ w iane rozporządzenie dotyczyło tylko prasy, z pom inięciem wydawnictw książ­ kowych. Potw ierdza to, że pruskim sferom rządow ym przy w ydaw aniu tych prze­ pisów chodziło głównie o bieżącą walkę polityczną (konflikt z parlam entem ) i w y­ łączenie z niej potencjalnie nieprzyjaznego dla rządu głosu opinii publicznej. W y­ pada przyznać, że rząd w znacznej mierze osiągnął tą drogą swoje bieżące cele, to jest chw ilow e uciszenie opozycyjnej (głów nie liberalnej) prasy.

N ie oznaczało to bynajmniej w ygaśnięcia głosów krytycznych w obec polityki B ism arcka. N ajgłośniejszy sprzeciw dobiegł z samej rodziny królew skiej. Książę Fryderyk W ilhelm , następca tronu pruskiego, z dezaprobatą odniósł się do prób naginania konstytucji przez jego ojca — króla W ilhelm a I i rząd Bismarcka. Szcze­ gólnie skrytykow ał w ydane 1 czerwca 1863 królew skie rozporządzenie prasowe. Jak w skazuje pisany na bieżąco przez Kronprinza dziennik, Fryderyk ju ż 31 maja wiedział, że król i rząd planują zastosow anie pozakonstytucyjnego trybu uchw a­ lania prawa. Następca tronu nie miał wszelako w ystarczająco dokładnych infor­ macji o zamierzonym przez króla i jego rząd przedsięwzięciu, toteż podejrzewał, że m oże dojść naw et do całkow itego obalenia konstytucji i rządzenia poprzez

oktro-Inhaltes wegen zur strafrechtlichen V erfolgung A n la ss g eg eb e n h a b en , so n d ern a u ch d a n n w enn die G esa m th a n d lu n g d es B la ttes d a s B estreb en erkennen lä sst o d e r d a hin w irkt:

— d ie E h rfu rch t u n d die Treue g egen den K önig zu unterg ra b en ,

— d en öffentlichen F ried en du rch A ufreizu n g der A n g eh ö rig en d e s S ta a ts g eg en ein a n d er zu

gefä h rd en ,

— d ie E in rich tu n g en d e s Sta a ts, die öffentlichen B eh ö rd en u n d d eren A n o rd n u n g e n durch

B e h a u p tu n g entstellet· o d er g eh ä ssig darg estellter T atsachen o d e r d u rch S ch m ä h u n g en u n d V erh o h u n g en dem H a sse o d er d er V erach tu n g a u szusetzen,

— zum U ngehorsam gegen die G esetze o d e r geg en die A n o rd n u n g e n d e r O b rig keit anzureizen,

die G ottesfurcht u n d die Sittlichkeit zu untergraben, die Lehren. E inrichtungen o d er G e b ra u ch e einer d er christlichen K irchen o d er e in e fta n erka n n ten R elig io n sg esellsch a ft d u rch S p o tt heranzuziehen.

K O N FLIK T M IĘDZY K RÓLEM W ILHELM EM I A KKONPR1NZEM l-KYDI-RYKIKM 19

jow anie praw 16. Przy takim obrocie rzeczy Fryderyk zapowiadał zdecydow aną opozycję wobec poczynań rządowych: „W przypadku oktrojow ania nie będę mógł milezeć i nastąpi od daw na z niepokojem oczekiw ana chw ila, gdy będę m usiał przysporzyć kochanemu Papie cierpienia i porzucić swoje dotychczasowe neutralne i negatywne stanow isko” 17. W yraźnie więc widać, że następca tronu jeszcze przed wydaniem kontrowersyjnego rozporządzenia był zdecydow any na sprzeciw wobec polityki rządu, nawet gdyby pociągnęło to za sobą konflikt z W ilhelm em I.

W chwili wydania rozporządzenia prasowego Kronprinz przebywał w podróży inspekcyjnej po pruskich garnizonach w ojskow ych w Prusach Zachodnich (Po­ morze Gdańskie). 3 czerw ca 1863 w G rudziądzu dotarła do niego wiadom ość 0 opublikowaniu nowego prawa18. W reakcji na to Fryderyk tego sam ego dnia w y­ stosował list do prem iera Bismarcka. W spom inał w nim , że jest całkow icie zasko­ czony ostatnim w ydarzeniem , o którym nic wcześniej nie w iedział, a o w szystkim dowiedział się dopiero z rządow ych kom unikatów prasowych (publikow anych w „Staatsanzeiger”). K ronprinz podkreślał, że decyzja o w ydaniu rozporządzenia zapadła w całkow itej tajem nicy i bez zasięgania jeg o rady. Fryderyk inform ow ał Bismarcka, że jego zdaniem powyższe rozporządzenie nie m a żadnego um ocowania w konstytucji, chociaż król powoływał się przy tym na artykuł 63 ustawy zasad­ niczej. Dlatego też, zdaniem następcy tronu nowe prawo prasow e „nie jest w żaden sposób do pogodzenia z konstytucją i w swoich skutkach m oże okazać się szkod­ liwe dla Korony i kraju”. W zakończeniu listu F ryderyk prosił o pow iadom ienie całego rządu o jego poglądzie na tę spraw ę19.

N astępnego dnia przebywając już w G dańsku Fryderyk napisał list do króla Wilhelma I20. Świadczył on o wyraźnym przyjęciu opozycyjnej postawy w stosunku do króla i rządu. W liście tym książę nawiązał do swojego wcześniejszego pisma do króla (z 31 m aja), w którym ju ż wtedy w yrażał obaw y z pow odu planow anego oktrojow ania rozporządzeń niektórych m inisterstw jak o obow iązujących praw — krok taki m ógłby bow iem wystawić na niebezpieczeństw o spokój w kraju i los dynastii. 4 czerw ca pow tórzył raz jeszcze, że jest całkow icie zaskoczony w iado­ m ością o now ym rozporządzeniu prasowym (w św ietle „D zienników ” Fryderyka 1 jego w cześniejszego listu do ojca o całkow itym zaskoczeniu nie m ogło być m o­ wy). Ponowił także swój pogląd, że artykuł 63 konstytucji pruskiej w żaden sposób nie upoważniał króla do w ydania tego typu rozporządzenia. W dalszej części listu, Kronprinz poddał krytyce uzasadnienie w ydania now ego prawa prasow ego. Jego zdaniem m iędzy zaw ieszeniem sesji Landtagu (27 m aja) a datą w ydania rozpo­ rządzenia (1 czerwca) nie nastąpiło nic takiego, co by uspraw iedliw iało pow o­ ływ anie się na zagrożenie publicznego bezpieczeństw a przez prasę codzienną. Nawet jednak, gdyby rzeczywiście takie zagrożenie powstało, to najlepszą drogą do jego zażegnania byłaby norm alna działalność legislacyjna Landtagu, a nie w yda­ wanie w yjątkow ych rozporządzeń z pom inięciem parlam entu. „Gdy występują

F riedrich III, T a g eb ü ch er, s. 196.

17 Tamże: Im O kro yieru n g sfa ll w erde ich n ich t schw eigen kö n n en u n d ist d e r la n g st gefü rch tete

A u g en b lick da, wo ich dtim lieben P apa w erde m üssen H erzleid a n tu n , u n d a u s m ein er bisherigen, neutralen, n egativen H a ltu n g hervortreten.

18 Pod datą 3 czerw ca 1863 Fryderyk zanotował: G o tt stehe bei uns! — T a g eb ü ch er, s. 198. 14 List do Bismarcka w: E. H u h e r, D o ku m en te t. II, s. 76.

czasy pow szechnego poruszenia, podczas których partie dążą do obalenia istnie­ jącego porządku, nie w yobrażam sobie lepszego w sparcia ładu niż poprzez ścisłe

i stałe trzym anie się prawa i konstytucji” — kontynuow ał K ronprinz21. Fryderyk podkreślał, że ostatnie rozporządzenie nie tylko nie odpow iada literze, ale i du ­ chowi konstytucji. N a koniec następca tronu zarzucał W ilhelm owi I, że swoim dzia­ łaniem zaprzeczył własnej deklaracji z 8 listopada 1858 zw iastującej N ow ą Erę, w której to jako książę regent oświadczał, że tylko ten rząd jest silny, który ma czyste sumienie oraz że posunięcia rządowe wywołujące wątpliwości i kontrowersje odbierają rządow i zdolność efektyw nego sprzeciwiania się złu22.

K onflikt m iędzy następcą tronu a W ilhelm em I osiągnął apogeum 5 czerwca 1863 w G dańsku. Tego dnia Fryderyk w odpowiedzi na m ow ę pow italną gdań­ skiego burm istrza Leopolda von W intera, w której znalazły się akcenty krytyczne w obec rządu, odpow iedział przem ów ieniem rów nie krytycznym . Po raz pierwszy więc doszło do publicznego ujaw nienia konfliktu narastającego w rodzinie k ró ­ lewskiej. Najistotniejszy fragm ent przem ówienia Fryderyka, znanego pow szechnie jako tzw. m owa gdańska, w art jest przytoczenia w całości:

„Ja także ubolew am , że dożyłem czasu, gdy doszło do pęknięcia m iędzy rzą­ dem a ludem; wieść o nim zaskoczyła m nie w najw yższym stopniu. Nic nie w ie­ działem o rozporządzeniach, które do tego doprowadziły. Byłem nieobecny. Nie brałem żadnego udziału w naradach które do tego doprow adziły. W szelako my wszyscy, a zwłaszcza ja, znający najlepiej szlachetne i ojcow skie intencje i w ielko­ duszne nastaw ienie króla wobec kraju, jestem przekonany, że Prusy pod berłem Jego W ielkiego M ajestatu z pew nością w ychodzą naprzeciw temu, co im prze­ znaczyła O patrzność”23.

W swoich „Dziennikach” Fryderyk jasno przedstawiał m otywy, którym i kiero­ wał się w ygłaszając „m owę gdańską”. Jego głów nym celem był nacisk na rząd (a nie na króla), który powinien poczuć krytykę wygłoszoną przez następcę tronu24. Jakie jednak by nie były m otywy kierujące postępow aniem K ronprinza, takie pub­ liczne zdystansow anie się od polityki rządu (a tym sam ym i króla) nie m ogło po­ zostać bez ostrej reakcji W ilhelm a I. Nie znamy oryginału ani dosłownego przekazu treści listu skierow anego przez króla pruskiego do swojego syna w odpow iedzi na jeg o „m ow ę gdańską”. Znany i cytow any we w szystkich w ydaw nictw ach źród­ łowych fragment pochodzi ze sprawozdania autorstwa Ernsta von Stockmara (

1823-21 Tam że, s. 77.

22 Tamże, s. 78: Ein n ich t u n b e g rü n d eter V o rw u rf so lch er A rt in Z eiten , w o leidenschaftliche und.

u n n a tü rlich e A u freg u n g infolge d es P a rteitreib en s die G em ü ter ergrieffen hat, ist um so b e d e n ­ klicher, je lebhafter die W ahrheit d e s Satzes, w elcher in D einem P ro g ra m m von S N o v e m b er IS 5 S a u sg e sp r o ch e n ist, hervortritt, d a ss n u r da sjen ig e G o u vern em en t sta rk ist, w elches ein rein es G e ­ wissen hat, u n d dass R egierungshandlungen, w elche Zew ifel' a u fko m m en lassen, dem G o u vern em en t die F ä h ig k eit n ehm en, dem R osen zu w iderstehen.

23 Tam ze, s. TS:..Auch ich b eklage, d a ss ich zu einer Z e it h e rg eko m m en bin, in w elcher zw ischen

R egierung und V olk ein Z erw ü rfn is eingetreten ist, w elches zu erfahren m ich in hohem. G rade ü b e r­ r a s c h t hat. Ich ha b e von den V ero rd n u n g en , die dazu g e fü h r t haben, n ich ts gew usst. Ich w ar a b ­ w esend. Ich ha b e keinen T eil an den R a tscla g e n gehabt, die d a zu g e fü h r t h aben. A b er w ir alle, und. ich am meisten, der ich die edlen u n d landesvaterlichen In ten tio n en u n d h o ch h erzig en G esinnungen d e s K ö n ig s a m besten kenne, wir. alle haben die Z u versich t, d a ss P reu ssen unter dem S zep ter Sr. M a jestä t d er G rosse sich er en tgegen geht, die ihm die V orseh u n g b estim m t hat.

K O N FLIK T M IĘDZY KRÓLEM W ILHELM EM I A K R O N PR IN Z EM FR Y D ER Y K IEM 21

-1866), przeznaczonego dla Karla Sam wera (1819-1882), liberała z Szlezw iku- -Holsztynu. Sprawozdanie nosi datę 14 czerwca 1863, zaś list króla został napisany 6 czerwca. Najbardziej nas interesujący fragment listu królew skiego do K ronprinza miał brzmieć: „W yrzucam Ci m owę gdańską w sposób jak najbardziej zdecy­ dowany. D om agam się jej sprostowania, jeśli została w sposób niew łaściw y przy­ toczona. Zobow iązuję Cię, abyś nie wygłaszał żadnych tego rodzaju w ypowiedzi. Jeżeli jednak coś takiego będzie mieć m iejsce, nastąpi w ów czas odw ołanie Ciebie do Berlina, gdzie będzie postanowione, czy będziesz m ógł dalej sprawować stano­ wisko dow ódcze”25.

W ślad za tym królew skim napom nieniem poszła listow na odpow iedź F ry ­ deryka z 7 czerw ca 1863 adresow ana do króla26. K ronprinz przyznał w niej, że zdaje sobie w pełni sprawę z konsekw encji m ogących płynąć z jego dotychcza­ sowego postępow ania. Pom im o to jednak nie m oże odw ołać sw ych słów w ypo­ wiedzianych w G dańsku. Z drugiej strony obiecał m ilczenie na publicznych spot­ kaniach odnośnie istniejącej kontrow ersji pom iędzy nim a królem i rządem . P o ­ słuszny woli królew skiej, zgłaszał rów nież gotow ość złożenia dym isji z zajm o­ w anych dotąd stanow isk w armii (tj. Inspektora I Arm ii oraz dow ódcy I gwar- dyjskiej dyw izji piechoty) oraz zrzeczenia się praw a do uczestnictw a w posie­ dzeniach rządu. Prosił także o w yznaczenie m u m iejsca, gdzie m ógłby pozostać z dala od polityki.

List K ronprinza do W ilhelm a I m ożna potraktow ać jako próbę (udaną) przer­ w ania grożącego eskalacją konfliktu. F ryderyk nie w ycofał się z w łasnych poglą­ dów podtrzym ując dystans wobec forsow anej przez rząd polityki. Tem u m iała też służyć zgłaszana chęć rezygnacji z udziału w posiedzeniach rządu. 10 czerwca 1863 król W ilhelm I wystosował drugi (i ostatni w czasie om awianego konfliktu) list do syna27. M onarcha nie odm aw iał w nim prawa następcy tronu do w ypow iadania własnych sądów. Przew inienie Fryderyka polegało na tym , że przed publiczną wypowiedzią nie skonsultow ał się ani z królem , ani z rządem . G odne nagany było także to, że Kronprinz jako „pierwszy poddany” i w ysoko postaw iony oficer, pub­ licznie postaw ił się w opozycji do króla i jego rządu: „Zam iast swoim postę­ powaniem popierać rozporządzenia Twojego K róla i Pana oraz uspokajać w zbu­ rzone um ysły i utw ierdzać łączność i pokój m iędzy królem a ludem , rozw inąłeś sztandar, który, jeśli pozwolisz mu dłużej powiewać, każe w ybierać ludowi między ojcem a synem ”28. Tym samym W ilhelm I niedw uznacznie zarzucił swojem u n a-- stępcy prow adzenie własnej polityki i próbę osiągnięcia w łasnych celów, naw et kosztem poważnych zaburzeń wewnątrz państwa pruskiego („w ybór m iędzy ojcem a synem”). Sytuacja była jednak dla W ilhelm a I o tyle niezręczna, że nie wcześniej jak w 1854 r. sam stanął w jawnej opozycji do panującego króla a swego brata,

ls E. H u b e r. D okum ente t. II, s. 78: Ich verw eise D ir die D a n zig e r R ed e a u f d a s entschiedenste,

ich verla n g e, d a ss du sie rektifizierst w enn sie unrichtig w ied erg eg eb en sein sollte. Ich verpflichte D ich keine einzige d e ra rtig e Ä u sse ru n g m eh r zu tun. Sollte d ies d o ch gesch eh en , so erfolgt A bberufung nach Berlin, wo dann bestim m t w ird ob D u D eine K om m andostelle noch behalten kannst.

26 Tamże, s. 79. 27 Tamże, s. 80-81.

28 Tamże, s. 81 : S ta tt durch D ein Verhalten zu den A n o rd n u n g e n D ein es K ö n ig s u n d H erren dazu

b eizutragen, die E rreg th eit d e r G em üter zu b eruhigen u n d die E in tra c h t u n d den F ried en zw ischen K ö n ig u n d V o lk w ied er zu befestigen, ste ckst D u eine F a h n e auf, die, w enn D u sie la n g er w ehen lassen w olltest, die N a tio n auffo rd ert, zw ischen V ater u n d S o h n zu wählen.

Fryderyka W ilhelma IV. Tłem ówczesnego konfliktu były kontrow ersje dotyczące różnic w podejściu obu Hohenzollernów do pruskiej polityki zagranicznej w dobie wojny krym skiej29.

W relacjonow anym liście W ilhelm I ubiegając w yciągnięcie przez Fryderyka jakichkolw iek analogii pom iędzy sytuacją obecną, a tą z 1854 r., zbagatelizow ał epizod sprzed dziew ięciu lat oraz zaznaczył, że wówczas jak o Kronprinz w ypo­ wiadał swoje poglądy prywatnie. Dopiero Fryderyk W ilhelm IV zdecydow ał się na publiczne ujawnienie całego incydentu. W tej sytuacji jakakow iek analogia byłaby w zupełności chybiona. W ilhelm I zakończył swój list w yrażeniem nadziei, że następca tronu dotrzym a danej przez siebie obietnicy niew ypow iadania się na tem a­ ty publiczne przy szerszym audytorium. W przeciw nym razie król będzie czuł się zm uszony do w ykonania tego, przed czym ostrzegał Fryderyka w sw oim liście z 6 czerwca 1863 (tzn. natychm iastow ego odw ołania go do Berlina).

Ostatni list, stanowiący oficjalne (choć nie rzeczyw iste) zam knięcie konfliktu między W ilhelmem I a księciem Fryderykiem na tle rozporządzenia prasowego, był pisemnym zapewnieniem autorstwa tego ostatniego (11 czerwca 1863) o całkow itej uległości i posłuszeństw ie wobec ojca i króla30.

W ym iana korespondencji między W ilhelm em I a jego synem była zaledwie zewnętrznym wyrazem konfliktu mającego o wiele szersze tło. O pozycja w rodzinie królewskiej wobec polityki Bismarcka nie była bynajm niej jednoosobow a. W edług samego premiera już w kwietniu 1863 r. królowa Augusta i żona Kronprinza, księż­ na W iktoria, miały przedstawić W ilhelm owi I m em oriał krytycznie oceniając w e­ wnętrzną sytuację Prus31. Zdaniem autorek dokum entu sytuacja m onarchii H ohen­ zollernów była na tyle poważna, że uprawniała do porów nania jej z sytuacją Anglii za Stuartów tuż przed rewolucją. W opinii Bism arcka rów nież w czasie czerw ­ cowego konfliktu między W ilhelmem I a następcą tronu, niepoślednią rolę odegrała żona Fryderyka. Jej listy do matki, angielskiej królowej W iktorii, oraz „D zienniki” Fryderyka potw ierdzają opinię pruskiego premiera.

Pod datą 6 czerw ca (a więc w chwili apogeum konfliktu, w dniu otrzym ania ostrego napom nienia królew skiego) K ronprinz zanotował: „Zoneczka jest m oim najw ierniejszym doradcą, m oją całą podporą, m oim niezm ordow anym pocieszy­ cielem, tak że nie są tego w stanie wyrazić żadne słow a”32. Księżna W iktoria nato­ m iast w liście do matki z 8 czerwca 1863 wyznawała: „Zrobiłam w szystko co mogłam, aby skłonić Fritza do uczynienia tego [tzn. w ygłoszenia w G dańsku prze­ mówienia — przyp. mój], wiedząc jak bardzo było konieczne, aby wyraził wreszcie

24 4 maja 1854 król odw ołał ministra wojny Bonnina uchodzącego za człow iek a Kronprinza W il­ helma. Ten ostatni w liście do Fryderyka W ilhelma IV z 5 maja 1854 domagał się jako „pierwszy oficer armii” ponow nego pow ołania Bonnina, w przeciwnym razie grożąc wyjazdem do Badenii (gd zie przebywała w ów czas żona ks. W ilhelma). Listem z 24 maja król ostro napomniał sw ojego brata, który został zm uszony do złożenia listownych przeprosin 28 maja 1854. Zob. E. H u b e r,

D eu tsch e V erfa ssu n g sg esch ich te t. III, s. 237-238.

30 E. H u b e r, D o ku m en te t. II, s. 82.

31 O. V o n B i s m a r c k , G edanken u n d E rin n eru n g en t. I, Stuttgart 1898, s. 321. E. Huber podaje list królowej A ugusty do króla, pochodzący z 1862 r. (tuż po m ianowaniu Bismarcka na premiera), w którym negatyw nie ocenia dotychczasow e osiągnięcia polityczne n ow ego premiera. Według królowej Bismarck g ilt p ersö n lich f ü r fr iv o l u n d a n m a sse n d hei so n stig en u n verken n b a rem

Talent. E. H u b e r, D o ku m en te t. fl, s. 45.

K O N FLIK T M IĘD ZY K R Ó LEM W IEIIEI.M EM I A K R O N PR IN Z EM FR YD ERY K IEM 23

otwarcie swoje własne odczucia i zaprzeczył, że brał jakikolw iek udział w ostatnich posunięciach rządu”33. W dalszej części tego samego listu, żona pruskiego następcy tronu pisała: „Rok m ilczenia i wstrzem ięźliwości nie przyniósł Fritzow i żadnych innych ow oców , prócz uznania go za słabego i bezradnego. K onserw atyści roją sobie, że jest on [narzędziem ] w rękii D unckera i że ten dyktuje m u każdy krok. L iberałow ie sądzą, że nie jest on szczerze jednym z nich, a ci nieliczni, którzy go postrzegają jako takiego, w yobrażają sobie, że nie m a on odwagi przyznać się do tego”34. W idać więc, że „najw ierniejszy doradca” Fryderyka m iał(a) dość jed n o ­ znaczną koncepcję następcy tronu jako dynasty niezw iązanego ani z konserw a­ tystam i, ani z liberałam i, stojącego ponad stronnictw am i i realizującego własną politykę. Należy podkreślić, żę list napisano 8 czerw ca 1863, a więc w dzień po tym, jak Fryderyk w liście do ojca faktycznie skapitulow ał w obec żądań okazania pełnego posłuszeństw a i wyraził gotow ość w ycofania się ze w szystkich dziedzin życia publicznego. W tym świetle rozpatryw any list księżnej W iktorii oddaje rzeczywiście bardziej jej własne ambicje, związane z jej wizją roli męża w państwie pruskim, aniżeli faktyczne zamierzenia następcy tronu33. W tym samym liście przy­ szła cesarzow a niem iecka zawarła surową ocenę swoich przyszłych poddanych: „Sposób, w jaki rząd się zachowuje oraz sposób, w jaki potraktowali Fritza, w zbu­ dził we mnie uczucie niezależności. Bogu dzięki, że urodziłam się w Anglii, gdzie ludzie nie są niewolnikami i są zbyt dobrzy aby pozw olić się w taki sposób trakto­ wać”. N a koniec, pruska następczyni tronu prosi królow ą angielską o pow iado­ m ienie m inistrów jej rządu o całej sprawie36. Pokłosiem tej ostatniej prośby było ukazanie się notatki w „Timesie” (16 czerwca) inform ującej o powstaniu konfliktu między W ilhelmem I a Kronprinzem. Potw ierdza to przypuszczenia Bism arcka, że za przeciekami do prasy brytyjskiej stała żona następcy tronu37. Gwoli ścisłości należy wspomnieć, że podobnego rodzaju enuncjacje ukazały się rów nież w prasie niem ieckiej („G renzboten” i „Süddeutsche Zeitung”), będącej poza terytorialnym zasięgiem pruskiego rozporządzenia prasowego.

Interesujący jest rów nież proces kształtow ania się decyzji króla W ilhelm a co do reakcji na „m ow ę gdańską” następcy tronu. W „D ziennikach” tego ostatniego, pod datą 11 czerw ca 1863 (a więc w dniu, w którym Fryderyk w ysłał do ojca list definitywnie zamykający konflikt) znajdujemy w zm iankę o obecności w otoczeniu W ilhelma I ludzi, którzy żądają surowej kary dla krnąbrnego królew skiego syna38. W edług Fryderyka należeli do tego grona jego wuj, ks. Karol, generałowie W rangef i M anteuffel. W roku następnym (dokładnie 23 lutego 1864) podczas w ojny prusko-duńskiej doszło do spotkania w Głównej Kwaterze W ojennej (H adersleben) m iędzy K ronprinzem a gen. W ranglem. Ten ostatni przyznał, że podczas czerw ­ cow ego konfliktu dom agał się postaw ienia F ryderyka przed sądem w ojennym i zesłania go do twierdzy. W opinii generała nie stało się tak dlatego, że król nie

13 L e tte rs o f the E m p re ss F rederik, London 1928, s. 41. 14 Tam że, s. 42.

35 K siężną Wiktorię jako spiritu s m o v en s konfliktu Fryderyka z ojcem postrzegał również H.O. M e i s n e r , por. je g o autorstwa wstęp do „D zienników ” Fryderyka, s. X X XVIII.

36 L e tte rs o f the E m p re ss, s. 42.

37 О. v o n B i s m a r c k . G ed a n ken t. I, s. 319. Podobną interpretację podaje H.O. M e i s n e r w e W stępie do „D zien ników ”, s. XXXVIII.

chciał czynić z następcy tronu m ęczennika i stąd też potraktow ał całą sprawę jako niesubordynację34. Podobną linię postępowania zalecał W ilhelm ow i I Bismarck. Miał on powiedzieć: „Postępujcie Panie ostrożnie z chłopcem A bsalom em ”. R ów ­ nież w edług Bism arcka, najbardziej na króla podziałał argum ent, że nie byłoby właściw e robić z K ronprinza m ęczennika na wzór m łodego Fryderyka II40.

O statecznie, jak w iadom o, król zdecydował się wysłać 6 czerwca 1863 ostrą listow ną reprym endę. Niem niej jednak, jeszcze przynajm niej do końca czerwca, w otoczeniu następcy tronu panow ała niepew ność co do najbliższej przyszłości. Rozważana była naw et myśl o opuszczeniu na stałe Prus. Charakterystyczny w tej mierze jest list księżnej W iktorii (żony Fryderyka) do jej m atki z 21 czerw ca 1863: „Co się zaś tyczy przybycia do Ciebie, kochana Mamo, jesteś zbyt m iła m ówiąc to, w tej chwili nie m ożem y podjąć żadnej decyzji poniew aż nie otrzym aliśm y żadnej odpowiedzi od króla, nasz los nie jest ustalony. Jeśli okaże się dla nas koniecznoś­ cią opuszczenie tego kraju, nie mogłabym wypowiedzieć, jak wdzięczni bylibyśm y przebyw ając z Tobą ponow nie w tym błogosław ionym kraju pokoju i

szczęśli-■ - „ 4 1 wosci .

Zważywszy, że ani w „Dziennikach” Fryderyka, ani w jego korespondencji nie znajdujemy śladu noszenia się z m yślą o opuszczeniu Prus, i tym razem koncepcję szukania ew entualnego azylu w Anglii należy zakw alifikow ać wyłącznie jako po­ mysł żony.

11 czerwca 1863 wraz z wysłaniem ostatniego (w tej sekwencji wydarzeń) listu K ronprinza do W ilhelm a I została zam knięta faza bezpośredniego konfliktu po­ m iędzy dwom a Hohenzollernam i. Trzeba podkreślić, że nie był to konflikt sensu

stricto dynastyczny, personalny. Rzeczywistym adw ersarzem następcy tronu był

rząd i realizow ana przez niego polityka, a w szczególności prem ier Otto von B ism arck. Tak to też postrzegał K ronprinz i daw ał tego znaki podczas czerw ­ cowego konfliktu z ojcem. W ilhelm I pełnił więc poniekąd rolę pars pro toto. Spot­ kał się z krytyką następcy tronu jako osoba w pewien sposób firm ująca poczynania rządu, które w mniemaniu Fryderyka poważnie narażały na szwank dobro dynastii H ohenzollernów i całych Prus. Król ze swej strony widząc zagrożenie swojego autorytetu, domagał się od „pierwszego poddanego” pełnego posłuszeństw a i pod­ porządkow ania się jeg o woli. G roziło to dalszą eskalacją konfliktu, przerw aną dopiero pojednawczym listem Fryderyka do ojca. Pojednanie jednak nastąpiło tylko między ojcem a synem. Kronprinz w dalszym ciągu pozostał zdecydow anym prze­ ciw nikiem polityki wewnętrznej Bismarcka. Jeszcze 30 czerw ca 1863 w liście do premiera następca tronu wyrzucał mu naginanie konstytucji, które w konsekw encji doprowadziło do obniżenia jej autorytetu w oczach ludu, co z kolei wzm ocni jed y ­ nie elem enty anarchiczne42. Uważał także, że ludzie popychający jego ojca do po­ dobnego działania są najniebezpieczniejszym i doradcam i dla Korony i kraju. W tym kontekście Fryderyk przewidywał, że nadchodzące w ybory do Landtagu (28 października 1863) nie przebiegną po myśli rządu. Bismarck skomentował treść

39 Tam że, s. 269-270.

40 O. v o n B i s m a r c k , G ed a n ken t. I, s. 318. Zdanie Bismarcka w oryginale brzmi: V er­

f a h r e n S ie suberlich m it dem K n a b e n A b sa lo m — aluzja do opisanego w Biblii buntu najstarszego

syna Troia Dawida Absaloma. 41 L e tte rs o f the E m press, s. 43-Î14.

K O N FLIK T M IĘDZY K RÓLEM W ILHELM EM I A K R O N EK IN ZEM FRYD ERY K IEM 25

listu następcy tronu krótkim dopiskiem: „Młodość nie liczy się ze słowam i” (Leicht

fertig ist die Jug end m it dem W orte)''.

11 sierpnia 1863 doszło do rozm ow y K ronprinza z W ilhelm em I, podczas której następca tronu stwierdził, że Bism arck jest pozbaw iony zaufania w społe­ czeństwie i ze swej strony doradzałby królowi pow ołanie now ego, liberalnego rządu. Pod tą samą datą znajdujemy informację w „Dziennikach” Fryderyka o spot­ kaniu z samym Bismarckiem44. Ten ostatni miał stwierdzić, że w Prusach monarchia konstytucyjna nie m a szans i najlepiej dla niej będzie, gdy konstytucja zostanie skom prom itow ana dzięki nieudolnym rządom parlam entarnym . Ten w yłożony jasno przez B ism arcka plan faktycznego obalenia konstytucji poprzez kom prom i­ towanie i ośm ieszanie parlam entu został oceniony przez następcę tronu jak o „dzi­ waczna m owa” {eigentümliche R ede) * . W liście z 3 w rześnia 1863 do Bism arcka, Fryderyk raz jeszcze zaznaczył swoją jednoznaczną opozycję wobec polityki rzą­ dowej46.

W obliczu zbliżających się wyborów do now ego Landtagu (poprzedni par­ lament został rozw iązany 2 września 1863), Fryderyk starał się jak najw yraźniej odciąć od polityki rządu, nie popadając w jednoczesny konflikt z królem . D o­ wodem takiej właśnie strategii był memoriał następcy tronu dla W ilhelma I z wrześ­ nia 186347. W dokum encie tym Kronprinz ponow nie pow rócił do kwestii nowego rozporządzenia prasowego (które nota bene cały czas obowiązywało). W ygłoszenie swojej słynnej mowy w Gdańsku m otyw ow ał Fryderyk potrzebą zaprzeczenia sze­ rzącym się pogłoskom , jakoby miał coś w spólnego z polityką rządu, a takie nie- zdementowane pogłoski szkodziłyby mu i wiązałyby ręce na przyszłość. K ronprinz skarżył się także na swoją dw uznaczną sytuację zw iązaną z braniem udziału w po­ siedzeniach krytykow anego przez siebie rządu. Poniew aż w pruskim system ie ustrojowym następca tronu nie miał m ożliwości odgryw ania roli konstytucyjnej opozycji wobec rządu pow oływ anego przez króla, jeg o opozycja wobec gabinetu byłaby nadal odczytyw ana jako opozycja wobec króla, Fryderyk postanow ił „zająć w obecnym czasie zupełnie pasyw ną i defensyw ną pozycję w życiu państw o­ wym”4*. Było to równoznaczne z prośbą Fryderyka do ojca o zw olnienie go z obo­ wiązku uczestniczenia w posiedzeniach rządu. Przyszły cesarz niemiecki raz jeszcze zaznaczył, że jego zdaniem przestrzeganie istniejącej konstytucji nie tylko jest świę­ tym obow iązkiem rządzących, ale stanowi ona także jedyne m ożliwe zabezpie­ czenie i ochronę przed anarchią i rewolucją.

Bismarck, który miał także wgląd w memoriał Kronprinza, dopatrzył się w nim ataku, który ma na celu osłabienie istniejącej więzi m iędzy ludem a dynastią. Szkodliwość tego jest tym większa, że opozycja następcy tronu jest publicznie nagłośniona. W edług premiera obecne podw ażanie autorytetu rządu zemści się w przyszłości, gdy już Fryderyk obejmie tron49.

43 Tamże, s. 114.

44 F riedrich III, T a g e b ü c h er, s. 209. 43 Tamże, s. 209.

46 L eiters o f the E m p re ss, s. 47.

47 E. Η u b e r, D o ku m en te t. II, s. 83-87; F riedrich III, T a g eb ü ch er, s. 514.

48 E. H u b e r, D o ku m en te t. II, s. 84: sc h ein t es m ir a u s staatsrechtlichen wie a u s p ra ktisch en

G rü n d en g leich g eb o ten , d a ss ich zu r Z eit eine bloss p a ssiv e u n d d efensive Stellu n g in unserem Staatsleben einnehm e.

W najbliższej jedn ak przyszłości odbyły się wybory do Landtagu (28 paź­ dziernika 1863), które zgodnie z przew idyw aniam i Fryderyka przyniosły zw ycię­ stwo liberalnej opozycji. 21 listopada 1863 nowy Landtag wymógł zniesienie ogło­ szonego 1 czerwca rozporządzenia prasowego. Tym samym prawne regulacje doty­ czące prasy w państw ie pruskim powróciły do postaci, jak ą nadało im prawo pra­ sow e z 1851 r. Zniknęła bezpośrednia przyczyna konfliktu m iędzy W ilhelm em I a następcą tronu. K ronprinz na życzenie króla był obecny na inauguracyjnej sesji now ego Landtagu (9 listopada 1863); zaraz potem w yjechał do Anglii, gdzie do­ łączył do reszty swojej najbliższej rodziny. Stam tąd też 20 listopada 1863 wysłał list do króla, w którym opierał się nam owom ojca, aby zechciał uczestniczyć w po­ siedzeniach rządu50. Fryderyk podkreślił, że uw aża za swój przywilej, a nie obo­ wiązek uczestniczenie w posiedzeniach gabinetu. N astępca tronu raz jeszcze dora­ dzał królowi odwołanie rządu Bismarcka oraz uznanie należnych Landtagowi praw w kw estiach budżetow ych. Zdając sobie sprawę, że takie stanowisko postawiłoby go w sytuacji konfliktow ej nie tylko z rządem, ale i z królem , podtrzym ał swoją decyzję o nieuczestniczeniu w posiedzeniach rządu.

Konflikt między Kronprinzem Fryderykiem a królem pruskim W ilhelmem I był jed y n ie epizodem w dobie toczącego się pruskiego konfliktu konstytucyjnego (1860-1866). Bezpośrednią przyczyną kontrowersji było wydanie przez W ilhelm a I (z inspiracji rządu) nowego, restrykcyjnego rozporządzenia prasowego. Po uprzed­ niej decyzji o rządzeniu bez uchw alonego przez parlam ent budżetu, krok ten jaw ił się jak o faktyczne unicestw ienie dwóch najważniejszych od 1848 r. nowych ele­ m entów pruskiego życia państw ow ego, tj. w pływu parlam entu na sprawowanie w ładzy oraz nieskrępow anej cenzury prasy. Prasa jednakże nie była (także dla rządu) głównym przedmiotem sporu. W skazuje na to fakt, że gabinet Bismarcka nie obstaw ał kategorycznie w listopadzie 1863 (gdy działał ju ż now y Landtag) przy inkrym inowanym rozporządzeniu prasowym i w końcu przyzw olił na żądanie zdo­ m inow anego przez liberałów Landtagu, aby je uchylić. Dlatego też czerwcowy konflikt między królem a następcą tronu należy rozpatryw ać bardziej jak o konflikt m iędzy K ronprinzem a polityką rządu51. G łów nym adw ersarzem Fryderyka był Bismarck; opozycja wobec króla była niejako pochodną opozycji wobec bism arc- kow skiej polityki. Przebieg i treść korespondencji pom iędzy dw om a H ohen­ zollernam i wskazuje, że Fryderykow i nie zależało na zaognieniu konfliktu, i przy pierwszej nadążającej się sposobności okazał pełną uległość wobec ojca. W całym okresie obow iązyw ania rozporządzenia prasowego (1 czerwca — 21 listopada 1863) K ronprinz postrzegał je jako symbol antykonstytucyjnej polityki rządu, do której wciągany jest także król. R ozporządzenie to obow iązyw ało jedynie przez pięć miesięcy. Od 21 listopada 1863 aż do 1874 r. (nowe prawo prasow e dla całej R zeszy) ponow nie obow iązyw ało o w iele mniej restrykcyjne prawo prasowe z 1851 r. W historii więc pruskiej polityki prasowej, rozporządzenie z 1863 r. było zaledw ie incydentem.

C hociaż konflikt m iędzy Kronprinzem a W ilhelm em I z perspektyw y przy­ szłego kształtu ustrojowego państwa pruskiego okazał się być jedynie epizodem , to

50 B riefe, R eden, s. 125-126.

51 W liście do Маха Dunckera napisanym już po konflikcie z ojcem, Kronprinz zaprzecza jakoby w jakiś sposób był związany z paif ią liberalną (Fortschrittspartei), jednakże przyznał, że nie uważa jej za sw ojego wroga. Zob. B riefe, R ed e n , s. 116-117.

K O N FLIK T M IĘD ZY K RÓLEM W ILHELM EM I A K R O N PR IN Z EM FR Y D ER Y K IEM 27

w dziejach dynastii H ohenzollernów dołączył on do dwóch wcześniejszych, po­ dobnych niesubordynacji następców tronu (konflikt m iędzy Fryderykiem W ilhel­ mem I a późniejszym Fryderykiem W ielkim , zakończony pobytem tego ostatniego w kostrzyńskiej tw ierdzy oraz konflikt w 1854 r. m iędzy Fryderykiem W ilhel­ mem IV a K onprinzem W ilhelmem). Był to zarazem ostatni taki spór w rodzinie H ohenzollernów. Konflikt ów dowodził, że naw et w zm ilitaryzow anym i zhie­ rarchizowanym państw ie pruskim na samych szczytach władzy m ogło dojść do niesubordynacji „pierwszego poddanego” i „pierwszego oficera”.

ARTICLES

K. Pomian — How to deal with the history o f culture

The author describes the way o f uniting two, up to now contradictory, m ethods o f scientific re­ searches devoted to the history o f culture: semiotics (studying ideas) and pragm atism (investigating the material side o f objects).

He indicates that in practice both aspects o f researches are inseparable — any product o f civili­ sation has its material side as well as the ability to express ideas, which are liable to change as time goes.

The author creates a new notion — a semiophore, which refers to the subject that covers certain ideas. H e classifies the semiophores and defines their role amongst the w hole o f the civilisation products.

He regards semiophores as the principal object for the researches on the history o f culture. In order to achieve the best results in the researches he offers the following order o f investigation: the forms o f objects, the ideas (theories) they cover and their history. H e underlines the im portance o f studying the reception o f objects in the society, as the reception explains the way (and its possible changes) in which the particular objects function.

G. K ucharczyk — The conflict between king William and the Kronprinz Frederic with refer­ ence to the new press bill in 1863

In the conflict between the Prussian parliament (Landtag) dominated by the liberals on one hand and the conservative governm ent o f Otto von Bismarck and the monarch on the other one, the suc- cesor to the throne, prince Frederick, supported publicly the liberals. He criticized, first o f all, the restrictions o f the press liberty. In effect his father, the em peror William, criticized him and forbade him to appear in public. T he author o f the article presents the events basing — above all — on the published correspondence o f the m embers o f the Hohenzollern dynasty.

I,. Jaśkiewicz — T he tsarist régim e and the Polish problem at the end o f the 19th and at the beginning o f the 20th century

The article is based on the unknown — up to nowadays — docum ents o f the Russian central authorities, kept in the archives o f Moscow. The author describes the basic aspects o f the Russian policy towards the Polish territories. The principal aim o f this policy was to assimilate these territories into Russia. At the beginning o f the 20th century the authorities agreed to the certain mitigation o f the restrictions concerning the Polish cultural and social life. The Russians expected to develop the collaboration with the Polish social élites. T he change in the policy was the result o f the crisis o f the Russian state, connected among others with the w ar against Japan.