22. Warszawa, <1. 2 Czerwca 1889 r. T o m V I I I .
TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.
PRENUMERATA „WSZECHSWIATA.“
W W arszawie: ro c z n ie rs. 8 k w a r ta ln ie „ 2 Z przesyłką pocztową: ro c z n ie „ 10 p ó łro c z n ie „ 5
P re n u m e ro w a ć m o ż n a w R e d a k c y i W sz e c h św ia ta i w e w s z y s tk ic h k s ię g a r n ia c h w k r a ju i z a g ra n ic ą .
A-dres :E£ed.a,ł 3 :cyi: iKIralsro-wsłcie-lFrzeciznieścIe, U S T r ©S.
p ro fe so r Ja strz ę b o w sk i w M a ry m o n c ie , że w id y w an o go, lu b o b a rd z o rz a d k o , w L u b e l
skiem , a i p. W ł. T a c z a n o w sk i w sw o jem d z ie le „ P ta k i k ra jo w e ”, ró w n ież m ó w i, że o k a z u k ra jo w e g o n ig d y nie w id zia ł, a sły szał ty lk o o z a b ic iu je d n e g o w o k o licy P i a sków L u te rs k ic h w L u b e lsk ie m . G n ie ź d z i
ŻOŁNA WŁAŚCIWA, j
M E R O P S A P I A S T E R L .
P ię k n y ten p ta k , p r a w ie w cale n ie je s t w n aszy m k r a ju z n an y m . W sp o m in a ł n am
Komitet Redakcyjny stanowią: P . P . D r. T. C hałubiński, J . A leksandrow icz b. dziek. Uniw ., K. Jurkiew icz b. dziek.
Uniw., m ag.K . D eike, mag.S. K ram sztyk,W ł. K w ietniew ski, W. L ep p ert, J . N atanson i m ag. A . Śl<5sarski.
„ W s z e c h ś w ia t" p rz y jm u je o g ło sz e n ia , k tó r y c h tre ś ó m a ja k ik o lw ie k z w ią z e k z n a u k ą , n a n a s tę p u ją c y c h w a ru n k a c h : Z a 1 w ie rsz z w y k łeg o d r u k u w szp alcie a lb o jeg o m ie jsc e p o b ie ra się za p ierw szy r a z k o p . 7 '/a
za sześć n a s tę p n y c h ra z y k o p . 6, za dalsze k o p . 5.
Ż o ł n a w ł a ś c i w a .
342 WSZECHŚWIAT. N r 22.
się o n i p rzeb y w a la te m w E u r o p ie p o łu d n io w e j, n a P o d o lu , U k r a in ie , a p o d o b n o , że b ard zo obficie z n a jd u je się w n ie k tó ry c h m iejscow ościach n a d W ołgą..
P rz y je c h a w s z y n a w io sn ę 1876 r o k u do gub. P o łta w s k iś j, d łu g o te g o p ta k a s z u k a łem , n ig d z ie go sp o tk a ć n ie m o g ą c , aż d o p ie ro w m iesiącu L ip c u , ja d ą c r a z d ro g ą w y k o p a n ą w ja r z e , sposti-zegłem g o p r z e la tu ją c e g o ; z n ik n ą ł m i je d n a k n a g le z oczu, w p a d a ją c w n o rę tu ż p r z y d ro d z e w p r o sto p a d łe j ścian ie, w w y so k o ści o k o ło p ię c iu stó p w ziem i w y d rą ż o n ą . N ie m iałem w owój c h w ili czasu d łu ż e j się w te m m ie j
scu z a trz y m a ć , z m ie rz y łe m ty lk o g łę b o k o ść -nory la sk ą j a k ą m iałem , k tó r ą je d n a k k o ń ca d o się g n ą ć n ie m o g łem , a że m iejsce to z n a jd o w a ło się b lisk o m ego m ie sz k a n ia , p o sta n o w iłe m sobie za p o w ro te m w ziąć się do ro s k o p a n ia . U p r z e d z ił m n ie je d n a k w tem mój w oźnica, g d y ż w k ró tc e po p rz y b y c iu m ojem do d o m u p rz y n ió s ł m i oba s ta r e p ta k i sc h w y ta n e w s id ła — n ie ż y w e i p ię ć m ło d y ch , z u p e łn ie w y p ie rz o n y c h i lo tn y c h — ży w y ch , k tó re , n ie ro s k o p u ją c , z n o r y w y
dobył.
S ta ry p ta k j e s t n a w ie rz c h u rd z a w o k a - sz ta n o w a ty , n a p le c a c h i k u p rz e żó łtaw y , w ierzch g ło w y ró w n ie ż rd z a w o k a s z ta n o w a - ty , czoło b ia łe z p ió rk a m i ż ó łte m i p r z y n a sad zie d zio b a, a w y żej z ie lo n e m i i n ie b ie - sk iem i, p rz e z oczy i u szy p rz e c h o d z i s z e ro k a c z a rn a sm u g a. P o d g a r d le p ię k n ie ż ó ł
te, c z a rn ą o b w ó d k ą od p ie r s i otoczone, c a ły zaś sp ó d s e le d y n o w o b łę k itn y , a w n ie k tó ry c h m iejscach n a p ie rs ia c h w y ra ź n ie z ie lo n y . L o tk i o liw k o w o n ie b ie sk ie , a ich c h o rą g ie w k i w e w n ę trz n e w ś ro d k u ja ś n ie j, w k o ń c u zaś c ie m n o ru d o szero k o o b w ie
d zione. D z ió b c z a rn y , sła b o łu k o w a to z a g ię ty , nieco d łu ż sz y od g ło w y . N ó ż k i s ła be, cien k ie, w n ic h p a le c s k r a jn y ze ś r e dnim do p o ło w y z so b ą z ro ś łe . S k r z y d ła d łu g ie , w ąsk ie, w n ic h p ie rw s z a lo tk a n a j dłuższa. O g o n d łu g i, z w ie rz c h u o liw k o - w o n ie b iesk aw y , a w n im d w ie ś ro d k o w e steró w k i w k o ń c u m ocno zw ężone i o cal dłuższe od in n y c h .
D łu g o ść całeg o p ta k a od k o ń c a d z io b a do k o ń ca o g o n a w ynosi 1 0 ‘/ 2 c a li a n g .
M ło d e nie m a ją ow ego r d z a w o k a s z ta n o - w atego u b a rw ie n ia , n a g ło w ie ty lk o są cie-
m n o ru d e z odcien iem o liw k o w y m , czoło z ie lo n aw e, w ie rz c h c ia ła o liw k o w o zielo n y , spód n ie b ie sk a w o z ie lo n aw y , p o d g a rd le b la - d ożółte, b a rd z o słab o ciem niej obrzeżone;
ste ró w k i n ie p rz e d łu ż o n e .
M ło d e, k tó re ży w e do sta łem , z a ch o w ały się dosyć s p o k o jn ie i ja k k o lw ie k b y ły ju ż z u p e łn ie lo tn e , w p o k o ju je d n a k s k rz y d e ł w cale n ie p ro b o w a ły . P o sta w io n e n a stole nie s ta ły lecz sied ziały , o p a rte n a całej d łu gości sw y ch szc z u p ły c h nóżek; za zb liżen iem p a lc a do d zio b a, b a rd z o szy b k o i zręczn ie w t y ł się cofały. W p r a w y tej w idocznie n a b y ły w g n ie ź d z ie , z k tó re g o , a b y w y jrz e ć n a św ia t B oży, m o g ły iść p ro sto n a p rz ó d , ale w ra c a ją c , a d la szczu p ło ści m iejsc a n ie m ogąc się o b rócić, zm u szo n e b y ły dosyć d łu g ą p o w ro tn ą w ę d ró w k ę ty łe m odbyw ać.
W id o czn ie, że d la tego ty lk o celu m ło d e p ta k i p o sia d a ją n a p ię tc e g u z ic z e k a raczej dosyć e la sty c z n ą po d u szeczk ę.
G ło s ic h tr u d n o d a się o k re ślić , j e s t on szy p iąco g w iżd żący i chociaż n a p o z ó r nie siln y , s ły c h a ć go je d n a k z ta k ie j w ysokości, że p ta k a le d w ie d o jrz e ć m ożna. Z d z iw io n y b y łe m , sły sząc p ie rw sz y ra z n ie z n a n y m i te n g ło s, zacząłem w ięc w y p a try w a ć i sp o strz e g łe m o g ro m n e stad o ty c h p ta k ó w w n ie p o rz ą d k u w p o w ie trz u k rą ż ą c e. S ą one w o g ó le b a rd z o ru c h liw e , w esołe, lo t ich ty lk o z ja sk ó łc z y m da się p o ró w n a ć . W m ie - sią c u L ip c u n a la tu ją często w w ielkiej ilo ści do o g ro d ó w i d łu g o w n ic h p rz e b y w a ją , k rę c ą c się n a w szy stk ie stro n y , p o lu ją c p rz e w a ż n ie n a o w ad y pszczołow ate, p rz y - czem d la o d p o c z y n k u o b ie ra ją so b ie ja k ie su ch e d rz e w o lu b g ałęź, b lisk o k tó re g o s to j ą c m o żn a ich n a strz e la ć ile się ty lk o p o d o ba; p o d ch o d z ić j e je s t tr u d n ie j, chociaż z d a w a ło b y się, że ro zu m em odzn aczać się n ie p o w in n y , z d z iw iła m n ie bow iem n a d zw y czaj m a ła o b jęto ść ich m ózgu, co p rz y p re p a ro w a n iu w ie lu sk ó re k m ia łe m sposo
bność zau w aży ć.
S p o ty k a łe m n a s tę p n ie te p ta k i w z n a c z nej ilości, w in n y c h m iejsco w o ściach n a P o d o lu i P o b e re ż u , a n a w e t w sam y m K ijo w ie w m ie sią c u L ip c u i S ie r p n iu n ie ra z je w i
d u ję , a częściej d a le k o z o tw a rte g o o k n a
słyszę, n ig d z ie je d n a k nie z d a rz y ło m i się
sp o tk ać ic h g n ia z d w w iększej ilo ści i są
dzę, że m u szą n a to m ieć ja k ie ś u p rz y w ile
N r 22.
jo w a n e , tr u d n o d o stę p n e m iejsca, g łó w n ie n a d rz e k a m i, g dyż, ja k k o lw ie k szu k a łe m ic h sam i w ie lu p astu ch o m p o leca łem za n a g ro d ą w y sz u k a n ie mi ja j, k tó re p rz y rz e k łe m d o sta rc z y ć p a n u T a c z a n o w sk iem u , d ostać ich je d n a k n ie m ogłem .
W ło śc ia n ie tu te jsi n a z y w a ją te p ta k i
„ sz c z u ry k a m i”, ale p o d o b n ie nazyw ają, i j a s k ó łk ę g rz e b u łk ę (C o ty le rip a ria ) tak że w ziem i się g n ieżd żącą.
E m a n u e l E h rlich .
Co w Mciacb pierwej w tworzy
GLUKOZA CZY M ACZKA?
W o sta tn ic h n u m e ra c h z e sz ło ro c z n e g o W sz e c h św ia ta zam ieścił p. G ro s g lik a r ty k u ł o p rz y s w a ja n iu u ro ślin '), w k tó ry m d a je tre śc iw y o b ra z d zisie jsz y c h p o g lą d ó w n a u k o w y ch n a te n p ro c e s fizy jo lo g iczn y . W a r ty k u le ty m p o ru s z o n a je s t, m ię d zy in n e m i, k w e sty ja , ja k i e ciało je s t p ie rw sz y m w id o cznym p ro d u k te m tw o rz ą c y m się z ro s k ła d u d w u tle n k u w ę g la i w o d y w z ie lo n y c h k o m ó rk a c h ,— czy je s t n im m ą c z k a czy cu k ier?
P a n G ro s g lik stan o w czo o św iadcza się za m ączk ą, m ów iąc n a k o ń c u sw y c h ro z u m o w ań: „ A za te m k ro c h m a l i ty lk o k ro c h m a l m oże b y ć r o s p a try w a n y m ja k o p ie rw sz y p r o d u k t a sy m ilacy i, p o w s ta ją c y z d w u tle n k u w ę g la i w o d y ”.
O tó ż, p o z w a la m so b ie by ć p o d w zg lęd em o d m ien n eg o z d a n ia i tw ie rd z ę , że słuszność je s t po stro n ie ty c h u cz o n y ch , k tó rz y nie m ączkę ale g lu k o z ę u w a ż a ją z a p ie rw sz y w id o cz n y p r o d u k t a sy m ila c y i i u trz y m u j ą , że m ąc zk a z tćj d o p ie ro g lu k o z y p o
w staje.
P o n ie w a ż w y tw o rz e n ie p ie rw sz e j m a te ry i o rg a n ic z n e j w liścia ch j e s t p u n k te m w y j
ścia d la w sz elk ic h p rz e ja w ó w ch e m ic zn y ch w św iecie o rg a n ic z n y m , a te m sam em p o d -
') S. G ro s g lik , 0 p ro c e s ie p rz y s w a ja n ia u r o ś lin (a sy m ila o y ja ). W sz ec h św ia t, t. V II, s tr . 789 i n a st.
staw ą ż y cia w ogólności, w ięc sp ra w a je s t dość w ażną, a b y j ą je sz c z e raz om ów ić w W szechśw iecie.
Z d an ie sw oje o m ączce ja k o o je d y n ie pierw szy m p ro d u k c ie asy m ilac y i o p ie ra p a n G ro sg lik n a fakcie, że m ączk a p o w sta je w ty c h ty lk o m iejscach liścia, k tó re bespo- śred n io są ośw ietlone i k tó re b esp o śre d n io s ty k a ją się z p o w ie trz e m z a w ie ra jąc e m d w u tle n e k w ęgla. „ G d y b y bow iem , m ów i p . G . , p o w sta w a n ie k ro c h m a lu p o p rz e d z ił in n y ja k i zw iązek , m ianow icie, j a k chcą n ie k tó
rzy , c u k ie r (g lu k o za), to su b sta n c y ja ta j a k o ro sp u sz c z a ln a , n ie p o z o sta ła b y d łu g o n a m iejscu, lecz w ę d ro w a ła b y w n e t do sąsie
d n ic h k o m ó rek i tk a n e k , g d zieb y m o g ła p rz e jść w k ro c h m a l po m im o b ra k u d w u tle n k u w ęg la w p o w ie tr z u ”. A rg u m e n ta - c y ja ta je s t b łę d n ą . N ie n a le ż y sobie żadną, m ia rą w y o b rażać , aby w ę d ro w a n ie k ażd ej m a te ry i w w o d zie ro sp u szczaln ó j o d b y w ało się z ta k ą n a d z w y c z a jn ą łatw o ścią we w szy
stk ich k ie ru n k a c h z k o m ó rk i do k o m ó rk i.
T e m u sto ją n a p rz e sz k o d z ie ta k a n a to m i
czne sto su n k i j a k i fizy jo lo g iczn e w łasności
ró ż n y c h k o m ó rek . Is to tn ie , o b serw acy je
n a d o dpływ em m ączki i g lu k o z y z k o m ó
re k a sy m ilu ją c y c h w y k a z u ją , że o d p ły w o d
b y w a się ta m n ie d ow olnem i d ro g am i z k o
m ó rk i do k o m ó rk i są sie d n ie j, ale w p e w
n y ch sta ły c h k ie ru n k a c h . P r z y o p ró ż n ia
n iu się śró d liścia z ty c h cia ł, g d y liś ć n p . je st
p rz e z d łu ższy czas zaciem n io n y , w idzim y
n p . u ro ślin d w u liśc ie n n y c h w n ajw ięk szej
liczb ie w y p a d k ó w , j a k n a p rz ó d z n ik a ją one
z tk a n k i p alisad o w ó j i to k o lejn o z w a rstw
jó j coraz g łęb iej leżących, p o tem z tk a n k i
g ąb czastćj d alej od n e rw ó w p o ło żo n ej, p o
tem z p a rty j jó j c o raz bliżej n erw ó w le ż ą
cych, a n a o s ta tk u d o p ie ro z p o ch ew m ięk i-
szow ych o ta c z a jąc y c h te n e rw y i to n a p rz ó d
z p o ch ew około n erw ó w n ajcień szy ch , p o
tem z c o ra z g ru b sz y c h , n a jd łu ż e j zaś p o z o
sta ją te m a te ry je w p o ch w ie n e rw ó w g łó
w n y c h i to znów k o lejn o od b rz e g ó w liśc ia
k u je g o p o d staw ie. Z teg o w id zim y , że o d
p ły w g lu k o z y i m ączki o d b y w a się n ie we
w szy stk ich d o w o ln y ch k ie ru n k a c h , a le że
z k o m ó rek p alisad o w y ch o d p ły w a ją o n e n a
p rz ó d do t. zw. k o m ó re k z b ie ra ją c y c h , ju ż
w gąbczastej tk a n c e p o ło ż o n y c h , z ty c h do
d alszy ch k o m ó re k tk a n k i g ę b c z a stć j, z ty c h
344 W SZ EC H ŚW IA T . N r 22.
do p o c h e w m ięk isz o w y c h n a o k o ło n e rw ó w , a te m i w z d łu ż ty c h n e rw ó w do d a lszy c h części ro ślin n y c h . A b y n a to m ia s t z tk a n k i gębczastój m a te ry je z a a sy m ilo w a n e p r z e c h o d z iły do p a lisa d o w e j lu b z je d n e j k o m ó rk i p alisad o w ćj do d ru g ie j, o b o k n ie j le żącej, nie o b se rw o w a n o n ig d y . T e n te d y s ta ły k ie ru n e k p rą d u , w k tó ry m p o ru s z a się g lu k o z a , d o sta te c z n ie n a m o b ja śn ić m oże, d laczeg o m im o je j ro sp u sz c z a ln o śc i n ie p o trz e b u je o n a p o w o d o w ać w y tw a rz a n ia się m ączki w k o m ó rk a c h , k tó r e b e sp o śred n io n ie są. w y staw io n e n a św ia tło . J e ż e li je s z cze p rz y jm ie m y , że g lu k o z a w te d y d o p iero w k o m ó rk a c h śró d liśc ia z a m ie n ia się n a m ączk ę, g d y j e j k o n c e n tra c y ja p rz e jd z ie po za p e w n ą g r a n ic ę , g d y ju ż p e w ie n je j n a d m ia r w d a n ej k o m ó rc e b ę d zie się z n a j
d o w a ł, to p rz y z n a m y , że w obec o d p ły w u w p e w n y m sta ły m k ie r u n k u n ie m a p o w o d u ab y m ą c z k a m ia ła się tw o rz y ć w k o m ó r
k a c h w d a n ej c h w ili n ie a sy m ilu ją c y c h , j e d y n ie w s k u te k są sie d z tw a ich z k o m ó rk a m i a sy m ilu jąc em i.
A w ięc o k o liczn o ść, że m ą c z k a ty lk o tam się tw o rz y , g d z ie d a n a część liścia b esp o - śre d n io w a ru n k i a sy m ila c y i z n a jd u je , n ie m oże słu ż y ć za d o w ó d , że m ą c z k a m u si być p ie rw sz y m p ro d u k te m a sy m ila c y i, n ie może ona sta n o w ić ż a d n e g o a rg u m e n tu p rz e c iw k o z a p a tr y w a n iu , że g lu k o z a p ie rw e j o d m ącz
k i p o w s ta je i je j d a je d o p ie ro p o c z ą te k . A te ra z r o s p a tr z m y d o św ia d c z a ln e d a n e , o ile o n e z a p rz y ję c ie m m ą c z k i lu b g lu k o z y ja k o p ie rw sz e g o p r o d u k tu a s y m ila c y i p r z e m a w ia ją .
J u ż sam p. G ro s g lik w a r ty k u le sw oim z a u w a ż y ł, że m ą c zk a b y n a jm n ie j n ie u w szy stk ic h ro ś lin w y stę p u je w liściach . L ic z b a ro ś lin zw ła sz c z a je d n o liś c ie n n y c h , k tó r e w z w y k ły c h w a ru n k a c h n ig d y m ą c z k i w l i ściach n ie z a w ie ra ją , je s t n a w e t d o sy ć z n a czna. O b o k z w y k le c y to w a n e j c e b u li, n a leżą tu ta k że : A lliu rn M o ly , A . v ic to ra lis , A . sa tiv u m , A . o d o ru m , S c illa m a ritim a , S. h y a c in th o id e s, M u sc a ri ra c e m o su m , H e - m ero c alis flava, H . f u lv a , A n th e r ic u m ra - m osum , A . lilia g o , Y u c c a fila m e n to sa , P la - ta n th e r a b ifo lia , O rc h is fu sc a , O . m a c u la ta , N a rc isu s p o eticu s, N . o d o ru s , N . b iflo ru s, L e u c o ju m a e stiv u m , A m a r y lis u n d u la ta . B a rd z o rz a d k o i to ty lk o w m a ły c h ilo
ściach w y s tę p u je też m ą czk a u Iris sib iric a , I. flo ren tin a, I. g e rm a n ic a , I. p a llid a , A i-um ita lic u m , A . d ra c u n c u lu s , A m o rp h o p h a lu s b u lb ife r, M u sa sa p ie n tiu m , S tre litz ia R e g i- n a e i in n y c h b a n a n o w a ty c h , E u p h o rb ia h e- lioscopia, E . la th y ris , G e n tia n a lu te a , G . p a n n o n ic a , G . p u r p u r e a .
M im o te g o b r a k u m ączki w k o m ó rk a c h śró d liśc ia w y m ie n io n e ro ś lin y ro s k ła d a ją d w u tle n e k w ęg la i w odę ró w n ie d o b rze i ró w n ie szy b k o j a k ro ślin y , w k tó ry c h w ś ró d liśc iu zn aczn e ilości m ączk i się g r o m ad zą; s to su n e k m ięd zy ilo ścią p o c h ło n ię teg o d w u tle n k u w ę g la a ilością w y d z ie lo n e go tle n u n ie j e s t też tu ta j in n y ja k u ro ślin tw o rz ą c y c h w liśc ia c h m ączkę, w zięcie w ięc p o d u w a g ę ty c h ro ś lin n a su w a ć m usi p o w ażn e w ą tp liw o śc i co do tego, czy to sam a ty lk o m ą c z k a m u si b y ć zaw sze p ie rw sz y m p ro d u k te m asy m ilacy i.
D la o b ja śn ie n ia sobie p ro c e su asy m ilacy i b ez w sp ó łczesn eg o tw o rz e n ia się m ączki w liściach , m u sim y się zg o d zić n a je d n o z trz e c h n a s tę p u ją c y c h p rzy p u sz czeń :
1) A lb o m ączk a, p r z y a sy m ila c y i w li
ściach się tw o rz ą c a , ta k szy b k o do in n y c h o rg a n ó w o d p ro w a d z o n ą z o sta je , że ilości jó j w y k ry ć się d a ją c e n ig d y w liściach się
n ie g ro m a d z ą .
2) A lb o , j a k chce p. G ro s g lik , m ączka tw o rz ą c a się w liściach , n a ty c h m ia st po sw o- je m u tw o rz e n iu p rz e c h o d z i w in n e w o d an y w ęg la, m ian o w icie w g lu k o zę.
3) A lb o w reszcie m ączk a u ty c h ro ślin n ie tw o rz y się w k o m ó rk a c h śró d liśc ia w c a le, a le p ro d u k te m p ro c e su p rz y s w a ja n ia je s t tu in n y ja k iś w odan w ęgla.
Z e p ie rw sz e z ty c h p rz y p u sz c z e ń p ra w - d z iw em n ie je s t, o tem nie tr u d n o się p r z e k o n a ć . W iad o m o , że n ie ty lk o b ęd ące w z w ią z k u z ro ślin ą , ale i o d cięte liście, a n a w e t k a w a łk i liści d w u tle n e k w ę g la ro s k ła d a ć a w ięc p r o d u k ty a sy m ila c y i w y tw a rz a ć m o g ą. Je ż e lib y m ą c z k a w liściach n p . ceb u li lu b sto rc z y k a d la te g o ty lk o się n ie z n a jd o w a ła , że o n a stą d b a rd z o szy b k o do in n y c h części ro ś lin n y c h o d p ły w a , to dośćby b y ło liść z e rw a ć , trz y m a ć go czas ja k iś n a św ie
tle w obec d o stę p u d w u tle n k u w ę g la , a tw o
rz ą c a się m ączk a, n ie m a ją c g d zie o d p ły w a ć ,
m u sia ła b y się g ro m a d z ić w k o m ó rk a c h
śró d liśc ia ró w n ie obficie j a k u in n y c h r o
W SZECHŚW IAT. 345 ślin. O tóż, je ż e li ta k ie d o św iad czen ie w y
k o n a m y , p rz e k o n a m y się, że o d cięte liście ceb u li, s to rc z y k a i t. p. ta k sam o nie tw o rz ą m ącz k i w k o m ó rk a c h śró d liścia, j a k i l i ście będące w p o łą c z e n iu z ro ślin ą . A w ięc b ra k m ączk i w k o m ó rk a c h śró d liśc ia ceb u li n ie poch o d zi z n a d m ie rn ie sz y b k ieg o o d p ro w a d z a n ia j^ j do in n y c h części ro ś lin n ych.
R o sp a trz m y te ra z d ru g ie p rz y p u sz c z en ie , p rz y ję te za p ra w d z iw e p rz e z p. G ro sg lik a , że m ączk i u ceb u li n p . d la te g o w liściach n ie n a p o ty k a m y , że o na z a ra z po u tw o rz e n iu się p rz ech o d zi w in n e w o d an y w ęg la, m ianow icie w g lu k o zę. Isto tn ie , w k o m ó r
k ac h śró d liśc ia c e b u li g lu k o z a w znacznej z n a jd u je się ilości, w tem w iększej im le p sze są w a ru n k i a sy m ila c y i, a g lu k o z a ta, g d y ro ślin a p rz e z d łu ż sz y czas w sk u te k np.
z a ciem n ien ia nie asy m ilu je , sto p n io w o z li
ści z n ik a . G lu k o za te d y w liściac h c eb u li zach o w u je się z u p e łn ie ta k sam o ja k m ą cz
k a g d z ie in d z ie j; ch o d zi ty lk o o to, czy o na tu p o w sta je , j a k ch ce p. G ., z tw o rzącej się p ie rw o tn ie p rz y p ro c e sie p rz y s w a ja n ia m ą czki, czy też m oże on a sam a je s t tu w p ro st p ro d u k te m asy m ilacy i. P a n G . n a p o p a r cie sw ego z a p a try w a n ia p o w o łu je się n a fa k t, że „w iad o m o , że m ączk a z w y k le p rz e chodzi w cu k ie r, a b y m ó d z w ę d ro w ać w tk a n k a c h r o ś lin y ”. F a k t te n j e s t z u p e ł
n ie p ra w d z iw y , a le d o d a ć m ożem y, że w ia dom o ta k ż e na czem p o le g a to p rz e c h o d z e n ie m ączki w cu k ie r. W sz ę d z ie g d zie p r z e ch o d zen ie m ączk i w c u k ie r sk o n sta to w a ć się daje, z n a jd o w a n o , o ile ty lk o szu k an o , zaw sze obecność p e w n e g o sc u k rz a ją c e g o fe rm e n tu . N ie ty lk o w k ie łk u ją c y c h n a s io n a ch , ale i w ró ż n y c h cz ęściach ro ślin d o j
rz a ły c h , a w szczególności też w liściach, fe rm e n t ta k i się z n a jd u je i od je g o to d z ia ła n ia zależy ta k p o sp o lite w ro ślin a c h p rz e ch o d zen ie m ączki w c u k ie r. J e ż e lib y te d y w liściach n p . c e b u li m ą czk a d la te g o ty lk o się nie z n a jd o w a ła , że on a w m ia rę p o w sta w a n ia szybko się n a c u k ie r z a m ie n ia , to ta n ie z w y k ła szybkość s c u k rz a n ia tw o rz ą c e j się m ączk i m u sia ła b y m ieć sw o je ź ró d ło , albo w w iększój z a w a rto śc i d y ja s ta z u lu b in n y c h o d p o w ie d n ich fe rm e n tó w alb o p r z y n a jm n ie j w w iększój ich sc u k rz a ją có j sile.
C zy ta k je s t w istocie, b a d a ł p rz e d k ilk u
la ty S ch im p er. B ad acz te n ro sc ie ra ł 1 g św ieżych liści z 5 cen ty m , sześć, w ody, a po k ilk a k ro tn e m p rz e filtro w a n iu do 2 '/ 2 cent.
sześć, tego p ły n u d o d a w a ł 3 '/ 2 cent. sześć.
1 % k la js tr u z m ączk i k a rto fla n e j. P o 24 g o d z in a c h b a d a ł o ile k la js te r p rz e z ów w y ciąg liściow y ro sp u szczo n y m zo stał. G d y b y w soku ceb u li z n a jd o w a ły się ta k siln ie d z ia ła ją ce fe rm e n ty sc u k rz a ją c e , to d z ia ła n ie w y ciąg u z jó j liści szczególniej m u sia ło b y b yć silne. T y m czasem rzecz się m ia ła o d w ro tn ie ; spom iędzy w sz y stk ic h w yciągów liści, z ja k ie m i d o św iad czen ie ro b io n o , w y ciąg z liści ceb u li d z ia ła ł n a ro sp u szczen ie m ączki n a jsła b ie j, bez żad n eg o p o ró w n a n ia słabiej, aniżeli w y ciąg z ta k ic h liści, w k tó ry c h m ączk a obficie się g ro m ad zi.
A zatem nie m am y żad n ej p o d staw y do tw ie rd z e n ia , ja k o b y w liściach cebuli i in n y c h p o d o b n ie za c h o w u ją cy c h się ro ś lin m ą c zk a szczególniej szy b k o u le g a ła scu- k rz e n iu , a tem sam em n ie m ożem y u z n ać, ab y n ie z w y k ła szybkość s c u k rz a n ia tw o rz ą cej się u tych ro ś lin m ączki m o g ła być p o w odem , że w k o m ó rk ach ic h śró d liścia z a m iast m ączki, k tó re j tu b ra k , z n a jd u je m y znaczne ilości g lu k o z y .
T a k więc, p o n iew aż d w a p ierw sze p r z y p u sz c z e n ia o k a z a ły się n ie do p rz y ję c ia , p ra w d z iw e m m oże być ty lk o p rz y p u sz c z en ie trz e c ie , to je s t, że w w yp a d ka ch , w k tó rych w kom órkach śródliścia nie zn a jd u je m y m ą c z
ki, a za to zn a jd u je m y znaczniejsze ilości g lu ko zy, nie m ączka ale glukoza jest •pierwszym p ro d u k te m p rzy sw a ja n ia , j e s t p ie rw sz y m w i
docznym zw iązk iem o rg an iczn y m , ja k i z ro s - k ła d u d w u tle n k u w ęgla i w o d y w y tw a rz a się w ro ślin ie. W ięc co n ajm n iej pow iedzieć m usim y, że m ą czka nie zawsze je s t p ie r w szy m w idocznym p ro d u ktem a sym ila cyi.
A te ra z ro sp a trz m y ten w y p a d e k , w k tó ry m p rz y p rz y ja z n y c h d la asy m ilacy i w a ru n k a c h m ączkę sta le z n a jd u je m y w k o m ó r
k ach zielo n y ch , a w szczególności w c ia ł
k a c h zieleni.
J e ż e li różne ro ślin y , w je d n a k o w y c h w a
ru n k a c h rosnące, na za w a rto ść m ączki w ich
liścia ch b ad ać będziem y, to ła tw o się p r z e
k o n am y , że ilość tój m ączk i u ró żn y ch r o
ślin b a rd z o je s t n ie je d n a k o w ą , je d n e g r o
m a d zą j ą w liściach n a d z w y c z aj obficie,
d ru g ie n aw et p rz y z u p e łn ie p rz y ja z n y c h
346 W SZECHŚW IAT. N r 22.
d la asy m ilacy i w a ru n k a c h , m ie rn e ty lk o je j ilości w liściach z a w ie ra ją . W og ó ln o ści ro ś lin y d w u liśc ie n n e w ięcej g ro m a d z ą m ą czk i od je d n o liś c ie n n y c h , ch o ć nie bez lic z nych w ty m k ie r u n k u w y ją tk ó w . I ta k , p o d łu g b a d a ń A r t u r a M a y e ra , sp o m ię d zy r o ślin d w u liśc ie n n y c h b a rd z o obficie g ro m a d z ą w liściach m ą c z k ę ro ś lin y g ro szk o w e i p sian k o w e, obficie, ch o ć ju ż n ie w ty m s to p n iu j a k ta m te , r o ś lin y m a k o w a te , dy- m n ic o w a te , b o d z isz k o w a te , śla z o w a te , szo r- stk o listn e , p o w o jo w a te , w arg o w e, trę d o w n i- k o w a te , p ie rw io s n k o w a te , m a rz a n o w a te i n ie k tó re in n e; m ie rn e ty lk o ilości m ączki sp o ty k a się w liściach ro ś lin g w o źd zik o w y ch , kom oso w a ty c h , rd e s to w a ty c h , j a sk ro w a ty c h , ru to w a ty c h , d z w o n k o w a ty c h , ig la s ty c h i t. d.;
sk ąp o w y stę p u je m ą c z k a u s tro ic z k o w a ty c h (lo b eliaceae); b a rd z o sk ą p o u g o ry c z k o w a - ty ch . S p o m ię d z y r o ś lin je d n o liś c ie n n y c h obficie g ro m a d z ą m ą c z k ę w liśc ia c h ro ś lin y b a ta to w a te , im b ie ro w a te , sito w a te ; m ie rn ie ty lk o tu rz y c o w a te , tra w ia s te , a b a rd z o sk ąp o k o sa ć c o w a te , a m a ry lk o w a te , b a n a n o w a te i lilijo w a te , n ie k tó re z a ś lilijo w a te , j a k w ie m y , n ie z a w ie ra ją m ą c z k i w liściach w cale.
C zęsto też w z a k re sie je d n e j ro d z in y , a n a w e t ro d z a ju je d n e g a tu n k i obficie, in n e b a r dzo sk ą p o m ąc zk ę w liśc ia c h z a w ie ra ją . T a k n p . p o d łu g S c h im p e ra E u p h o r b ia P e p lu s i E u . v e rru c o s a g ro m a d z ą dość obficie m ą c z k ę w k o m ó rk a c h ś ró d liśc ia , E u p h o r b ia la - th y r is z a w ie ra j ą n a d z w y c z aj sk ą p o , po w iększej części ty lk o w p o b liż u n e rw ó w , a u E u . h e lio sc o p ia z n a jd u je m y m ącz k ę w liśc ia c h ty lk o w p o c h w a c h o c h ro n n y c h i n a c z y n ia c h m le c z o w y c h , w śró d liśc iu zaś n ie m a jć j w cale.
A te ra z z a p y ta jm y się, s k ą d m o g ą p o c h o d zić te ta k w y b itn e ró ż n ic e w ilo ściach m ą czk i w liściach ró ż n y c h ro ś lin .
Je ż e lib y śm y c h c ie li tw ie rd z ić , że u w sz y stk ic h ty c h ro ś lin m ą c z k a i ty lk o m ą c z k a j e s t p ie rw sz y m p r o d u k te m a sy m ila c y i, to trz e b a b y d la o b ja śn ie n ia so b ie te j n ie ró w n e j jć j w liśc ia c h ró ż n y c h ro ś lin z a w a rto ś c i, z ro b ić je d n o z n a s tę p u ją c y c h p r z y p u s z czeń:
1) A lb o liście ro z m a ity c h ro ś lin d la te go z a w ie ra ją b a rd z o n ie je d n a k o w e ilo ści m ą cz k i, że p ro c e s a sy m ila c y jn y z b a r
dzo n ie je d n a k o w ą o d b y w a się u n ic h e n e r
gii
2) A lb o liście ro z m a ity c h ro ślin d la te g o z a w ie ra ją ró żn e ilości m ączk i, że tw o rz ą c a się m ą c z k a z b a rd z o n ie ró w n ą szy b k o ścią o d p ro w a d z o n ą zo staje do in n y c h części ro ślin n y c h .
3) A lb o liście ro z m a ity c h ro ś lin d lateg o z a w ie ra ją ró żn e ilości m ączki, że tw o rz ą ca się m ą czk a z ró ż n ą szy b k o ścią zam ie
n io n ą z o sta je n a g lu k o z ę i in n e w o d an y w ęgla.
G d y b y p ie rw sz e z ty c h p rz y p u sz c z eń p r a w d z iw e m b yć m iało , to ro ślin y , k tó re m ało m ą c z k i w liściach g ro m a d z ą , m u sia ły b y w c ią g u teg o sam ego czasu o w iele m niej n a w adze zy sk iw a ć , o w iele słab szy p r z y ro s t o k a z y w a ć , n iż te, k tó re w iększą ilość m ą c z k i w liśc ia c h g ro m a d z ą . N ic p o d o b n e go n ie o b se rw u je m y . R o ślin y , k tó ry c h l i ście u b o g ie są w m ą czk ę , p r o d u k u ją m a te - r y ją o rg a n ic z n ą ró w n ie sz y b k o , ro sn ą w cale nie sła b ie j n iż te, k tó ry c h liście p rz e p e łn io ne b y w a ją m ąc zk ą.
J e ż e li d ru g ie p rzy p u sz c z en ie b y ło b y p r a w d ziw em , to ró ż n ic e w z a w a rto śc i m ączk i u ró ż n y c h ro ś lin n ie m o g ły b y w y stą p ić , g d y b y śm y d o św ia d c z e n ia n a d tw o rz e n ie m się m ączki ro b ili z liśćm i o d e rw a n e m i od ro ś lin y , bo w ta k im ra z ie tw o rz ą c a się m ą c zk a o d p ły w a ć b y ju ż nie m o g ła , ró ż n ice w ięc w sz y b k o ści te g o o d p ły w u ta k ż e u ja - w n ić b y się nie m o g ły . T a k ie d o św ia d c z e n ia r o b ił isto tn ie A r t u r M a y e r i p rz e k o n a ł się, że i w te d y ró żn ic e w z a w a rto śc i m ą c z k i u liści ró ż n y c h ro ślin w y s tę p u ją r ó w n ie w y d a tn ie , j a k g d y e k s p e ry m e n tu je m y z liśćm i, zo sta ją c e m i w z w ią z k u z całą ro ślin ą .
N a re sz c ie trz e c ie p rz y p u sz c z en ie , w y m a g a ło b y p rz y z n a n ia liścio m u b o g im w m ącz
k ę, w iększój siły s c u k rz a ją c e j, w ięk szej za
w a rto śc i w n ic h d y ja s ta z u . T y m czasem S c h im p e r w y k a z a ł, że n p . b a rd z o w m ączk ę u b o g ie liście E u p h o r b ia h elio sco p ia za w ie r a ją d y ja s ta z u z n a c z n ie m n ie j, n iż obficie z a w ie ra ją c e m ączk ę liście E u p h o rb ia v e r- rucosa.
T a k w ięc o k a z a ło się, że ż a d n e z p o w y
żej z ro b io n y c h tr z e c h p rz y p u sz c z eń p ra w -
W SZECHŚW IAT. 847 d ziw em być nie m oże, a z ate m i tw ie rd z e
n ie, że z a ró w n o u liści b o g a ty c h w m ączkę, j a k i u liści sk ąp o j ą ty lk o z aw ie ra ją c y c h , m ączk a i ty lk o m ą czk a j e s t pierw szy m p r o d u k te m a sy m ila c y i u trz y m a ć się nie d a i m u sim y p rz y ją ć , że p rz y n a jm n ie j u ty c h ro ślin k tó re m ąc zk ę w liśc ia c h g ro m a d z ą w n ie w ielkiej ty lk o ilości, n ie sam a m ączka, ale i in n e ja k ie ś zw iąz k i o rg a n ic z n e p rz y p r o cesie p rz y s w a ja n ia się tw o rzą.
P o n ie w a ż bez w z g lęd u n a to, czy w li
ściach w ięk sza czy m n iejsz a ilość m ączk i p rz y p ro cesie asy m ila c y jn y m p o w sta je , s to su n e k m ięd zy ilo ścią p o c h ło n ię te g o d w u tle n k u w ęg la a ilością w y d zielo n eg o tle n u je s t zaw sze je d n a k o w y , m ianow icie = 1, w ięc te in n e z w iązk i, ja k ic h tw o rz e n ie się p rz y ją ć je ste śm y zm uszeni, m uszą m ieć ta k że sk ład w odanów w ęgla. Z tego w y n ik a , że w liściach ro ś lin n y c h ob o k m ączk i sp o d ziew ać się m ożem y w y stę p o w a n ia in n y c h jeszcze w o d an ó w w ęgla, k tó ry c h ilość po- w in n a b y b y ć w ogóle u d a n e j ro ślin y tem w iększą, im ta ro ślin a m n iej je s t sk ło n n ą do g ro m a d z e n ia w liściach m ączk i.
B esp o śre d n ie a n a lity c z n e d a n e n a jz u p e ł
n iej to p rz e w id y w a n ie stw ie rd z a ją .
O b o k celu lo zy i m ą czk i o c ze k iw a ć m ożna w liśc iac h je sz c z e ró ż n y c h w o d a n ó w w ęgla, ro sp u szc zo n y ch w so k u k o m ó rk o w y m . T a k ie w o d an y w ęg la, o ile n ależą do g ru p y g lu k o z, r e d u k u ją ro s tw ó r F e h lin g a i n a m o cy tój w łasności ilościow o oznaczone być m ogą, o ile n ależą do in n y c h g r u p — p ły n u F e h lin g a n ie re d u k u ją , a le m ogą być p rz e z o g rz e w a n ie z k w a sa m i p rz e p ro w a d z o n e w g lu k o z y i p o te m p ły n e m F e h lin g a o z n a
czone. W w y ciśn ię ty m w ięc so k u z liści m ożna zap o m o cą p ły n u F e h lin g a oznaczyć ilościow o w o d an y w ęg la obu g ru p , o ile one w liściach się z n a jd u ją .
T e g o ro d z a ju o zn acz en ia r o b ił isto tn ie A r t u r M a y e r i z je g o d o św ia d c z e ń p rz y to czym y liczby, odnoszące się do H e lia n th u s tu b e ro s u s iS a p o n a r ia officinalis, ja k o do r o ślin obficie m ączkę g ro m a d z ą c y c h , do G en - tia n a lu te a i I r is g e rm a n ic a , ja k o ro ślin b a rd z o m ało m ą c z k i w liściach tw o rz ą c y c h , n a re sz c ie do A lliu m cepa i X u cca filam en- tosa, j a k o ro ślin w cale m ą c z k i w liściach n ie z a w ie rają c y c h .
100 cent. sześć, w y ciśn ięteg o z liści soku z a w ierało :
f- h O) “2 N
_» oo rv, ->
O h md ”
bD~2 .bo ^ . 2 —
S” P . . 3 M O o -
> O P h P fe ^
fi ce».2 fi f S
a
03~ u
t e<v
c3'g . S l s - a
te 3 g > a® § o Mg*
1 > T 3 ' M k" 0 . 3 6 0 o £
