Rozprawy z dziejów oświaty t. XLV PI. ISSN 0080-4754
TADEUSZ W. NOWACKI
UWAGI DO DZIAŁALNOŚCI STASZICA
N a początku p r a g n ę serdecznie p o d z i ę k o w a ć o r g a n i z a t o r o m K o n f e r e n c j i N a u k o w e j , p o ś w i ę c o n e j Staszicowi za z a p r o s z e n i e na tę w z r u s z a j ą c ą dla m n i e uroczystość. Dziełem Staszica z a j m o w a ł e m się pól w i e k u t e m u , w y s o k o cenię wkład Staszica w ó w c z e s n ą myśl i praktykę w y c h o w a w c z ą . Referaty prof. Adama Winiarza, A d a m a Massalskiego, Ireny Szybiak ukazały ze s t a r a n n ą d o k ł a d -nością p e w n e e l e m e n t y działania g ł ó w n e g o organizatora s z k o l n i c t w a w Księ-stwie W a r s z a w s k i m i w początkach Królestwa K o n g r e s o w e g o .
Ten wkład chciałbym ukazać w połączeniu z wielkim prądem r e f o r m y s z k o l n i c t w a , k t ó r y z a c z ą ł się w o k r e s i e R e n e s a n s u i o s i ą g n ą ł p e w i e n s z c z y t w okresie O ś w i e c e n i a . Była to walka z ó w c z e s n y m w e r b a l n y m n a u c z a n i e m , ze szkołą, w której nauczanie ograniczało się do z a p a m i ę t y w a n i a i interpretacji tekstów k a n o n i c z n y c h lektur z literatury starożytnej i kościelnej. Myśliciele O ś w i e -cenia p r o p o n o w a l i zbliżenie szkoły do życia i upraktycznienie n a u c z a n i a przez z a z n a j a m i a n i e m ł o d z i e ż y z pracą ( R o u s s e a u ) .
W okresie Rewolucji Francuskiej dążenie do u p r a k t y c z n i e n i a s z k o l n i c t w a w y r a z i ł o się w dwu kierunkach, U j a w n i ł a się chęć w z b o g a c e n i a nauczania, które dzisiaj n a z y w a m y „ o g ó l n y m " przez n o w e p r z e d m i o t y bardziej p o t r z e b n e w ży-ciu i z a z n a j a m i a n i e m ł o d z i e ż y z pracą, na drugim kierunku j a k o projekty orga-nizacji szkół z a w o d o w y c h , służących potrzebom życia g o s p o d a r c z e g o . O b i e te t e n d e n c j e u j a w n i ł y się w projektach organizacji szkolnictwa w e Francji.
W Komisji Edukacji N a r o d o w e j p r z e w a ż a ł o pierwsze dążenie: w p r o w a d z e -nia do szkół istniejących działa-nia praktycznego młodzieży. Stąd dla szkół skich przepisane w p r o w a d z e n i e e l e m e n t ó w pomiaru gruntów, b u d o w n i c t w a wiej-skiego, s a d z e n i a d r z e w i k r z e w ó w . Dla szkół w i e j s k i c h w ł ą c z o n a treść, o d p o w i a d a j ą c a potrzebom mieszczaństwa: rachunek kupiecki, miary i wagi, zagadnienie transportu itd. W tym prądzie narodziła się też Szkoła Rycerska j e d -na z pierwszych szkól z a w o d o w y c h w Polsce. Dla szkół szlacheckich zaprojek-towała K o m i s j a nauczanie „kunsztów", co w praktyce j a k w y n i k a ze s p r a w o z d a ń w i z y t a t o r ó w sprowadzała się do z a z n a j a m i a n i a z różnymi rzemiosłami.
196 l'ADF-USZ W. NOWACKI
Projekty upraktycznienia szkól przedsięwzięte przez KEN nie były w peł-ni dojrzałe, ale także pomysł Rousseau o nauczapeł-niu Emila stolarki miały ten sam charakter brakli pedagogicznego a jeszcze bardziej dydaktycznego opracowania nowych treści nauczania.
Staszic dąży i do upraktycznienia szkolnictwa i podejmuje kierunki up-rakltycznienia: tj. Wprowadzenia do treści kształcenia szkół powszechnych od-powiednich treści praktycznych, które zostały j u ż określone w projektach KEN - j a k również podejmuje organizację szkół zawodowych - a takimi są wszystkie szkoły przygotowawcze do przyszłego uniwersytetu i politechniki takie jak szko-ła prawa i administracji, szkoszko-ła lekarska, szkoszko-ła rolnicza (Marymont), szkoły nie-dzielne dla terminatorów rzemieślniczych. Wysyła stypendystów zagranicę, przy-gotowując kadry dla szkół wyższych. Organizuje w Kielcach szkołę górniczą.
Te reformatorskie poczynania zginą później pod działaniami administracji zaborczych, upodobniających szkolnictwo w Polsce do szkolnictwa państw za-borczych bez troski i dążeń reformatorskich. Tymczasem nawet w tych pań-stwach dokonywały się zmiany w opisanym kierunku. W Austrii rozwijał szkolni-ctwo zawodowe Kindermann, w Niemczech trochę później wystąpił Kerschenstei-ner. ale wcześniej funkcjonowały upraktycznione filantropina, w Ameryce za-jaśniał wielki reformator szkolnictwa Dewey.
Staszic był nie tylko wczesnym organizatorem szkolnictwa zawodowego, ale myśli i poczynania KEN-u pogłębił i rozszerzył i organizując szkoły w Księ-stwie Warszawskim i KróleKsię-stwie Kongresowym, za co obdarzono go tytułem oj-ca szkolnictwa zawodowego.
Czy Staszic był pedagogiem? Prezentuje się nam jako pisarz pedagogiczny snując rozważania o wychowaniu zarówno w swoich znakomitych traktatach politycznych, analizując zagadnienia wychowania obywatelskiego w szeregu mów wygłaszanych na otwarcie poszczególnych szkół. W swym ogromnym hi-storiozoficznym poemacie Ród ludzki poświęca oddzielną rozprawkę edukacji. W większości tych tekstów prezentuje stanowisko polityka oświatowego, tj. or-ganizatora procesów i form kształcenia dyktowanych względami społecznego szczęścia ale i możliwości zaspokojenia indywidualnych dążeń.
Do nazwania Staszica pedagogiem brak tylko doświadczenia wychowawcze-go czy dydaktycznewychowawcze-go. I to też Staszic posiadał. Był przecież dłuwychowawcze-goletnim wycho-wawcą i nauczycielem młodych Zamoyskich - wprawdzie jest to doświadczenie szczególne - nauczyciela prywatnego w domu magnackim, ale jakże światłego magnata. Ten dom był przedłużeniem kształcenia samego Staszica. Gdyż spotykał w nim najznakomitszych przedstawicieli świata polityki, literatury i nauki. Był więc Staszic nie tylko działaczem oświatowym i pisarzem pedagogicznym, ale był także sam pedagogiem. Więcej, jego doświadczenia pedagogiczne uwarunkowały w pewien sposób jego postawy działacza i polityka oświatowego.
UWAGI 1)0 DZIAŁALNOŚCI STASZICA 197 Staszic, przedstawiciel O ś w i e c e n i a , m o ż e być też t r a k t o w a n y j a k o prekur-sor p o z y t y w i z m u ze w z g l ę d u na s w o j e p o c z u c i e realizmu i o g ó l n e f i l o z o f i c z n e nastawienie, a przede w s z y s t k i m za uznanie w y s o k i e j wartości pracy w życiu g o s p o d a r c z y m i kulturalnym narodu - tę w ł a ś n i e w a ż n o ś ć pracy z a ś w i a d c z a ł ca-łym s w o i m ż y c i e m .
* * *
A z innej strony Staszic u k a z u j e się j a k o wielki d z i a ł a c z gospodarczy. Z e s w o i m z a m i ł o w a n i e m do pracy i w y n i e s i e n i e m w y s o k o wartości pracy z g a d z a ł się z A d a m e m S m i t h e m , klasykiem e k o n o m i i , który w y s t ą p i ł p r z e c i w k o mnie-m a n i o mnie-m f i z j o k r a t ó w , że tylko ziemnie-mia j e s t źródłemnie-m b o g a c t w a . N i e t y l k o ziemnie-mia ale i praca ludzka. Tę p r a w d ę realizował Staszic w s w o i m życiu.
U k a z u j e się on b a d a c z o m w coraz innej postaci. J a k o m i e s z k a n i e c Warszawy o b d a r z y ł j ą nie tylko s z k o l n i c t w e m , ale i w s p a n i a ł y m d a r e m w postaci g m a -chu dla t o w a r z y s t w a n a u k o w e g o , s p r o w a d z e n i e m C o r a z z i e g o , który nadał War-szawie s w o i s t e piękno architektoniczne. B u d u j ą c sieć d r ó g ułatwił s p r o w a d z a n i e materiału k a m i e n i a r s k i e g o . Jak stwierdził prof. Królikowski W a r s z a w a przesta-ła być w t e d y d r e w n i a n a , staprzesta-ła się w z n a c z n e j części m u r o w a n a . I j e s z c z e prace o k o ł o Instytutu dla o c i e m n i a ł y c h , postawienie p o m n i k a K o p e r n i k a „ a b y go nam inni nie w y d z i e r a l i " . W z n a c z n e j mierze s f i n a n s o w a ł b u d o w ę p o m n i k a . Z a p r o -j e k t o w a ł g ł ó w n ą ulicę na Pradze, Targową, w y r ó ż n i a się o n a s z e r o k o ś c i ą i
roz-m a c h e roz-m , połączył Warszawę z resztą kraju.
W W a r s z a w i e niemal na każdym kroku s p o t y k a m y się ze śladami działal-ności S t a n i s ł a w a Staszica. Ale nie tylko w Warszawie. U r u c h o m i ł w Kielcach szkołę górniczą, z a p r o j e k t o w a ł w C i e c h o c i n k u tężnie, o ż y w i ł staropolski o k r ę g p r z e m y s ł o w y w kieleckiem, sprowadził do r o z p o c z y n a j ą c e j s w o j ą karierę Lodzi tkaczy z N i e m i e c , no i p o w o ł a ł T o w a r z y s t w o Rolnicze w H r u b i e s z o w i e , pier-w s z ą na tych ziemiach spółdzielnię chłopską.
Z j a k i e j k o l w i e k strony p r z y c h o d z i m y do badań staszicowskich n a p o t y k a -my na w i e l k o ś ć . Pierwszy zrobił statystykę ludnościową, z a p o c z ą t k o w a ł bada-nia g e o l o g i c z n e opisem gór i ziem polskich, torował r o z w ó j kapitalizmu, pod-m y w a j ą c e g o zastarzały ustrój feudalny.
A j e s z c z e do tych rozlicznych prac i p r z e m ó w i e ń wielki p o e m a t
historiozo-ficzny Ród Ludzki. (Pomysł podobny do Condorceta - Szkic postępu ducha
ludz-kiego. W a r s z a w a 1967). Dzieło Staszica przez s w ą w i e r s z o w a n ą f o r m ę miało
na-w i ą z y na-w a ć do epopei o p i s u j ą c e j dzieje rodzaju ludzkiego z p r z y j ę c i e m tezy C o n d o r c e t a , d o t y c z ą c e j postępu. Dzieło Staszica j e s t pod w i e l o m a w z g l ę d a m i bo-gatsze, ale analogie istnieją w stosunku do obu postaci: C o n d o r c e t też projekto-wał ustrój szkolny, który miał przypieczętować z w y c i ę s t w o rewolucji f r a n c u s k i e j i utrwalić zręby n o w e g o ustroju. Powstaje pytanie kim był w s w e j istocie czło-wiek, którego działalność dotykała tak wielu dziedzin, j a k go s c h a r a k t e r y z o w a ć ?
198 IV\I)I:I:s/ w . NOWACKI * * *
M o j a z n a j o m o ś ć ze Staszicem rozpoczęła się, gdy j a k o uczeń g i m n a z j u m przeczytałem Uwagi nad życiem Jana Z a m o y s k i e g o i Przestrogi dla Polski. Zo-stałem p o r a ż o n y analizą s p o ł e c z n ą i p o l i t y c z n ą tych rozpraw. M i a ł e m uczucie jakbym zbliżył się do płonącej lawy, tego rodzaju diatryby polityczne m o g ł y w y -trysnąć tylko z w u l k a n u uczuć patriotycznych. Była w nich miłość, żal, r o z p a c z i nadzieja. Wielki patriota płonący m i ł o ś c i ą do ziemi polskiej do ludzi i ich kul-tury. W tym były źródła o l b r z y m i e j energii i pracowitości. To w y j a ś n i a częścio-w o t częścio-w ó r c z ą d z i a ł a l n o ś ć S t a s z i c a . M o ż n a d o d a ć , że częścio-wielki h u m a n i s t a c z u j e głębo-ki z w i ą z e k z z i e m i ą i s p o ł e c z e ń s t w e m , w którym się urodził i p o ś w i ę c a s w ó j czas dla ulepszenia życia społecznego.
Później uderzył mnie trafnością tytuł rozprawy Heleny Radlińskiej: Staszic j a k o działacz społeczny. W y d a j e się że w y d o b y w a on istotną właściwość
osobo-wości Radcy Stanu i Ministra we władzach Królestwa. G d y ż nawet j e g o działal-ność polityczna ma wyraźny cel polepszenia bytu w a r s t w y przede wszystkim chłopskiej, podniesienia politycznej sytuacji c h ł o p ó w i mieszczan. Jest więc wielkim przedstawicielem O ś w i e c e n i a w zakresie praw i swobód obywatelskich, które podnosiła i rewolucja f r a n c u s k a i Konstytucja Trzeciego M a j a w Polsce.
1 p o r ó w n y w a ł e m . G i g a n t y c z n e prace w y k o n y w a n e w ramach g o s p o d a r k i w Polsce m o ż n a j e c h y b a p o r ó w n a ć tylko do prac K a z i m i e r z a Wielkiego. Ale król miał w s z y s t k i e p r e r o g a t y w y władcy, gdy Staszic był synem burmistrza. Znalazł się w s w y m życiu na schyłku ustroju f e u d a l n e g o . Jego udział w e wła-dzach d y k t o w a n y był k o n i e c z n o ś c i ą uzyskania w p ł y w u na bieg spraw krajo-wych a to z a p e w n i a ł y mu urzędy, w których z a j m o w a ł w y s o k i e stanowiska.
W kulturze polskiej praca ma n i e n a j w y ż s z e miejsce. Tym c h y b a trzeba tłu-m a c z y ć tę w i e l k ą liczbę p o tłu-m n i k ó w naszego bohaterstwa w o j e n n e g o , ochoć nie z a w s z e służyło ono bezpośrrednio Polsce.
„Tam w ó d z M u r z y n y gromi a w z d y c h a do k r a j u " - napisał M i c k i e w i c z wielbiciel N a p o l e o n a , do którego Staszic z a c h o w a ł dystans. Staszic to bohater pracy. N i e znalazł należnego mu uznania w w y s o k i e j kulturze polskiej patron m i e s z c z a ń s t w a i chłopstwa, k u p c ó w i r z e m i e ś l n i k ó w - w s z y s t k i e g o c o kłóciło się z rycerskim i szlacheckim etosem.
Staszic g ł ę b o k o oddziałał na w a r s t w y m i e s z c z a ń s k i e i chłopskie, a także inteligencję. U c h ł o p ó w szczególnie cieszył się wielkim szacunkiem i p o w o ł y -w a n o j e g o imię dla rozmaitych imprez chłopskich.
Trzeba też dodać, że wielka p o n a d z a b o r o w a tajna organizacja m ł o d z i e ż y Z E T , Z w i ą z e k M ł o d z i e ż y Polskiej, p o w o ł a n a przez Z y g m u n t a M i ł k o w s k i e g o w 1886 r. r ó w n i e ż zaliczała Staszica d o swoich nauczycieli. M ł o d z i e ż starała się p o g o d z i ć r o m a n t y z m dążeń n i e p o d l e g ł o ś c i o w y c h z w y m o g a m i szarej cod z i e n n e j pracy o ś w i a t o w e j i p r z y g o t o w a n i e m s p o ł e c z e ń s t w a codo walki o w o l -ność - a d r o g a do t e g o wiodła przez u p o r c z y w y trud t a j n e j oświaty w mieście
UWAGI IX) DZIAI.ALNOŚCI STASZICA 199 i na wsi i p r z e c i w s t a w i a n i e się d ą ż e n i o m w ł a d z o k u p a c y j n y c h c z e g o n a j l e p s z y m d o w o d e m w z a b o r z e pruskim była z w y c i ę s k a w a l k a o g o s p o d a r k ę , z b i s m a r -c k o w s k i m kulturkampfem a w Warszawie zwy-cięski bojkot szkoły rosyjskiej, któ-ry zaczął się w 1905 roku i trwał do chwili opuszczenia przez Rosjan Warszawy.
M ł o d z i e ż , która porzuciła szkołę r o s y j s k ą u d o w o d n i ł a , że r o z u m i e propa-g o w a n y przez M i ł k o w s k i e propa-g o „czynny o p ó r " i idee pracy i d e m o k r a c j i . W tych kręgach, nie tylko mieszczańskich i ludowych, s t u d i o w a n o Staszica na równi z i d e o l o g i ą p o z y t y w i z m u z pismami O r z e s z k o w e j i Prusa. C z ł o n k o w i e Zetu po-c h o d z e n i a po-c h ł o p s k i e g o z a j m o w a l i się p r a po-c ą w kółkapo-ch rolnipo-czypo-ch, a z a p r o s z e n i przez l u d o w c ó w hospitanci z Zetu uczyli działań społecznych i stworzyli „ W y z w o l e n i e " .
J e s z c z e przed p o j a w i e n i e m się K u k u l s k i e g o k o l e j n e g e n e r a c j e m ł o d y c h s t u d e n t ó w p o d e j m o w a ł o prace „staszicowskie". N i e t y l k o Radlińska, ale i inni dążyli do zgłębienia spuścizny staszicowskiej. N a U n i w e r s y t e c i e L w o w s k i m opr a c o w y w a l i m i ę d z y innymi poprace d y p l o m o w e na t e m a t Stanisława A m b opr o z i e w i -c z o w a i Wiktor A m b r o z i e w i -c z , interesowali się t e m a t e m i inni.
* * *
W pierwszych zetknięciach ze Staszicem nie w s z y s t k o miało c h a r a k t e r za-c h w y t u i aprobaty. Któż nie pamięta słów M i za-c k i e w i za-c z a :
„gdy ów Bóg wojny otoczon chmarą pułków tysiącem cl: i al zbrojny, wprzągłszy vr swój rydwan orły złote obok srebrnych, od puszcz litewskich latał do Alpów podniebnych, ciskając grom po gromie Piramidy, Tabor, Marengo, Ulm, Austerlitz - zwycięstwo i zabór biegły przed nim i za nim..."
W tych w ł a ś n i e czasach Staszic był w pełnym rozpędzie swoich działań. Myślę, że słowa M i c k i e w i c z a o d d a j ą nastrój opętania w i e l k o ś c i ą N a p o l e o n a . Przecież sam M i c k i e w i c z do końca niemal życia c z e k a ł na w i e l k i e g o c z ł o w i e k a z rodu B o n a p a r t y c h , któiy przyniesie światu s p r a w i e d l i w o ś ć . E n t u z j a z m e m dla N a p o l e o n a zaraziły się kolejne g e n e r a c j e i dlatego z m r o z i ł a m n i e w i a d o m o ś ć , że Staszic nie czekał na N a p o l e o n a , lecz gdy ten miał przybyć, opuścił Warszawę. Z d a w a ł o się, że w s z y s c y patrioci powinni witać N a p o l e o n a , z w y c i ę z c ę , który o b i e c y w a ł w s k r z e s z e n i e Polski. A Staszic w y j e c h a ł .
S p r a w ę d o b i j a j a k b y fakt. że brał później udział w powitaniu A l e k s a n d r a , cara w W a r s z a w i e i wręczył mu nawet w hołdzie s w o j e dzieło.
Więc j a k ż e , odwrócił się od N a p o l e o n a , a przyszedł z h o ł d e m dla j e g o p r z e c i w n i k a ? C z y tak się z a c h o w u j e patriota?
Z r o z u m i e n i e Staszica przyszło o wiele później. N i e każdy patriota m u s i a ł uznać N a p o l e o n a . Kult dla N a p o l e o n a rozszerzony w Polsce i u m o c n i o n y przez
200
TADEUSZ. W. NOWACKIpoetów nie ma odpowiednika we Francji. Trzeźwa ocena działań Napoleona każe
w nim widzieć nie wodza Rewolucji, walczącego o wolność ludów, lecz
kondotie-ra wykorzystującego rewolucyjne hasła dla budowania osobistej chwały i potęgi.
Wstrzemięźliwa postawa Staszica wobec Napoleona była
usprawiedliwio-na trzeźwym spojrzeniem autora Rodu Ludzkiego usprawiedliwio-na boga wojny.
A uczestnictwo w hołdzie Aleksandrowi łatwo zrozumieć. Car zdawał się
być skłonnyó do reform. Stworzenie Królestwa Kongresowego po przegranej
Napoleona i nadanie temu Królestwu osobnego statusu zachowującego wiele
polskich urządzeń i elementy demokratycznych dążeń. Ostatecznie w tym
cza-sie udało się uzyskać zatwierdzenie statutu i zgodę cara na założenie
Towarzy-stwa Hrubieszowskiego. Liczbaq statutów TowarzyTowarzy-stwa znajdująca się w
Archi-wum Głównym Akt Dawnych w Moskwie, świadczy o przewlekłym procesie
zdobywania zatwierdzenia tego aktu, który stwarzał instytucję zupełnie
prze-wciwną wobec panującego ustroju.
Uczestnictwo w hołdzie dla Aleksandra nie świadczyło o rezygnacji z
dą-żeń niepodległościowych lecz o trzeźwej ocenie sytuacji. Stąd działania jakie
może przedsięwziąć tylko doświadczony p o l i t y k : wykorzystania realnych
możliwości stworzonych przez sytuację historyczną.
To niekoniecznie marzenia o samodzielności w ramach cesarstwa
rosyj-skiego, co marzyło się Wielopolskiemu, ale napewno nie zdrada polskich
inter-esów i przejście na służbę carską, co zdarzyło się nie tylko Lubeckiemu, to po
prostu postawa polityka, który chce dla dobra swego kraju wykorzystać
wszel-kie możliwości, jawszel-kie stwarza sytuacja. Myślę, że obok haseł ojczyzna,
połączo-nej z honorem jawi się u Staszica jeszcze r o z u m , rozum polityka. Byłby
więc w pewnym sernsie i w polityce prekursorem takich postaw, jakie ujawniał
Norwid, pozytywiści, a przecież postaw akceptowanych przez Towarzystwo
Demokratyczne Polskie: czekania na sprzyjającą sytuację polityczną. Taką
sy-tuację stworzył dopiero wybuch wojny w 1914 i\, gdy naprzeciw siebie stanęły
do walki mocarstwa zaborcze.
Ten wielki skrót analizy działań Staszica, który tu przedstawiam pozwala
w nim rozpoznać nie tylko wszechstronnego uczonego ale i patriotę rozumnego
oszczędzającego substancję narodową, wyniszczoną później w nieskutecznych
zrywach powstańczych.
Można stąd wyprowadzić całą ideologię wychowawczą.
Staszic, obok Prusa i Szczepanowskiego, Żeromskiego, uczył młodzież
pa-triotyzmu cichego i pracowitego, ale te właśnie działania przygotowały
społe-czeństwo do walki o wolność.
No więc wydaje się słuszne przyrównanie postaci Staszica do postaci
„króla chłopków" jeżeli chodzi o gospodarkę w wyniarze kraju. W wymiarze
LIWACH DO DZIAŁALNOŚCI STASZICA 201 w a r s z a w s k i m to m o ż n a do p o r ó w n a n i a znaleźć j e d y n i e postać S t a r z y ń s k i e g o , który niestety nie zdołał swoich z a m i a r ó w p r z e b u d o w y stolicy z r e a l i z o w a ć .
O g r o m pracy Staszica z j a w i a się nawet w s z c z e g ó ł a c h . O g ł o s i ł e m przed pół w i e k i e m w „Tekach A r c h i w a l n y c h " listy Staszica do j e d n e g o ze stypen-dystów. W y n i k a z nich, że ten w y s o k i urzędnik p a ń s t w o w y miał c z a s na czyta-nie s p r a w o z d a ń s t y p e n d y s t ó w z k a ż d e g o okresu ich pobytu i w y s y ł a n i a do nich listów ze w s k a z ó w k a m i , c o powinni robić dalej.
* * *
Dzisiejsza sesja ś w i a d c z y o wielu sprawach. Po pierwsze, że nie w y g a s ł a p a m i ę ć o Staszicu i że budzi 011 dalej p o d z i w i a d m i r a c j ę u naszych w s p ó ł c z e s -nych, ale niezbyt p o w s z e c h n ą , jeśli się zważy, że w y s t ę p a m e r y k a ń s k i e j tancer-ki czy śpiewacztancer-ki o d b y w a się w Sali K o n g r e s o w e j Pałacu Kultury i przynosi o g r o m n y d o c h ó d ze wstępu, a nasza sesja m a m i e j s c e w niezupełnie w y p e ł n i o -nej sali Lustrza-nej. Tym w i ę k s z e uznanie pragnę w y r a z i ć o r g a n i z a t o r o m tej se-sji. na której z a r y s o w a ł a się wielostronna działalność Staszica i j e j o r y g i n a l n o ś ć n i e p o w t a r z a l n a w kulturze polskiej. M o ż n a też m a j ą c w pamięci w p ł y w Staszi-ca na s p o ł e c z e ń s t w o do chwili o b e c n e j p o w t ó r z y ć słowa W y s p i a ń s k i e g o :
