■ J, ' ■ ■ ' / / , ę / ^
'" ‘" ‘■“ “ « i i i i S Ł
P R Z E G L Ą D HIIMUMH\CVIiNV
W j h r , ■h E b u f t
? FCZFI3
;W--
, - / •
l i p i e c WK 1949 r. N r 7 (4i
C Z A S O P I S M A
WYDAWNICTW KOMUNIKACYJNYCH“
n a k ł a d e m „
P R Z E G L Ą D K O L E J O W Y
m ie s ię c z n ik te c h n ic z n o -g o s p o d a rc z y w ra z z d o d a tk ie m b ib lio g r a fic z n y m n r 6 (czerwiec) 1949 r. zaw iera:
R A D . R e o rg a n iz a c ja P K P
In ż . T. K R O G U L S K I. N a p ra w y okre sow e ta b o ru k o le jo w e g o (dokończ.)
In ż . W . G R O B IC K I. Z a g a d n ie n ie o tw ie r a n ia p rz y s ta n k ó w o so b o w ych i ła d o w n i.
In ż . J. J A N K O W S K I. R o z w ó j k o le i lin o w y c h z a g ra n ic ą i w Polsce.
M g r Z b. M I K A . U w a g i d o k o n w e n c ji r z y m s k ie j o p rz e w o z ie to w a ró w .
A . B A B I C K I . S z k o le n ie p ra c o w n ik ó w s łu ż b y r u c h u n a P K P .
In ż . J. K O Ś C IU S Z K O . W y m ia n a c ią g ła p o d s y p k i w to ra ch .
W . O N K O . O sią g n ię cia i z a m ie rz e n ia k o le ja r z y r a d z ie c k ic h .
W ia d o m o ś c i z k r a ju i z a g ra n ic y . N a g ro d y za w y n a la z k i.
D R O G O W N IC T W O
m ie s ię c z n ik p o ś w ię c o n y z a g a d n ie n io m te c h n ik i i g o s p o d a rk i d ro g o w e j
w r a z z d o d a tk ie m b ib lio g r a fic z n y m n r 6 (czerw iec) 1949 r. zaw iera:
W skazan ia I I ( V I I I ) K o n g re s u Z w ią z k ó w Z a w o d o w y c h . P ro f. inż. R A D Z I M I R P IĘ T K O W S K I. Z astoso w an e
przyśp ie szone go d re n a ż u do n a s y p ó w n a b ło ta c h i d o k o n s o lid a c ji te re n ó w .
In ż . S T E F A N R O D K IE W IC Z . S zerokość pa sów d r o go w ych .
In ż . S T E F A N R O L L A . W p ły w w ilg o c i na n a w ie rz c h n ie b itu m ic z n e .
P ro f. d r inż. W Ł O D Z IM IE R Z S K A L M O W S K I. Z p ra c b a d a w c z y c h i d o ś w ia d c z a ln y c h o ra z z a g a d n ie ń s z k o le n ia zaw odow ego.
Z czasopism z a g ra n ic z n y c h . Czasopism a.
Cena pojedynczego numeru 150 zł Prenumerata k w a r t a l n a 450 zt
R E D A K C J A i A D M I N I S T R A C J A : Warszawa, ul. Kazimierzowska 52 Konto PKO nr 1-8523
U r r
W YDAW NICTW A KOMUNIKACYJNE
A D M I N I S T R A C J A
DZIAŁ SPRZEDAŻY DRUKÓW SAMOCHODOW YCH W a r s z a w a M o k o t ó w 12. ul. Kazimierzowska 52
Skrytka poczt. 53, PKO: 1—8523
K O M U N I K A T N r 1
N a zle cen ie Ob. M in is t r a K o m u n ik a c ji „W y d a w n ic tw a K o m u n ik a c y jn e “, ja k o o rg a n w y d a w n ic z y M in is te r s tw a K o m u n ik a c ji, p r z y s tą p iły d o w y d a w a n ia i ro z s p rz e d a - ży in s tr u k c ji, p rz e p is ó w , d r u k ó w o ra z fo r m u la r z y z d z ie d z in y g o s p o d a rk i sam o
ch o d o w e j.
W y d a w n ic tw a te, w y k o n a n e w e d łu g w z o ró w z a tw ie rd z o n y c h prze z M in is te rs tw o K o m u n ik a c ji i og ło szo n ych w D z ie n n ik u T a r y f i ^ Z a rz ą d z e ń K o m u n ik a c y jn y c h , są o b o w ią z u ją c e d la w s z y s tk ic h u ż y tk o w n ik ó w p a ń s tw o w y c h p o ja z d ó w m e c h a - W s k ła d n ic y „W y d a w n ic tw K o m u n ik ac yjn y ch “ (W arszaw a, u l. K a zim ie rzo w ska 52, ie ie fo n 400-60 do 64, w e w n . 18) są o b e cn ie do n a b y c ia n iż e j w ys z c z e g ó ln io n e d r u k i:
1. K s ią ż k a p o ja z d u m ech an iczne go w z ó r S M T S 150 2. K s ią ż k a w y p o s a ż e n ia p o j. m ech. (d la k ie r o w c y i garażu) w z ó r S M T S 55 3. K a r t a k o n t r o li p ra c y p o j. m ech. osobowego
4. K a r t a k o n t r o li p ra c y p o j. m ech . cię żaro w eg o 5. K a r t a e w id e n c . o g u m ie n ia p o j. m ech.
6 . D e le g a c ja s łu ż b o w a
7. I n s tr u k c ja o ła d o w n o ś c i s am o cho dów c ię ż a ro w y c h
w z ó r S M — T S 101 w z ó r S M — T S 102 w z ó r S M — T S 108 S M — T S 6
„ S M — T S 160
O d d n ia 1 lip c a b r . „ W Y D A W N IC T W A K O M U N IK A C Y J N E “ p r z e jm u ją w y łą c z n ą ro z s p rz e d a ż r ó w - n ie ż i ty c h d r u k ó w , k tó r e w p r o w a d z iło d a w n e M in is te r s tw o T rz e m y s lu i H a n d lu tu p r z e d s ię b io r s tw a c h m u p o d le g ły c h
P R Z E G L Ą D K O M U N I K A C Y J N Y
M IE S IĘ C Z N IK 'P O Ś W IĘ C O N Y ! Z A G A D N IE N IO M O G Ó L N Y M K O M U N IK A C J I
CZASOPISMO RESORTU KOMUNIKACJIT R E Ś Ć
M g r K. B IA ŁO W Ą S . O rg a n iz a c ja D y r e k c ji G e n e ra ln e j K o le i P a ń s tw o w y c h w ś w ie tle p r o je k to w a n y c h p rz e z P re z y d iu m R a d y M in is t r ó w zasa d o r g a n i
z a c ji M in is t e r s t w i in n y c h u rz ę d ó w c e n tra ln y c h .
toż. T. T ILLIN G E R . K a n a liz a c ja rz e k . M g r W. K U L IK O W S K I. U w a g i o d e k re c ie
z d n ia 7.IV.1948 r. o w y w ła s z c z e n iu m a ją tk ó w z a ję ty c h n a c e le u ż y te c z n o ś c i p u b lic z n e j w o k re s ie w o jn y 1939 — 1945 r.
D r T. BISS A G A . P r o je k t je d n o lite j r a c h u n k o w o ś c i d la p r z e d s ię b io r s tw k o m u n ik a c y jn y c h w E u ro p ie .
M g r S. P O DW YSO C KI. O ta r y fa c h to w a r o w y c h ż e g lu g i ś ró d lą d o w e j.
to ż . K. DĘBSKI. S a m o c h o d y a k u m u la to ro w e .
J A N PASZKO. M y ś l ra c jo n a liz a to r s k a w ś r ó d p r a c o w n ik ó w s łu ż b y t r a k c ji.
M . BIEŁO USO W . P r z y g o to w a n ie in ż y n ie r s k ic h i te c h n ic z n y c h k a d r do s łu ż b y na k o le ja c h w ZSRR.
M g r J. O SIŃ SKI. K o n tr o la i re g u la c ja r u c h u lo tn ic z e g o .
M g r S. DO BR O W O LS K I, U m o w y e k s p lo a ta c y jn e C. S. A. — P. L. L. „ L o t '“.
P rz e g lą d c z a s o p is m z a g ra n ic z n y c h . B ib lio g r a fia .
S O M M A I R E
O rg a n is a tio n de la D ir e c tio n G é n é ra le des C h e m in s de Fer p a r r a p p o r t au x p r i n c ip e s de -l'o rg a n is a tio n des m in is tè re s et d 'a u tre s o ffic e s e n v is a g é s p a r le C o n s e il des M in is tr e s , p a r K. B IA Ł O W ĄS, m g r.
C a n a lis a tio n des r iv iè r e s , p a r T. T IL L IN GER, in g é n ie u r.
O b s e rv a tio n s s u r le d é c re t d u 7 a v r il 1948 au s u je t de ^ e x p r o p r ia tio n des b ie n s , o c c u p é s p e n d a n t la g u e rre 1939 — 1945 p o u r l'u t il it é p u b liq u e , p a r W. K U L IK O W S K I, m g r.
P ro je t de c o m p ta b ilité u n ifo r m e p o u r les e n tre p ris e s de c o m m u n ic a tio n en E u
ro p e , p a r T. BIS S A G A , d r.
T a rifs m a rc h a n d is e s da ns la n a v ig a tio n in te r n e , p a r S. PO D W Y S O C K I, m g r.
A u to m o b ile s a u x a c c u m u la te u rs , p a r K.
DĘBSKI, in g é n ie u r.
Pensée r a tio n a lis a tr ic e c h e z les ¡tra v a il- le u rs d u s e rv ic e de la tr a c tio n , p a r J. PASZKO.
P ré p a ra tio n des c a d re s d ’in g é n ié u r s et de te c h n ic ie n s p o u r le s e rv ic e de c h e m in s de fè r, p a r M . BIEŁOUSOW . C o n trô le e t r é g u la r is a tio n d u tr a fic
a é rie n , p a r J, O SIŃ S K I, m g r.
C o n v e n tio n s d 'e x p lo ita tio n - C. S. A. —*
P. L. L. „ L o t" , p a r M . DO BRO W O LSKI, m g r.
C O j f E P X A H M E
M rp . K . E H J IO B O H C . O praH M 3aitns L n a - BHoro ynpaBjieH M H 5K ejie3H bix H o - p o r C TOHKM 3peHMH IipOeKTHpOBaH- H bix CoBeroM Mmhmctpob n p u H ip i-
noB opraH H 3aqnn MMHncTepcTB n
MHblX yupejK^eHUM.
Mh jk. T . T M JIJIM H P E P . KaHaJiM3aqnH pex.
M rp . B. K y jM K O B C K H . O «expeTe ot 7 a n pe jiH 1948 r . 06 o m y jK ^e m -m MMe-
H H H , 3a H H T B I X BO B p e M H BOÜHbl 1 9 3 9
— 1945 æjih ite jie ü o ô m e ro noJib30- BaHMH.
Ą p . T . B M C C A P A . IIp o s K T e«MHOo6p a3 - H O M O T-H eTH O C TM f lJ I H T p a H C I I O p T H b l X
np e fln p n H T n ü b Eßpone.
M r p . C. n o U B b lC O I fK M . I I o B o n p o c y t o- B a p H b ix TapucjpoB fljiH Bt-iyTpeHHero
cyfloxoflCTBa.
Mh j k. K . H 3 M B C K M . A x y M y jiH T o p H b ie aBTOMOÔMJIM.
M. IIA I1 IK O . PaitM O H ajiH3aTopcKi-te M p ,e u paÓOTHMKOB CJiyjKÔbl Tft TM.
M . E E J IO y C O B . IIoflroTO BJieH M e m h jkm- H epH blX M TeXHMHeCKMX KaflpO B flJIH c jiy n c ô b t Ha jx e jie3H b ix flo p o ra x . M rp . M. O C M H B C K M . PyxoBOflCTBO B03-
tty n iH b ïM TpaHcnopTOM m e ro p e r y j i i i - poBKa.
M rp . C. Ä O E P O B O J IB C K M . 3 Kc n jiy a T a - HMOHHbie flo ro B o p b i C.S.A. — P .L .L .
„ L O T ” .
C O N T E N T S
O r g a n iz a tio n o f G e n e ra l R a ilw a y D ir e c t io n w i t h r e g a r d to o r g a n iz a tio n p r i n c ip le s o f m in is tr ie s a n d o th e r o ffic e s as p ro p o s e d b y th e C o u n c e l o f M in i
s te rs , b y K. B IA ŁO W Ą S , m g r.
C a n a liz a tio n o f r iv e r s , b y T. T ILLIN G E R , e n g in e e r.
O b s e rv a tio n s c o n c e r n in g th e 7.4.1948 d e c re e o n e x p r o p r ia tio n o f p o s s e s s io n s o c c u p ie d d u r in g w a r p e r io d 1939 — 1945, fo r p u b lic u t iliz a t io n , b y W. K U L IK O W S K I, m g r
S chem e o f u n ifo r m b o o k k e e p in g w it h in tr a n s p o r t u n d e r ta k in g s in E u ro p e , b y T. BIS S A G A , d r.
Oin g o o d s ta r if f s of in la n d n a v ig a tio n , b y S. P O DW YSO C KI, m g r.
A c c u m u la to r a u to m o b ile s , b y K. DĘBSKI, e n g in e e r.
R a tio n a l th id e n s o f w o r k e r s o f m o tiv e p o w e r d e p a rtm e n t, b y J. PASZKO.
P re p a ra tio n o f te c h n ic a l s ta ff fo r r a ilw a y s e rv ic e , b y M . BIEŁOUSOW .
C o n tr o l a n d r e g u la tio n o f a ir tr a ffic , b y J. O SIŃ S K I, m g r.
E x p lo ita tio n a g re e m e n ts C. S. A .— P. L. L.
„ L o t" , b y S. D O BRO W O LSKI, m g r.
Nr 7 (49) LIPIEC 1949 R
V* GÖYNI
Win Kiiiifî'ÎÎÙSuîîj
Mgr KAZIMIERZ BIAŁOWĄS
ORGANIZACJA DYREKCJI GENERALNEJ KOLEI PAŃSTWOWYCH
oj śiuietle p ro je kto iu ąn ych przez P rezydium Rady M inistro m zasad organizacji M inisterstm i in n y c h urzędom centralnych
Na pod sta w ie d e k re tu z d n ia 28 lip c a 1948 r.
o zm ia n ie rozporządzenia P re zyd e n ta Rzeczy
p o s p o lite j z d n ia 24 w rześnia 1926 r., o u tw o rz e n iu p rz e d s ię b io rs tw a „P o ls k ie K o le je P ań
s tw o w e “ (te kst je d n o lity w Dz. U. R. P. z 1948 r.
N r 43 poz. 312) i u c h w a ły R a d y M in is tró w z d n ia 18 m arca 1948 r. w s p ra w ie n adan ia sta
tu tu p rz e d s ię b io rs tw u P K P (M o n ito r P o ls k i N r A - l 9 poz. 282), zo sta ły położone p o d w a lin y pod gm ach d łu g o oczekiw ane j D y r e k c ji G e n e ra ln e j K o le i P a ń s tw o w y c h (D G K P ).
Sam d e k re t z 28 lip c a n ie s ta n o w i o o rg a n iza c ji w e w n ę trz n e j D G K P , dając ty lk o je j podsta
w o w e z rę b y w przepisach a rt. 17 i 18 te k s tu je d n o lite g o , w m y ś l k tó ry c h na czele przedsię
b io rs tw a P K P s to i d y re k to r g e n e ra ln y, a w ię c o rg a n jednoosobow y. W s k u te k tego D G K P je st ty lk o organem p ra c y d y re k to ra generalnego, a n ie w ładzą, podob nie ja k M in is te rs tw o K o m u n ik a c ji je s t t y lk o organem p ra c y M in is tra K o m u n ik a c ji, jego s e k re ta ria te m w n a jo b s z e rn ie j
szym tego słow a znaczeniu. K o m p e te n c je orga
n ó w D G K P w y p ły w a ją z k o m p e te n c ji d y r e k to ra generalnego i m ogą b yć przez niego zm ie
n ia n e i u ch yla n e . P oniew aż d a le j d y r e k to r ge
n e ra ln y s p ra w u je n a cze ln y zarząd P K P (a rt. 18 d e k re tu w e d łu g te k s tu je d n o lite g o ), w D G K P m ogą b yć z a ła tw ia n e t y lk o s p ra w y w y n ik a ją c e z naczelnego zarządu k o le i p a ń stw o w ych . Od zarządu b o w ie m naczelnego n a le ży o d ró żn ić n a d z ó r n a d t y m i k o le ja m i, s p ra w o w a n y w m y ś l a rt. 16 rozp. Prez. R. P. z 1926 r. (c y tu ję stale w e d łu g te k s tu je d n o lite g o z 1948 r.) przez M i n is tra K o m u n ik a c ji oraz zarząd bezpośredni, k tó r y zgodnie z a rt. 20 pow ołanego rozporządze
nia, s p ra w u ją d y re k to rz y o k rę g ó w k o le i p a ń stw o w y c h .
Całość p o sta n o w ie ń zasadniczych o u s tro ju P K P , a przede w s z y s tk im o o rg a n iz a c ji w e w n ę trz n e j D G K P , za w ie ra dopiero p o w o ła n y na w stę p ie s ta tu t p rze d się b io rstw a P K P z 18 m a r
ca rb . P r z y jr z y jm y m u się b liż e j. W sta tu cie ty m D y re k c ja G eneralna je st ju ż nazw ana w y ra ź n ie organem p ra c y d y re k to ra generalnego (§ 4 ust. 3 s ta tu tu ). D z ie li się ona na słu żb y, b iu ra i sam odzielne w y d z ia ły , oraz na N a czelny In s p e k to ra t K o n tr o li, p rz y czym słu ż b y i n ie k tó re b iu ra d z ie lą się na w y d z ia ły i w y ją tk o w o na sam odzielne re fe ra ty (§ 8 ust. 1 — 12). N a
zwa „s łu ż b a “ na oznaczenie k o m ó re k o rg a n iza c y jn y c h (u s tro jo w y c h ) D G K P je s t now ością w naszej n o m e n k la tu rz e u rzę d o w e j. P ojęcie „s łu ż b a “ będzie w ięc odtąd w sto su n ku do P K P u ż y w ane n ie t y lk o w dotychczaso w ych trz e c h zna
czeniach, m ia n o w ic ie : 1) ogółu p ra c o w n ik ó w P K P (w znaczeniu p o d m io to w y m ), 2) w znacze
n iu s to su n ku wiążącego p ra c o w n ik ó w P K P
z a d m in is tra c ją P K P np. rozp. R a d y M in is tró w
iOi słu żb ie na P K P (w znaczeniu le k s u a ln y m ), i 3) w znaczeniu og ó łu czynności p ra c o w n ik ó w P K P (w znaczeniu p rz e d m io to w y m ), ale ta kże na oznaczenie poszczególnych fa c h o w y c h k o m ó re k o rg a n iz a c y jn y c h D G K P . Na czele służb i b iu r w D y r e k c ji G e n e ra ln e j sto ją d y re k to rz y , na cze
le sam odzielnych w y d z ia łó w i w y d z ia łó w w służbach i b iu ra c h — nacze ln icy, na czele samo
d z ie ln y c h re fe ra tó w — k ie ro w n ic y (§ 8 ust.
13 — 14). O rg a n iza cję Naczelnego In s p e k to ra tu K o n tr o li s ta tu t odsyła do osobnych p rz e p i
sów (§ 13 ust. 2). Z a ró w n o d y re k to ró w służb i b iu r, ja k i n a c z e ln ik ó w w y d z ia łó w (sam odziel
n y c h i z w y k ły c h ) m ia n u je i z w a ln ia M in is te r K o m u n ik a c ji (§ 8 ust. 13 — 14 s ta tu tu ).
W m y ś l § 6 ust. 2 s ta tu tu poszczególne służby, b iu ra i sam odzielne w y d z ia ły , z w y ją tk ie m B iu ra W ojskow ego, k tó re g o org a n iza cję i zakres dzia ła n ia , podobnie ja k org a n iza cję i zakres d zia ła n ia Naczelnego In s p e k to ra K o n tr o li, m a ją o k re ś lić osobne p rze p isy (§ 13 ust. 2), p o dleg ają n a d z o ro w i w ła ś c iw y m rzeczow o d y re k to ro m n a czelnym , będącym o rg a n a m i p rz y d a n y m i do pom ocy d y re k to ro w i generaln em u. Jest ic h czte
rech: ekonom iczny, a d m in is tra c y jn a - fin a n s o w y , osobow y i e k s p lo a ta c y jn y . M ia n u je i z w a l
n ia d y re k to ró w naczelnych M in is te r K o m u n i
k a c ji.
W s p ra w o w a n iu przez d y re k to ró w naczel
n y c h n a d zo ru nad w ła ś c iw y m i rzeczowo s łu ż b a m i (b iu ra m i, s a m o d zie ln ym i w y d z ia ła m i) zre alizow ano częściowo „Z a s a d y o rg a n iz a c ji m in i
s te rs tw i in n y c h u rzę d ó w c e n tra ln y c h “ opraco
w ane przez B iu ro O rg a n iz a c ji i S p ra w Osobo
w y c h P re z y d iu m R a d y M in is tró w . P o n iże j będę u s iło w a ł w y ka za ć w ja k im s to p n iu to się stało.
S praw a ta- je d n a k ja k o n o v u m w o rg a n iz a c ji a d m in is tra c ji p a ń s tw o w e j w ym a g a pewnego o m ó w ie n ia wstępnego.
F u n k c je spełniane przez różnego ro d z a ju za
k ła d y p ra cy, n ie w y łą c z a ją c urzędów , d z ie lim y albo w e d łu g p rz e d m io tó w , k tó ry c h te fu n k c je d o tyczą (np. s p ra w y ko le i, s p ra w y d ró g k o ło w y c h , d ró g w o d n y c h , lo tn ic tw a c y w iln e g o itp ), albo w e d łu g ro d z a ju fu n k c ji, np. s p ra w y a d m i
n is tra c y jn e , h a n d lo w e , techniczne itd . P ie rw o t
n ie zarów no w a d m in is tra c ji p u b lic z n e j, ja k i w in n y c h zakładach pra cy, np. w w arsztatach, do
m in o w a ła zasada p o d zia łu f u n k c ji w e d łu g p rz e d m io tó w , ja k ik o lw ie k p ra w o ekonom iczne p o d z ia łu p ra cy, s fo rm u ło w a n e jeszcze w X V I I I s tu le c iu przez tw ó rc ę n a u k i e ko n o m ii A dam a S m ith a p a rło coraz b a rd z ie j do p o d zia łu fu n k c ji w e d łu g ic h ro d za jó w . D o p ie ro je d n a k nauka o rg a n iz a c ji, zw ana w Polsce n a u ką o rg a n iz a c ji i k ie ro w n ic tw a , dąży do system atycznego sto
sow ania, o b o k koniecznego n ie ra z p o d z ia łu f u n k c ji w e d łu g p rz e d m io tó w , przede w s z y s tk im do p o d z ia łu f u n k c ji w e d łu g ic h ro d za jó w , w o p a rc iu o w sp o m n ia n e w y ż e j p ra w o p o d z ia łu p ra c y oraz 0 s p o kre w n io n e z n im p ra w o k o n c e n tra c ji (czyn
ności je d n o ro d n y c h ). Jeden z tw ó rc ó w n a u k i o rg a n iz a c ji, w y b itn y uczony fra n c u s k i H e n ry k F a y o l ro z ró ż n ia ł, ja k w ia d o m o , pięć ro d z a jó w czynności (fu n k c ji): techniczne (p ro d u kcja ), h a n d lo w e (kupno, sprzedaż, w y m ia n a ), fin a n s o w e (p o szu kiw a n ie k a p ita łó w i o b ro ty n im i), ubezpieczeniow e (ochrona m ie n ia i osób), ra ch u n ko w o ści (in w e n ta rz , bilanse, u sta la n ie cen, s ta ty s ty k a ) i a d m in is tra c y jn e , k tó re p o jm o w a ł swoiście, ro z u m ie ją c przez n ie p rz e w id y w a n ie , o rganizow a nie, rozkazodaw stw o , k o o rd y n o w a n ie 1 k o n tro lę . Już p rzed F ayolem r odróżniano- fu n k cje techniczne, h a n d lo w e i a d m in is tra c y jn e (ale n ie w ro z u m ie n iu F ayola), o b e jm u ją c p ojęciem
„a d m in is tr a c y jn y “ w s z y s tk ie in n e fu n k c je poza te c h n ic z n y m i i h a n d lo w y m i, t j. s p ra w y perso
nalne, finansow e , ra ch u n k o w e , p ra w n e , ogólno
gospodarcze, o rg a n iza cyjn e i k o n tro ln e . W z w ią z k u z ty m p o w s ta w a ły w poszczególnych z a k ła dach p ra cy, a szczególnie w urzędach, b iu ra f i nansowe, personalne, k o n tr o li itp . —: P odstaw ą tego o d ró żn ia n ia z je d n e j s tro n y sp ra w te ch n icz
n y c h i h a n d lo w y c h , z w a n ych łączn ie często s p ra w a m i fa c h o w y m i, z d ru g ie j zaś s tro n y sp ra w a d m in is tra c y jn y c h , je s t p o d zia ł zadań za
k ła d ó w p ra c y na zadania bezpośrednie i pośred
nie. Z adania bezpośrednie to zadania, do k tó ry c h d a n y za kła d p ra c y (w dalszym ciągu przez zakład p ra c y będę ro z u m ia ł także urząd) został p o w o ła n y . Są to zadania podstaw o w e dla dane
go za k ła d u p ra cy. T a k im zadaniem je s t dla k o le jo w y c h z a k ła d ó w przew óz osób i rzeczy. Z a dania pośrednie to dostarczanie ś ro d kó w osobo
w y c h (lu d zi), rzeczow ych (in w e n ta rz a i m a te ria łó w ) i p ie n ię żn ych , p o trz e b n y c h do w y p e łn ie n ia bezpośrednich zadań z a k ła d ó w p ra cy. Są to ś ro d k i, k tó re t y lk o pośrednio służą do osiągnię
cia celu za kła d u . P o d zia ł zadań n a bezpośrednie i pośrednie w y tw a rz a p o d zia ł z a k ła d u p ra c y na k o m ó rk i za jm u ją ce się w y p e łn ia n ie m zadań bez
pośrednich , zw ane pospolicie k o m ó rk a m i facho
w y m i i na k o m ó rk i obsługowe, a d m in is tru ją c e ś ro d k a m i p o trz e b n y m i do w y p e łn ia n ia zadań bezpośrednich, zw ane pow szechnie k o m ó rk a m i a d m in is tr acy j n y m i.
W a rto tu zaznaczyć, że p o d zia ł zadań na bez
pośre d n ie i pośrednie, może b yć ró ż n y d la każ
dego z a k ła d u pracy. T a k np. p ra n ie b ie liz n y w s z p ita lu je s t czynnością w y b itn ie obsługow ą, do
sta rcza n ie m jednego z ś ro d kó w rzeczow ych po
trz e b n y c h d o w y p e łn ie n ia zadania szpitala, a w ię c zadaniem pośrednim , n a to m ia s t dla p r a ln i p ra n ie b ie liz n y je st zadaniem p o d sta w o w ym , bezpośrednim .
P o d zia ł zadań na, bezpośrednie i pośrednie, a za n im k o m ó re k o rg a n iz a c y jn y c h w zakładach p ra c y na fachow e i obsługow e, znalazł dziś ju ż ja k w y ż e j w sp o m n ia łe m , powszechne zastoso
w a n ie i zdaje się n ie m a p rz e c iw n ik ó w . Inaczej ma się rzecz z fu n k c ja m i, k tó re F a y o l n a zw a ł po „s w o je m u “ a d m in is tra c y jn y m i, a k tó re o
w ie le tr a fn ie j m ożnaby nazw ać fu n k c ja m i s z ta b o w y m i lu b fu n k c ja m i p o m o cn iczym i k ie ro w n ic tw a . Są to n a ka zy ta k zwanego w nauce o rg a n iz a c ji c y k lu o rganizacyjn ego, c z y li k o le jn o ś c i postępow ania, stanow iącego p u n k t w y jś c ia rozw a ża ń w s z y s tk ic h n a u k o w c ó w o r g a n iz a cyjn ych . C y k l o rg a n iz a c y jn y określa eta
p y (fazy) d z ia ła ln o ś c i za ró w n o je d n o s tk i, ja k i zespołu je d n o ste k (za kła d u p ra cy), u m o ż liw ia jące osiągnięcie m etodą n a u k o w ą ja k n a jw ię k szego' w y n ik u (re z u lta tu ), p rz y ja k n a jm n ie js z y m n a k ła d z ie s ił i śro d kó w . E ta p y c y k lu o rganiza
cyjnego fo r m u łu ją ró ż n i n a u k o w c y różnie, w sposób m n ie j lu b w ię ce j w y c z e rp u ją c y .
W o p a rc iu o tw ie rd z e n ie F ayola, że w szyst
k ie za k ła d y p ra c y p o trz e b u ją p rz e w id y w a n ia , o rg a n iz a c ji, rozkazodaw stw a , k o o rd y n a c ji i k o n tr o li, m ożnaby je n a jb a rd z ie j w y cze rp u ją co u ją ć m o im zdaniem następująco.
K ażde przedsięw zięcie, a w ię c i u tw o rz e n ie ja k ie g o k o lw ie k za kła d u p ra c y w ym a g a :
1) o kre ś le n ia celu, k tó r y za kła d m a osiągnąć i u sta le n ie na te j p o d sta w ie zadania odpo
w iadającego w y tk n ię te m u ce lo w i;
2) zbadania (prze a n a lizo w a n ia m etodą n a u k o w ą) zadania, m ia n o w ic ie :
a) ilo ś c i i ja ko ści ś ro d k ó w n ie zb ę d n ych do w y k o n a n ia zadania,
b) w a ru n k ó w w y k o n a n ia zadania c z y li c z y n n ik ó w m a ją c y c h w p ły w na to w y k o nanie,
c) opracow an ia n a jw ła ś c iw s z e j m e to d y w y k o n a n ia (zadania);
3) opracow ania p la n u w y k o n a n ia zadania (ustalenia ś ro d k ó w osobowych, rzeczow ych i p ie n ię ż n y c h p o trz e b n y c h do w y k o n a n ia za
dania, p o w ią za n ych w czasie i p rze strze n i);
4) o rg a n iz a c ji (zgodne z pla n e m ) t j. : a) u sta le n ia u s tro ju za kła d u pracy,
b) dostarczenia u s ta lo n y c h p la n e m ś ro d kó w osobowych, rzeczow ych i p ie n ię ż n y c h po
trz e b n y c h do w y k o n a n ia zadania, c) w y ty c z e n ia m etod p ra c y d la zakładu, d) pouczenia (w yszko le n ia ) p rz y s z ły c h w y
ko n a w có w o ic h zadaniach;
5) w y k o n a n ia zadania:
A ) a) u ru c h o m ie n ia za kła d u pra cy,
b) k ie ro w a n ia n im (k o o rd y n o w a n ie i ro z
kazodaw stw o),
B) w y k o n a n ia technicznego;
6) k o n tr o li w y n ik ó w w y k o n a n ia zadania zgod- d n ie z planem .
Już tw ó rc y n a u k i o rg a n iz a c ji z d a w a li sobie spraw ę, że zasady c y k lu o rg a n iza cyjn e g o będą przestrzegane w ów czas, g d y k ie r o w n ik za kła d u p ra c y będzie m ia ł do pom ocy zespół k o m p e te n t
nych doradców , t.zw . sztab, k tó r y będzie o p ra c o w y w a ł i p rz y g o to w y w a ł do d e c y z ji k ie r o w n i
k a e le m e n ty p o trzebne do skutecznego k ie ro w a n ia zakładem , u w id o czn io n e w poszczegól
n y c h etapach c y k lu organizacyjn ego, któ re g o zadaniem będzie rozszerzenie i p o g łęb ienie osobowości k ie ro w n ik a .
Z a g adnie nie sztabu je st a k tu a ln e we w sz y s t
k ic h zakładach pracy. W dalszym ciągu je d n a k będzie nas zajm ow ać je d y n ie zagadnienie szta-
- 199
bu w a d m in is tra c ji p u b lic z n e j. Z a gadnie niem u s p ra w n ie n ia a d m in is tra c ji p u b lic z n e j z a jm u je się n a u ka o rg a n iz a c ji ju ż od p o czą tku X X w ie k u , w o s ta tn ie j je d n a k dobie roztrząsa się je coraz częściej zarów no w lite ra tu rz e n a u k o w e j ja k i na zjazdach m ię d z y n a ro d o w y c h n a u k o w c ó w o rg a n iz a c y jn y c h , a tu i ów dzie za
lecenia n a u k i o rg a n iz a c ji w p ro w a d za się w ż y cie.
W Polsce ju ż w 1932 r. K o m is ja do U s p ra w n ie n ia A d m in is tr a c ji P u b lic z n e j p rz y Prezesie R a d y M in is tr ó w opracow ała p r o je k t w y d z ie le n ia w m in is te rs tw a c h i w in n y c h urzędach c e n tra ln y c h pom ocniczych f u n k c ji k ie r o w n i
ctw a (sztabow ych) w osobne k o m ó rk i o rg a n iza cyjn e . P ro je k t te n w7 dobie, n ie znającej m e to d y system atycznego p la n o w a n ia w a d m in is tra c ji p a ń s tw o w e j, n ie zna la zł podatnego d la siebie g ru n tu i n ie doczekał się re a liz a c ji. D o p ie ro po w o jn ie , B iu ro O rg a n iz a c ji i S p ra w O sobow ych P re z y d iu m R ady M in is tr ó w z D y re k to re m B iu ra Ob. E w a ry s te m C za rn e ckim na czele, tw ó r cą p rze d w o je n n e g o p ro je k tu , w z n o w iło prace K o m is ji p rz e d w o je n n e j, w ychodząc z założenia, że w dobie p la n o w a n ia zagadnienie sztabu w m in is te rs tw a c h i w in n y c h urzędach c e n tra ln y c h stało się w p ro s t koniecznością h is to ry c z n ą i że ty lk o n a le ż y te ro zw ią za n ie tego- zagadnienia: m o
że pchnąć pociąg a d m in is tra c ji p a ń s tw o w e j na w ła ś c iw e to ry .
O p ro je k c ie o p ra co w a n ym przez P re z y d iu m R a d y M in is tró w w jego- całokształcie m ó w ić n ie będę, bo za p ro w a d z iło b y to nas za daleko-. Nas tu z a jm u je na ra z ie zagadnienie sztabu. W e d łu g p r o je k tu P re z y d iu m R ady M in is tró w do f u n k c ji k ie ro w n ic tw a , bo ta k p r o je k t n a zyw a sztab w m in is te rs tw a c h i w in n y c h urzędach c e n tra l
n ych , n a le ży zaliczyć:
1) p la n o w a n ie , t.zn.:
a) w y k o n y w a n ie w s z e lk ic h fu n k c y j zw iąza
n y c h z lopracow aniem i u sta le n ie m oraz k o o rd y n a c ją w y k o n a n ia p la n ó w gospodar
czych w płaszczyźnie m in is te rs tw a , b) re p re ze n to w a n ie m in is te rs tw a w stosun
kach z P a ń stw o w ą K o m is ją P la n o w a n ia Gospodarczego i z in n y m i w ła d z a m i cen
tr a ln y m i w zakresie sp ra w p la n o w a n ia ; 2) organ izo w a n ie , t.zn. o p ra c o w y w a n ie lu b
u d z ia ł w o p ra c o w y w a n iu prze p isó w i w y ty c z n y c h w zakresie:
a) o rg a n iz a c ji i m etod p ra c y a p a ra tu re so r
tow ego,
b) s p ra w dotyczących k a d r p ra co w n iczych ; 3) ko o rd y n o w a n ie , t.zn. p rz y g o to w y w a n ie ele
m e n tó w do d e c y z ji m in is tra , m a ją c y c h na ce
lu zapew nie nie należyteg o w sp ó łd z ia ła n ia m ię d z y je d n o s tk a m i o rg a n iz a c y jn y m i w e w n ą trz m in is te rs tw a oraz w sto su n ku do- in n y c h w ła d z naczelnych (w szczególności bę
dzie tu ta j należała le g is la c ja w znaczeniu ogólnego nad zo ru nad p ra c a m i le g is la c y jn y m i oraz p rz y g o to w y w a n ia e lem entów do za
ję cia stanow iska przez m in is tra w sp ra w ie p ro je k tu );
200 ---
4) k o n tro la w e w n ę trzn a , w y k o n y w a n a w za
k re s ie i na zasadach u s ta lo n y c h przez u c h w a łę R ady M in is tr ó w z d n ia 26.I V . 1948 r. w sp ra w ie o rg a n iz a c ji i fu n k c jo n o w a n ia k o n t r o li w e w n ę trz n e j w urzędach, in s ty tu c ja c h i p rze d się b io rstw a ch p a ń stw o w ych , oraz 0 je j w s p ó łp ra c y z k o n tro lą pa ń stw o w ą 1 społeczną;
5) analiza i badanie w z w ią z k u z -w ykonaniem fu n k c y j w y m ie n io n y c h w p k t. 1) —- 4 ) oraz n a d zó r m e ry to ry c z n y i zlecenia w zakresie pra c s ta ty s ty c z n y c h i spraw ozdaw czych w y
k o n y w a n y c h w departam entach.
P rzebiega jąc w z ro k ie m w y m ie n io n e w y ż e j p u n k ty , p la n o w a n ie , o rganizow a nie, k o o rd y n o w a n ie i k o n tro lę , w id z im y , że są one id e n ty c z ne z ty m i e tapam i opisanego w y ż e j c y k lu orga
nizacyjnego-, k tó ry c h zadaniem je st pom oc k ie r o w n ic tw u w u ru c h o m ie n iu i k ie ro w a n iu za
k ła d e m pra cy.
A n a liz u ją c zakres d z ia ła n ia sztabu z d e fin io w a łb y m go- jako- o p ra c o w y w a n ie p la n ó w , w y ty c z n y c h i n o rm wśpólnych dla w s z y s tk ic h k o m ó re k o rg a n iz a c y jn y c h za kła d u p ra cy, a um oż
liw ia ją c y c h m a k s y m a ln ą ic h w y d a jn o ś ć p rz y m in im a ln y m n a k ła d z ie p ra c y i śro d kó w , s p ra w dzanie czy w y n ik i te j działa ln o ści o d p o w ia d a ją założeniom n o rm a ty w n y m , oraz zarządzanie -czynności p rzyg o to w a w czych , p o trz e b n y c h szta
b o w i do jego prac (s ta ty s ty k a , spra w o zd a w czość).
W w ię kszych m in is te rs tw a c h sztab p o w in ie n d z ie lić się na k ilk a k o m ó re k o rg a n iz a c y jn y c h , np. na b iu ro pla n o w a n ia , b iu ro o rg a n iz a c ji biuro- k o n tr o li itp ., w s z y s tk ie ¡one je d n a k m uszą podlegać n a d zo ro w i i b yć ko o rd yn o w a n e przez je d n ą osobę, przez w ic e m in is tra (szefa sztabu), będącego p ie rw s z y m p o m o c n ik ie m m i
n is tra . T a k w ię c w m y ś l p ro je k tu P re z y d iu m R a d y M in is tr ó w m a ją b yć w m in is te rs tw a c h i w in n y c h urzędach c e n tra ln y c h ohok k o m ó re k fa c h o w ych i o b słu g o w ych u tw o rz o n e k o m ó rk i (b iu ra ) sztabowe. T a k i system o rg a n iz a c y jn y nazw ano zagranicą system em s z ta b o w o -lin io - w y m . N azw a ta poszła stąd, że k o m ó rk i facho
w e n a zyw a się także k o m ó rk a m i lin io w y m i.
Z -kolei nasuw a się p y ta n ie , ja k a p o w in n a być o rg a n iza cja w e w n ę trz n a k o m ó re k sztabow ych.
P rzed o d pow ie dzią na to p y ta n ie , m u s im y za
z n a jo m ić się p rz y n a jm n ie j w n a jo g ó ln ie js z y m zarysie z d ru g ą now ością o rg a n iza cyjn ą , w y s u n ię tą w p ro je k c ie P re z y d iu m R a d y M in is tró w , t j.
z zespołam i k o n c e p c y jn y m i.
N a p odstaw ie te o re ty c z n y c h i p ra k ty c z n y c h docie ka ń p r o je k t te n stw ie rd za , że h is to ry c z n y p o d z ia ł d e p a rta m e n tó w i b iu r m in is te ria ln y c h na stałe k o m ó rk i o rg a n iza cyjn e , ja k im i są w y d z ia ły , a w y d z ia łó w na re fe ra ty , ma sw o je u je m n e s tro n y. S z ty w n y p o d zia ł na w y d z ia ły i re fe ra ty n a d a je się raczej do- czynności w y
ko naw czych, stale się p o w ta rza ją cych . T ym cza sem obecnie w y d z ia ły o b e jm u ją zarów no czyn ności -projektodaw cze (n o rm a ty w n e ), ja k i w y konawcze, polegające na stosow aniu przepisów , na zarządzaniu. S k u te k je st ten, że czynności
w yko n a w cze , bieżące ja k o p iln ie js z e spychają na d ru g i p la n czynności n o rm a ty w n e , h a m u ja c w te n sposób u s p ra w n ie n ie a d m in is tra c ji p a ń s tw o w e j. Do tego dochodzi fa k t, że opracow a
n ie p ra w ie każdego pow ażniejszego p ro je k tu n o rm a tyw n e g o ' przekracza s iły jednego w y d z ia łu , w y m a g a ją c szeregu o m ó w ie ń i uzgadn iań z in n y m i k o m ó rk a m i w m in is te rs tw ie . Toteż ju ż dziś s p o ty k a m y się często z doraźnie p o w o ła n y m i różnego ro d z a ju k o m is ja m i m ię d z y w y d z ia ło w y m i i m ię d z y d e p a rta m e n to w y m i a n a w e t
i m ię d z y m in is te ria ln y m i, o p ra c o w u ją c y m i po
szczególne, b a rd z ie j s k o m p lik o w a n e zagadnie
n ia i p ro je k ty . Je że li ta k śię m a rzecz z k o m ó r
k a m i fa c h o w y m i, to cóż dopiero m ó w ić o k o m ó rk a c h sztabow ych, gdzie zadania z m ie n ia ją się i n ie dadzą się u ją ć w s z ty w n y schem at w y d z ia łó w i re fe ra tó w , i gdzie n ie m a czynności w y k o n a w c z y c h . N ic w ię c dziw nego, że je d n ą z p o d sta w o w ych tro s k P re z y d iu m R ady M in i
s tró w stało się zagadnienie w y o d rę b n ie n ia czyn ności k o n c e p c y jn y c h od w y k o n a w c z y c h i tw o rze n ia zam iast w y d z ia łó w przede w s z y s tk im w b iu ra c h sztabow ych, ale także i w d e p a rta m e n tach fa c h o w y c h —• zespołów p ły n n y c h , p o w o ły w a n y c h do ro z w ią z y w a n ia pószczególnych za
dań, zespołów zw a n ych w p ro je k c ie k o n c e p c y j
n y m i, p o d p o rzą d ko w a n ych o rg a n iz a c y jn ie bez
pośrednio d y re k to ro m d e p a rta m e n tó w (b iu r).
W m y ś l p ro je k tu P re z y d iu m R ady M in is tró w
„czyn n o ści ko n ce p cyjn e p olega ją na o p ra co w y
w a n iu p ro je k tó w p la n ó w , p ro je k tó w p ra w o daw czych, in s tr u k c ji i zarządzeń ogólnych, o b e j
m u ją w sze lkie czynności zw iązane z ty m , po
cząwszy od a n a liz y stanu fa ktyczn e g o po przez opraco w a n ie w stę p n e j k o n c e p c ji p ro je k tu i na u zg o d n ie n iu p ro je k tu z c z y n n ik a m i zaintereso
w a n y m i kończąc“ .
P o w ie d zia łe m na w stęoie, że zasady nowego u s tro ju m in is te rs tw zn a la z ły częściowe zasto
sow anie w o rg a n iz a c ji D y r e k c ji G ene ra ln e j K . P. O czyw iście m ogło się to. stać ty lk o w d ro dze analo g ii, gdyż p ro je k t P re z y d iu m R ady M i
n is tró w do tyczy m in is te rs tw i in n y c h u rzędów c e n tra ln y c h , a n ie d y r e k c ji u rzędów c e n tra l
n ych , i n ie d y r e k c ji p rz e d s ię b io rs tw p a ń stw o w ych , ja k ą je s t D G K P . S tało się to je d n a k św ia dom ie, z c a łk o w itą aprobatą K o m is ji p rz y P re zesie R ady M in is tró w , k tó ra s ta tu t o p in io w a ła i uznała za d o jrz a ły do u c h w a le n ia przez Radę M in is tró w , co się też następnie ja k w ie m y sta
ło. W id z ie liś m y , że system sztabowo - lin io w y p ro je k to w a n y przez P re z y d iu m R a d y M in is tró w ro zró żn ia tr z y p io n y w o rg a n iz a c ji m in is te rs tw : sztabow y, fa c h o w y c z y li lin io w y i obsługow y.
W p ra w d z ie u s tró j D G K P opiera się na czterech pionach, e konom icznym , a d m in is tra c y jn o - f i n ansow ym , osobow ym i e k s p lo a ta c y jn y m , o czym p rz e k o n u je m y się z zależności służb i b iu r D y r e k c ji od czterech d y re k to ró w naczel
n ych, je d n a ko w o ż p io n y a d m in is tra c y jn o -fin a n sow y i osobowy m ożna uw ażać za je d e n p io n p o d zie lo n y na dwa. Jest to p io n obsługo w y, w 1 p rz e c iw ie ń s tw ie do p io n u eksploatacyjnego, ja k o p io n u fachow ego (biurow ego ) i do p io n u ekonom icznego, k tó r y ja k to zaraz zobaczym y,
je s t w sw ej isto cie n ic z y m in n y m , ja k pionem sztabow ym .
Z a c z n ijm y od p io n u eksploatacyjnego'. S k u p i on w sobie w szystkie k o m ó rk i D G K P , p o w o łane do s p ra w o w a n ia bezpośrednich zadań D G K P , a w ię c b u d o w y, u trz y m a n ia i eksploa
ta c ji l i n i i k o le jo w y c h , zarządzanych przez P K P . K o m ó rk a m i ty m i są S łu żb y: R uchu, H andlow a , M echaniczna, D rogow a, E le k tro te c h n ic z n a i K o le i D o ja zd o w ych . P o d zia łu na słu ż b y dokonano w e d łu g p rz e d m io tó w . K o m ó rk o m ty m o d p o w ia da zup e łn ie dobrze nazw a „ lin io w e “ , gdyż każ
da ze służb d y sp o n u je personelem lin io w y m (w terenie). P io n y a d m in is tra c y jn o -fin a n s o w y i osobowy, zjednoczą w sobie w s z y s tk ie czynno
ści, k tó re p r o je k t P re z y d iu m R ady M in is tró w n a zyw a o b słu g o w ym i, a k tó re p olega ją na w y k o n y w a n iu zadań pośrednich D G K P , t j. na do
sta rcza n iu ś ro d kó w p o trz e b n y c h do w y k o n a n ia zadań bezpośrednich te j D y re k c ji. W p io n ie ty m zn a jd ą się w ię c bez w ą tp ie n ia następujące k o m ó r k i D G K P : B iu ro F inansow e (obejm ujące
obsługę a p a ra tu P K P pod w zględem fin a n s o - w o -ra c h u n k o w y m i ka so w ym ), B iu ro P ra w n e (o p in ie i d o ra d ztw o pra w n e ), S am odzieln y W y d z ia ł A d m in is tra c y jn y (obsługa c e n tra li D G K P pod w zględem rzeczow ym ), S a m odzieln y W y d z ia ł O ch ro n y K o le i (organizacja o ch ro n y m ie n ia P K P ), a może się ta m znaleźć także B iu ro G ospoda rki M a te ria ło w e j, ja k o organ nadzorczy nad p ro je k to w a n ą C e n tra lą Z aopatrzen ia M a te ria ło w e g o P K P . P io n osobow y o b e jm ie s iłą rze
czy B iu ro K a d r (obsługa a p a ra tu P K P pod W zględem osobow ym ), S am odzieln y W y d z ia ł do sp ra w „S łu ż b a Polsce“ i je d y n ą służbę n ie wchodzącą do p io n u eksploata cyjnego, t j. S łu ż
bę Z d ro w ia (obsługa a p a ra tu P K P pod w zg lę dem le czn iczym i s a n ita rn y m ). N azw a „S łu ż b a “ d la te j k o m ó rk i u s p ra w ie d liw o n a je s t ty m , że podlega je j osobny personel lin io w y , czego n ie m ożna pow iedzieć o ża d n ym z b iu r D y re k c ji G e n e ra ln e j. W y o d rę b n ie n ie p io n u osobowego z p io n u a d m in is tra c y jn o - finasow ego tłu m a c z y się ważnością zagadnienia człow ieka.
N ow ością je s t p io n e ko nom iczny, ja k o p io n sztabow y z n a cze ln ym d y re k to re m ekonom icz
n y m , ja k o szefem sztabu, na czele. P io n ten o b e jm ie fu n k c je , k tó re p o zn a liśm y ja k o fu n k c je sztabowe, a w ię c pla n o w a n ie , sku p io n e w B iu rze P la n o w a n ia , o rganizow a nie, skupione w B iu rze O rg a n iz a c ji, następn ie zapewne także facho
w ą stronę p la n o w a n ia in w e s ty c y jn e g o , dla k tó rego pow ołano B iu ro In w e s ty c ji, je ż e li nie prze w a ży w zgląd, że B iu ro to o b e jm ie także w y k o naw stw o' in w e s ty c y jn e i stanie w szeregu służb.
Poza ty m p io n sztabow y p o w in ie n m o im zda
n ie m objąć także B iu ro G ospoda rki M a te ria ło w e j, gdyż prócz nadzoru nad C e n tra lą Z aopatrze
n ia M a te ria ło w e g o i p e w n y c h czynności w y k o naw czych, będzie ono daw ać w y ty c z n e (plano
w ać) w spraw ach zaopatrzenia m a te ria ło w e g o . Trzeba sobie w y ra ź n ie pow iedzieć, że n ie są to w s z y s tk ie zagadnienia sztabowe D y r e k c ji G e n e ra ln e j, ho> n ie znajdą się w p io n ie sztabo
w y m , ani o p ra co w yw a n ie n o rm i w y ty c z n y c h
z zakresu sp ra w p e rso n a ln ych i fin a n s o w y c h i in n y c h w s p ó ln y c h dla całej D G K P , ani n ie zostanie p o d p o rzą d ko w a n y naczelnem u d y re k to ro w i ekonom iczne m u N a cze ln y In s p e k to ra t K o n tr o li, s p ra w u ją c y je d n ą z p o d sta w o w ych f u n k c ji sztabow ych, ja k ą je s t k o n tro la a d m in i
s tra c y jn a , a n i w reszcie B iu ro W ojskow e, k tó rego zadaniem je s t o p ra c o w y w a n ie n o rm i w y ty c z n y c h w zakresie p rz y g o to w a n ia a p a ra tu P K P do p o trze b o b ro n y P aństw a. O bie te k o m ó rk i b o w ie m będą podlegać bezpośrednio d y re k to ro w i generaln em u. K r o k naprzód został je d n a k zro b io n y. B ędzie on s ta n o w ił podstaw ę do dalszej ro z b u d o w y system u s z ta b o w o -lin io - wego w D G K P .
K o n k re tn ie o zakresie d z ia ła n ia poszczegól
n y c h d y re k to ró w naczelnych , a w ię c i naczel
nego d y re k to ra ekonom icznego, n ie m ożem y tu
m ó w ić, bo n ie został jeszcze w y d a n y , p rz e w i
d z ia n y w sta tu cie P K P , re g u la m in dla n ich . R e g u la m in ten, zgodnie z § 6 ust. 3 s ta tu tu , w y da d y re k to r g e n e ra ln y k o le i p a ń stw o w ych , a za
tw ie rd z i go M in is te r K o m u n ik a c ji.
D ru g a om ów iona w y ż e j k w e stia , zasada ze
społów ko n ce p c y jn y c h , m a szanse re a liz a c ji t y l - kioi w B iu rz e O rg a n iz a c ji, B iu rz e In w e s ty c ji i B iu rz e G o sp o d a rki M a te ria ło w e j, ja k o n ie d z ie lą c y c h się na w y d z ia ły , oraz częściowo w B iu rz e P la n o w a n ia p o d z ie lo n ym ty lk o na d w a w y d z ia ły . Czy w B iu ra c h ty c h zostanie w p ro w a d zo n y system zespołów k o n c e p c y jn y c h i w ja k im s to p n iu , okaże p rzyszłość. W k a ż d y m r a zie p rz y k ła d będzie m u s ia ł w y jś ć z g ó ry , z M i
n is te rs tw a K o m u n ik a c ji, k tó re g o zasady n o w e j o rg a n iz a c ji m in is te rs tw przede w s z y s tk im do
tyczą.
In ż . T A D E U S Z T IL L IN G E R
KANALIZACJA RZEK
Zadanie re g u la cji i zadanie ka n a liza cji rzek U że g lo w n ie n ie rz e k i polega na ty m , ażeby w y p e łn io n e w o d ą je j k o r y to p rz e d s ta w ia ło to r do g o d n y do p o ru sza n ia się po n im s ta tk ó w p rz e w id z ia n e j w ie lk o ś c i.
S tosow nie do tego, p rz e k ró j poprzeczny k o r y ta rz e k i w yp e łn io n e g o w odą p o w in ie n być o t y le w ię kszy od p rz e k ro ju za n u rzo n e j części s ta t
ku, a b y te n m ó g ł się sw obodnie i bezpiecznie po
ruszać i w y m ija ć z in n y m i s ta tk a m i bez w y w o ły w a n ia , spowodowanego ciasnotą, w y p ie ra n ia w o d y oraz połączonych z ty m o p o ró w ru ch u .
P rz e k ró j te n m u s i w ię c b yć odp o w ie d n io sze
r o k i i g łę b o ki. N a rze ka ch sw obodnie p ły n ą c y c h w ie lko ść A p rz e k ro ju k o r y ta w y p e łn io n e g o w o dą, zależna je s t od o b ję to ści p rz e p ły w u sekun
dowego Q oraz od szybkości p rz e p ły w u V , k tó r a znów je s t zależna od sp a d ku podłużnego z w ie r
c ia d ła w o d y , a ta kże od k s z ta łtu k o r y ta oraz s to p n ia je g o szo rstko ści. Zależność ta w y ra ż a się ró w n a n ie m :
Q = A . V , s t ą d A = ^
p r z y czym w e d łu g w z o ru Chezy V = C ] / RJ, gdzie C oznacza w s p ó łc z y n n ik sz o rs tk o ś c i k o
ry ta , R = p ro m ie ń h y d ra u lic z n y p rz e k ro ju , a J = spadek.
R z e k i w s w y m sta n ie n a tu ra ln y m m a ją tę dla że g lu g i niedogodną w łaściw ość, że zwłaszcza na od cin ka ch przechodzących przez g r u n ty m ię k k ie i piaszczyste w y tw a rz a ją k o r y ta bardzo sze
ro k ie , lecz p ły tk ie .
O znaczając szerokość k o r y ta rz e k i przez B, a śre d n ią je g o głębokość przez t, — m a m y p rze k r ó j A = B : t.
Stosunek B do t na rze ka ch n iz in n y c h w aha się od 40 do 200 i w y ż e j.
202 — --- --- -- --- — —
W obec tego n a w e t p rz y znacznym A , p rz y dużych szerokościach B — głębokość t b y w a
często z b y t m a ła d la celów żeglugi.
Zadaniem re g u la c ji rz e k i je s t w y tw o rz e n ie m o ż liw ie z w a rte g o k o ry ta , w k tó r y m stosunek te n b y łb y d la celów że g lu g i k o rz y s tn ie js z y .
Rys. 1. P rz e k ro je poprzeczne rz e k i w s k a li skażonej ( w y m ia r y p io n o w e d z ie s ię c io k ro tn ie zw iększon e w s to s u n k u do p o z io m y c h )
a) — p r z e k r ó j rz e k i n ie u re g u lo w a n e j, b) — z w a r ty p r z e k r ó j r z e k i u re g u lo w a n e j, c) — p rz e k ró j rzek;, s k a n a liz o w a n e j.
R ys. 1 — a p rz e d s ta w ia p rz e k ró j k o r y ta rze k i w sta n ie n a tu ra ln y m , z m ie liz n ą p o ś ro d k u k o r y t a i z niezdecyd ow anym ro z b ity m n u rte m . N i
że j na ry s . 1 — b p rze d sta w io n o to samo k o ry to z w a rte , ure g u lo w a n e , prow adzące tę sam ą ilo ść w o d y p rz y ty m sa m ym sp a d ku p o d łu żn ym .
A c z k o lw ie k k w a d ra tu ra tego p rz e k ro ju m u s i być m n ie jsza n iż p rz e k ro ju nieuregu low anego, gdyż w s k u te k w ię k s z e j ś re d n ie j głęboko ści szybkość p rz e p ły w u zw iększa się, to je d n a k — ja k to w id a ć na ry s u n k u — p rz e k ró j te n daje lepsze w a r u n k i k u rs o w a n ia i m ija n ia się s ta t
kó w , n iż p rz e k ró j rz e k i n ie u re g u lo w a n e j.
Jednakże, jeżeli- chodzi o w iększe s ta tk i, m o że i te n p rz e k ró j k o ry ta *z w a rte g o i u trw a lo n e g o
ro b o ta m i re g u la c y jn y m i okazać się n ie d o sta te cznym .
W ta k im p rz y p a d k u m ożem y go zw iększyć dw om a sposobam i:
a) albo zw ię ksza ją c o bjętość sekundow ą p rz e p ły w u Q, co m ożem y osiągnąć przez za
s ila n ie rz e k i ze z b io rn ik ó w ,
b ) albo z m n ie js z a ją c szybkość p rz e p ły w u V . M ożem y to osiągnąć ty lk o zm n ie js z a ją c spadek podłużn y.
A c z k o lw ie k nie m ożem y zm ie n ić sp a d ku po
dłużnego dna k o ry ta , to je d n a k m ożem y z m n ie j
szyć spadek z w ie rc ia d ła w o d y przez urządzenia p ię trzą ce c z y li ja z y , podnosząc n im i poziom w o dy, ja k pokazano na ry s . 1 — c na p rz e k ro ju poprzecznym .
P rz e k ró j podłużny
Jeżeli niezbędne w a r u n k i żeglow ności nie m o
gą b y ć na da n e j rzece o siągnię te za pom ocą re g u la c ji je j k o r y ta lu b zasilania, sto su je się w te d y k a n a liz a c ję , c z y li sto p n io w a n ie .
P olega ona na ty m , że za pom ocą pobud ow a
n y c h w p ew nych odstępach w k o ry c ie rz e k i od
p o w ie d n ich urządzeń p ię trz ą c y c h w odę - ja zó w
— poziom w o d y podno si się o ty le , a b y s p ię trz e n ie sięgało aż do w y ż e j położonego ja z u i z w ię k szało głębokość rz e k i do w y m a g a n e j przez że
glugę n o rm y na c a ły m s p ię trz o n y m o d c in k u rz e k i ( k t ó r y n a z y w a m y s ta n o w is k ie m ).
Z w ie rc ia d ło w o d y w rzece z r ó w n i p o c h y łe j zam ienia się w te d y w szereg p ra w ie poziom ych s ta n o w is k , ro zd zie lo n ych ja z a m i, tw o rz ą c ja k b y schody o d łu g ic h stopniach.
D la p rz e jś c ia s ta tk ó w z jednego sta n o w is k a do d ru g ie g o służą specjalne urzą d ze n ia — ś lu zy kom orow e, w k tó r y c h s ta tk i podnoszą się, lu b opuszczają z jednego poziom u do d ru g ie g o , ja k na kanałach .
O znaczając przez (ry s . 2A ) : t — głębokość tra n z y to w ą rz e k i, T — głębokość w ym a g a n ą d la żeglugi, Z — sp ię trze n ie w o d y p rz y ja zie nad pozio
m em w o d y w rzece sw obodnie p ły n ą c e j (z w y k le nad poziom em śr. n is k ie j w o d y N W ) ,
H — spad na jazie, t j . różnicę poziom ów g ó r
n e j i d o ln e j w ody,
i — w z g lę d n y spadek w o d y w rzece sw obo
dnie p ły n ą c e j,
L — odległość m ię d zy ja z a m i (ro z s ta w a ja zów ) ,
m a m y n a s tę p u ją c y zw iązek m ię d zy ty m i w ie l
k o ś c ia m i :
H — L i = Z — t — T H — T = Z — t
c )
0)
Rys. 2, P r o f il p o d łu ż n y rz e k i s p ię trz o n e j ja z a m i (skana liz o w a n e j).
203
Zależność ta z ro z u m ia ła je s t z ry s . 2 — go.
G łębokość tra n z y to w a rz e k i w stanie sw obod
n y m t je s t m niejsza, n iż w ym a g a n a d la że g lu g i głębokość T (g d yż w ty m celu r o b i się k a n a liz a cję, żeby ją z w ię k s z y ć ), a w ię c i p o n iż e j ja z u należy s tw o rz y ć s p ię trze n ie dostateczne d la że
g lu g i. W obec tego z w ie rc ia d ło w o d y m a się w znosić nad dnem rz e k i na T, a p o w y ż e j ja z u na T -f- H . Jednocześnie je d n a k w zniesienie to w y niesie t — Z, a w ięc T — H = t -f- Z.
Jeżeli głębokość w o d y p o n iże j ja z u w rzece nie s p ię trz o n e j je s t dostateczna d la żeglugi, czy
l i t + T, to w ta k im ra zie H = Z.
D la że g lu g i je s t pożądane, a b y ro z s ta w a ja zów b y ła m o ż liw ie w iększa i przez to ilo ś ć śluz m o ż liw ie m niejsza. W y n ik a z tego, że w y s o kość p ię trz e n ia je s t pożądana m o ż liw ie w ię k sza. Jednakże w ysokość ta je s t ograniczon a z w y k le w yso ko ścią b rzegów k o r y ta rz e k i, k tó re nie m ogą być zalane.
J a z y p o w o d u ją s p ię trze n ie w o d y nie t y lk o w rzece, na k tó r e j są zbudowane, lecz ró w n ie ż w d o ln y c h o d cinkach je j d o p ły w ó w . G d y to je s t niepożądane, należy um ieszczać ja z y w ta k ic h m iejscach, a b y u jś c ia ty c h d o p ły w ó w t r a f ia ły do rz e k i w g ó rn e j części s ta n o w is k , gdzie spię
trz e n ie je s t m niejsze.
N a le ż y ró w n ie ż p rz y rozm ieszczeniu ja z ó w dbać o to , a b y w sze lkie te re n y , d la k tó r y c h w ię ksze, sta le s p ię trze n ie rz e k i b y ło b y niepożądane, np. n iż e j położone dzielnice m ia s t lu b osiedli, z n a la z ły się w g ó rn e j części s ta n o w is k — zaraz p o n iże j jazów .
Ze z w ią z k u H = L i w id a ć, że im m n ie js z y je s t spadek rz e k i i, ty m w ię ksza je s t ro z s ta w a ja z ó w L , p rz y ty m sa m ym spadzie H . T a k,
H
odległość ta L = , w yn ie sie w k m :
D 1 a i 0,00010 0,00025 0,00050 0,001
dla H = 3m 30 12 6 3
4 40 16 8 4
5 50 20 10 5
6 60 24 12 6
A w ię c p rz y sto p n ia ch o spadzie H — 4 m s ta n o w is k a na D nie p rze ( i = 0,00001) będą m ia ły 40 k m długości, na W iś le Ś ro d ko w e j 16 k m , na W iś le D o ln e j 22 km , na P rze m szy t y lk o 6 k m , a na R enie p o w yże j S tra s b u rg a długość ic h w y n io s ła b y ty lk o po 4 k m (g d yż i = 0,001).
Z pow yższego w id a ć, że k a n a liz a c ja może b yć d la je d n y c h rz e k w skazana, d la in n y c h nie bę
dzie się k a lk u lo w a ła , g dyż ja z y w y p a d ły b y z b y t gęsto.
Za p ie rw o w z ó r rz e k i s ka n a lizo w a n e j może słu żyć każda rzeczka sp ię trz o n a w p e w n ych od
stępach g ro b la m i m ły ń s k im i. P o w yże j g ro b li tw o r z y się m n ie j lu b w ię ce j o bszerny staw , zwę
ż a ją c y się w g ó rę i przechodzący s to p n io w o w p o d p ię trzo n e k o r y to w p a d a ją c e j do niego rzecz
k i. W m ia rę odd a la n ia się w górę sp ię trze n ie to zm n ie jsza się i ta m , gdzie ju ż nie d a je się odęzu-
2 0 4 — — — ... -
w ać, b u d u je się, je ż e li te re n pozw ala, d ru g i m ły n . W te n sposób m a ła s tru g a s ta je się p rz y d a tn ą d la p o suw an ia się z w y k łe j ło d z i ry b a c k ie j, ale t y lk o na o d c in k u od g r o b li jednego m ły n a do m ły n a w y ż e j leżącego. D la dalszego posu w a n ia się m u s i ta łódź b yć p rze cią g n ię ta przez g ro b lę do w y ż e j leżącego sta w u . O c z y w i
ście okoliczność ta n iw e czy w szelkie k o rz y ś c i tego ro d z a ju k o m u n ik a c ji. D o p ie ro w y k o n a n ie w g r o b li specjalnego urzą d ze n ia do podnoszenia ło d z i z jednego poziom u do d ru g ie g o , może zm ie n ić rzeczkę sto p n io w a n ą d la celów energe
ty c z n y c h — na drogę w odną.
N a z y w a m y ją w te d y rzeką skanalizowaną.
O czyw iście, że w y k o n a n ie ta kie g o , s to su n ko w o dość kosztow nego urządzenia , c z y li ś lu z y — może być, zastosowane t y lk o w te d y , je ż e li spo
d zie w a n y ru c h p rze w o zo w y o p ła c i k o s z ty u rz ą dzenia oraz jego u trz y m a n ia .
W ta k im p rz y p a d k u , je ż e li chodzi o s ta tk i, niezbędna je s t budow a ś lu z y k o m o ro w e j.
D la tr a te w sto su je się m n ie j kosztow ne u rz ą dzenia, m ogą one je d n a k służyć ty lk o d la ru c h u w dół, ale nie z p o w ro te m .
R zeka sp ię trz o n a g ro b la m i m ły ń s k im i w y łą cznie d la celów e n e rg e tyczn ych (np. N urzec, D rw ę ca ) czasem m a ło się ró ż n i od rz e k i ska n a liz o w a n e j d la celów że g lu g i (np. C zarna H a ń cza, N o te ć ) i t y lk o b ra k śluz, ja k ró w n ie ż n ie odpow iednie ro z lo k o w a n ie s to p n i nie pozw ala na w y z y s k a n ie ty c h rzeczek d la celów żeglugi.
Urządzenia 'piętrzą.ce i ich rozstaw a
Każde urządzenie piętrzące, c z y li ja z składa się z nast. części zasadniczych (ry s . 3 — A ) :
A
Rys. 3. Jaz — części, sta łe : a) — g ro b la , b) — k o rp u s ja z u , c) — ś c ia n k i szczelne. Część; ru c h o m e : d) i e) —•
z a tw o ry jazow e.
