Uczony z pasją : o księgozbiorze domowym Profesora Wiesława Bieńkowskiego

UCZONY Z PASJĄ.

O KSIĘGOZBIORZE DOMOWYM PROFESORA WIESŁAWA BIEŃKOWSKIEGO

Profesor uwielbiał zbierać.

Zbierał różne przedmioty, dokumenty rodzinne i pamiątki. Ze szczególnym zamiłowaniem i znawstwem kolekcjonował książki i inne druki, składające się na jego domową bibliotekę, ale zbierał też medale, odznaki, monety, kartki i znaczki pocztowe, fotografie, etykiety z pu­

dełek od zapałek etc. Rozmyślnie gromadził i otaczał się w swoim domu przedmiotami, które stanowiły swoiste, przyjazne dla Niego, otoczenie informacyjne, kulturowe i emocjonalne.

Otoczenie niezbędne do wytężonej pracy naukowej i codziennego, bardzo intensywnego, w wymiarze publicznym, życia. Oprócz książek i innych przedmiotów, Profesor zbierał też fakty i informacje. Od 1947 roku, przez ponad 50 lat, prowadził diariusz, będący zapisem codziennych wydarzeń z jego życia prywatnego i zawodowego.

Osoba Profesora Wiesława Bieńkowskiego jako człowieka i uczonego zostawiła już trwały ślad w pamięci zbiorowej. W 45-lecie pracy naukowej, przypadającej w 1995 r., uhonorowa­

ny został na Uniwersytecie Jagiellońskim uroczystościami jubileuszowymi oraz księgą pa­

miątkową. Także jego doktoranci poświęcili Mu tom swoich prac. Po jego niespodziewanej śmierci, w wielu czasopismach naukowych ukazały się nekrologi, wspomnienia i pożegnania.

W 2005 r. udostępniony został serwis informacyjny poświęcony osobie Profesora, dostępny ze strony WWW Instytutu Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ (http://www.inib.uj.edu.pl/prace_studentow). W 10 rocznicę śmierci Profesora w Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie została przygotowana wystawa poświęcona jego osobie, nakrę­

cony został też o nim film dokumentalny. Wkrótce, w Suplemencie III do Słownika Pracow­

ników Książki Polskiej, ukaże się biogram Profesora. Kolejne pokolenia studentów, doktoran­

tów i pracowników nauki odwołują się do jego mądrości oraz dorobku twórczego. Nie sposób jednak zapomnieć, że Profesor był nie tylko wybitnym uczonym i erudytą, historykiem kul­

tury i nauki, socjologiem, etnografem, biografistą i bibliografem, postacią wielce zasłużoną i szanowaną w środowisku naukowym Krakowa, w humanistyce krakowskiej wręcz „czło- wiekiem-instytucją”, ale także bibliofilem, pamiętnikarzem i kolekcjonerem. Warto zwłaszcza scharakteryzować bliżej zamiłowania bibliofilskie Profesora, Jego stosunek do książek oraz zawartość księgozbioru domowego.

Profesor był uczonym o rozległych horyzontach intelektualnych i wszechstronnych zainte­

resowaniach naukowych, wymagających w pierwszym rzędzie posiadania odpowiednio zor­

ganizowanego warsztatu pracy naukowej. Podstawą tego warsztatu uczynił Profesor swój prywatny, domowy księgozbiór, który tworzył, kształtował i użytkował twórczo przez całe ży­

cie. Odzwierciedla on jego zainteresowania intelektualne i naukowe, pozwala określić krąg lektur i autorów, którzy kształtowali jego umysłowość i pasję badawczą, świadczy o prefe­

rencjach czytelniczych i gustach literackich, unaocznia szczególny stosunek właściciela do książki i słowa drukowanego, stanowi wreszcie widomy dowód jego zamiłowań bibliofilskich.

Profesor zaczął tworzyć swoją domową bibliotekę ju ż w okresie młodości, w wieku nie­

spełna dwudziestu lat. Z niedawno odnalezionej dokumentacji wynika, że jej początki przy­

padają na trudne lata drugiej wojny światowej. Począwszy od 28 grudnia 1944 r. zaczął sys­

tematycznie, mniej więcej raz w miesiącu, odnotowywać sumaryczny stan liczbowy swojego księgozbioru, który wynosił wówczas 406 pozycji. Prawdopodobnie w tym samym czasie za­

łożył katalog kartkowy, z dokładnym, sporządzanym na maszynie do pisania, opisem katalo­

gowym posiadanych książek. Dokumentację taką prowadził do 1952 r. Na jej podstawie można stwierdzić, że dynamika przyrostu książek w bibliotece, w pierwszych latach jej gro­

madzenia, nie była duża i kształtowała się na poziomie od kilkunastu do kilkudziesięciu (maksymalnie 50) pozycji rocznie. Przykładowo, w styczniu 1948 r. księgozbiór liczył ok. 500

wol., a po czterech latach, w 1952 r. ok. 700 wol. Przyjęty w katalogu kartkowym podział wyróżniał następujące działy: 1. Czasopisma, 2. Encyklopedie - Słowniki - Albumy, 3. Histo­

ria (beletrystyka), 4. Historia (naukowe), 5. Sztuki piękne i poezje. Wiadomo też, że Profesor sygnował wówczas niektóre posiadane książki oraz prowadzoną przez siebie dokumentację biblioteczną, pieczątką „Wiesław Łada Bieńkowski” (Łada to herb rodowy), ale w późniejszym okresie odstąpił od stosowania znaków własnościowych.

W ciągu ponad pół wieku Profesor zgromadził bibliotekę, której wielkość określić można dziś szacunkowo na około 7 000-8 000 wol. Zasadnicza część księgozbioru mieściła się w gabinecie Profesora, w mieszkaniu przy ulicy Smoleńsk 22/5 w Krakowie, w kamienicy która jeszcze do lat 50. XX wieku znajdowała się w posiadaniu jego rodziny. Profesor przeznaczył ten pokój na swoje potrzeby dopiero w latach 60., po uzyskaniu - jako pracownik nauki (doktorat 1962 r.) - przydziału dodatkowej powierzchni mieszkalnej i wykwaterowaniu sublokatora. Wysoki na kilka metrów, prostokątny, o powierzchni ok. 16 m kw. gabinet, zajęły wykonane na za­

mówienie, solidne, drewniane regały książkowe, dostawiane w kilku etapach, wraz z powięk­

szaniem się księgozbioru. Książki umieszczone zostały ostatecznie na dziewięciu, sięgających niemal pod sufit, regałach, które rozstawione zostały pod ścianami gabinetu.

Do korzystania z książek położonych na wyższych półkach służyła specjalna, drewniana drabinka, z wysokim drążkiem, stanowiącym uchwyt do trzymania. W pokoju znalazło się też klasyczne w formie, pokryte fornirem biurko, z nieodłączną przez wiele lat maszyną do pisania, zastąpioną potem przez komputer, oraz fotel i ozdobne krzesło. Przed biurkiem, się­

gając do poziomu blatu, stały regały z oprawionymi rocznikami kilku tytułów czasopism. Je­

dyną wolną, pozbawioną książek przestrzeń - oprócz drzwi i okna - stanowiła część ściany znajdującej się ponad biurkiem, która gęsto wypełniona została pamiątkami rodzinnymi i obrazami. Całość, z rzucającym się od razu w oczy, uporządkowanym, dobrze zachowanym, w części oprawnym, księgozbiorem, sprawiała wrażenie prawdziwego przybytku nauki i wie­

dzy, godnego miejsca pracy wielkiego uczonego i erudyty.

Profesor, ze względu na swoją kulturę osobistą, przymioty intelektu, nobliwy wygląd oraz nieodłączną fajkę i jej aromat, unoszący się w powietrzu, znakomicie pasował do tego oto­

czenia. Miało ono zarazem swój bardzo indywidualny rys, w postaci różnych drobnych przedmiotów użytkowych, fotografii, pamiątek i wytworów rzemiosła artystycznego, które Profesor miał w zwyczaju umieszczać na półkach z książkami, według sobie tylko znanego klucza. Ze względu na brak miejsca w gabinecie, około tysiąca książek, w większości z za­

kresu literatury pięknej, polskiej i obcej, zostało umieszczonych w przylegającym pokoju, na dwóch wolnostojących regałach. Ok. 200-250 kolejnych książek Profesora tworzyło księgo­

zbiór podręczny w Zakładzie Bibliografii Bieżącej krakowskiego Oddziału Instytutu Historii PAN przy ul. Sławkowskiej 17, w którym pracował od 1953 r., a od 1968 r. był jego kierow­

nikiem.

Biblioteka Profesora stanowiła znakomicie dobrany, obszerny i różnorodny zbiór wydaw­

nictw naukowych, informacyjnych i źródłowych, dotyczących przede wszystkim historii na­

uki i kultury polskiej XIX i XX wieku. Składały się na nią książki, broszury i czasopisma z zakresu historiografii, etnografii, socjologii, historii myśli społecznej, biografistyki oraz bi- bliologii. Profesor gromadził ponadto klasykę literatury polskiej i obcej oraz beletrystykę.

Księgozbiór domowy Profesora podzielić można umownie na kilka działów:

• Wydawnictwa informacyjne (encyklopedie, bibliografie, słowniki, kompendia wiedzy)

• Wydawnictwa poświęcone dziejom, kulturze i nauce Krakowa (cracoviana)

• Książki i czasopisma z zakresu nauk społecznych, dotyczące dziejów nauki i kultury polskiej, zwłaszcza w XIX i XX wieku

• Prasa i czasopisma społeczno-kulturalne

• Książki literackie

• Wycinki prasowe dołączone do książek

Profesor przykładał ogromną wagę do gromadzenia wydawnictw informacyjnych różnego typu, zarówno ogólnych, jak i specjalnych. Posiadał szereg wielotomowych encyklopedii po­

wszechnych, zarówno polsko-, jak i obcojęzycznych, wydanych na przestrzeni niemal całego 20. stulecia, począwszy od słynnej, dwudziestotomowej edycji niemieckiego Meyers Konver- sations-Lexikon (Leipzig-Wien 1905), przez encyklopedie powszechne PWN z drugiej połowy wieku (w tym m.in. 13-tomowa, z przełomu lat 60. i 70., oraz kilka nowych wydań, z lat 80.

i 90.), a kończąc na amerykańskiej New Standard Encyclopedia, która ukazała się pod ko­

niec wieku (Chicago 1996), w pięknej, skórzanej oprawie, również w 20 tomach.

Gromadził ogólne, tematyczne i regionalne słowniki biograficzne i biobibliograficzne, sam będąc autorem ponad 100 biogramów przedstawicieli polskiego życia umysłowego XIX i XX wieku. Z wielką pieczołowitością kompletował zwłaszcza zeszyty Polskiego Słownika Biogra­

ficznego, wychodzącego od 1935 r. Szczycił się posiadaniem ich pełnego kompletu (łącznie z pierwodrukami z lat międzywojennych i wszystkimi suplementami), co jest rzadkością na­

wet w dużych bibliotekach naukowych. Posiadał też sporo tomów wiedeńskiego Os- terreichisches Biographisches Lexikon 1815-1950, z którym stale współpracował. Czynny na polu prac bibliograficznych, skompletował szereg bibliografii, przede wszystkim z zakresu historii Polski, zarówno retrospektywnych (m.in. Ludwika Finkla oraz bibliografie wydawane przez Instytut Historii PAN w drugiej połowie XX wieku), jak i bieżących, w tym zwłaszcza wielotomową Bibliografię histońi polskiej, którą sam redagował od 1968 r. Posiadał też szereg bibliografii regionalnych, zestawiających przede wszystkim druki dotyczące Krakowa, War­

mii, Mazur i Pomorza. Z bibliografii ogólnych gromadził wydanie drugie (tzw. nowe) Bibliogra.- fii Polskiej XIX stulecia Ka.rola Estreichera (Kraków 1959-).

Spośród wielu innych wydawnictw informacyjnych, które znalazły się w bibliotece Profe­

sora, wymienić można m.in. Ilustrowaną Encyklopedię Sta.ropolską Zygmunta Glogera (pier­

wodruk z początków XX w.), Histońę Nauki Polskiej, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce Jana Stanisława Bystronia, Wielką Encyklopedię Tatrzańską, Słownik Pracowników Książki Pol­

skiej, niemal wszystkie słowniki Władysława Kopalińskiego, rozmaite słowniki języka pol­

skiego oraz słowniki przekładowe, przede wszystkim niemiecko-polskie i polsko-niemieckie, w tym m.in. Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza z 1837 r. i 1853 r., wydane w Królewcu.

Ogromnie zróżnicowany jest zbiór kompendiów wiedzy, przede wszystkim z zakresu historii, geografii, nauki i kultury polskiej.

Niektóre z nich zostały wydane w okresie międzywojennym, a nawet wcześniej, w okresie Monarchii Austro-Węgierskiej. Można przypusz­

czać, że część z nich Profesor odziedziczył po swoich rodzicach, Kazimierzu, urzędniku skarbowym i legioniście oraz Marii Paulinie z Lazarów, literatce i tłumaczce.

Szczególne miejsce w księgozbiorze domowym Profesora zajmują wydaw­

nictwa poświęcone historii, kulturze i nauce Krakowa. Cracoviana zostały rozmieszczone na dwóch regałach, znajdujących się bezpośrednio za biurkiem Profesora, nieomal w zasięgu jego ręki. Można przypuszczać, że zbiór ten był szcze­

gólnie często wykorzystywany i uzupełniany, tym bardziej, że Profesor był wielkim znawcą i miłośnikiem Krakowa, autorem rozlicznych prac na temat jego dziejów, ludzi i instytucji, a przy tym bardzo zaangażowanym w działalność wielu krakowskich placówek, gremiów i towarzystw, prawdziwie godnym miana „Civis Cracoviensis”.

Cracoviana stanowią zarazem jedyną partię domowych zbiorów bibliotecznych Profesora, która została formalnie wyodrębniona i skatalogowana. W 2000 roku studentki biblioteko­

znawstwa i informacji naukowej Uniwersytetu Jagiellońskiego Urszula Baran i Joanna Ol­

chowy sporządziły elektroniczną bazę danych w formacie MAK, zawierającą, sporządzone

z autopsji, opisy bibliograficzne książek i broszur, a także odbitek i nadbitek z artykułów w pracach zbiorowych i czasopismach, które tworzyły kolekcję cracovianów w księgozbiorze Profesora. W zbiorze tym, wyróżniły dodatkowo te druki, które zostały zaopatrzone w dedy­

kacje, nosiły ślady ingerencji właściciela (w postaci korekt, dopisków, podpisów itp.), oraz do których dołączone zostały materiały zewnętrzne, przede wszystkim artykuły i notki wycięte z prasy (tzw. wycinki prasowe).

Na podstawie dokonanych wówczas ustaleń, stwierdzić można, że wydawnictwa o Krako­

wie (bez druków ulotnych oraz roczników czasopism) stanowiły w bibliotece Profesora zbiór liczący nie mniej niż 633 woluminy. Najliczniej reprezentowane były wydawnictwa dotyczące zagadnień związanych z historią miasta, nauką i szkolnictwem (blisko 360 wol., w tym druki dotyczące Uniwersytetu Jagiellońskiego - ok. 50). Kolejną partię zbiorów stanowiły wydaw­

nictwa poświęcone kulturze, sztuce i zabytkom Krakowa (90 wol.) oraz kolekcja ok. 70 prze­

wodników turystycznych, zarówno po całym mieście, jak i jego poszczególnych dzielnicach, obiektach zabytkowych, trasach spacerowych itp. W zbiorze tym znalazły się przewodniki i plany miasta, wydane na przestrzeni ponad stu lat, od 1878 do 1996 r., w tym m.in. Alek­

sandra Nowoleckiego Wykaz ulic, placów, kościołów i domów Miasta Krakowa... (1878), Józefa Wawel- Louisa Przechadzka kronikarza po Rynku krakowskim... (1890), czy też Fuhrer durch die Sta.dt Krakau..., przewodnik wydany w 1942 r. przez administracj ę Generalnego Gubernatorstwa, wraz z planem miasta, wykazem urzędów i niemieckimi nazwami ulic. Na dział cracovianów składały się ponadto różnego rodzaju wydawnictwa biograficzne na temat wybitnych ludzi związanych z Krakowem (ok. 50 wol.), a także wydawnictwa jubileuszowe i okolicznościowe związane z obchodami rocznic różnych wydarzeń, które miały miejsce w Krakowie (ok. 45 wol.). Wśród cracovianów znala­

zły się tym samym niemal wszystkie najważniejsze książki o dziewiętnasto- i dwudziesto­

wiecznym Krakowie, pióra tak uznanych badaczy i popularyzatorów miasta jak Józef Wawel- Louis, Adam Chmiel, Ambroży Grabowski, Walery Eliasz Radzikowski, Klemens Bąkowski, Henryk Barycz, Jan Adamczewski, Janina Bieniarzówna, Józef Buszko, Jan M. Małecki, Je­

rzy Wyrozumski, Jacek Purchla, Michał Rożek, Andrzej Chwalba i wielu innych.

Szereg publikacji o Krakowie zostało wydanych w ramach serii wydawniczych, które Pro­

fesor systematycznie kompletował. Imponującą kolekcję tworzy przede wszystkim zbiór bli­

sko 100 tomów z serii Biblioteka Krakowska, wydawanej nieprzerwanie od 1897 r. przez To­

warzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa (TMHiZK), z którym Profesor był związa­

ny przez ponad pół wieku. Składa się z kilkunastu początkowych numerów tej serii z końca XIX w. i początków XX wieku (łącznie z tomem 1, autorstwa A. Chmiela) oraz z niemal wszystkich tytułów wydanych od końca lat 30 XX w. Piękną klamrę, spinającą całość tej ko­

lekcji, stanowi numer 137, ostatni w zbiorze, który sygnuje pracę samego Profesora Stmżni- cy dziejów miasta narodowej pa.mięci. Towarzystwo Miłośników Histońi i Za.bytków Krakowa w lata.ch 1896-1996, napisaną z okazji stulecia towarzystwa. Profesor kompletował ponadto także inne, wartościowe, serie książek o Krakowie. Oprócz pomnikowego cyklu Dzieje Kra­

kowa, posiadał także komplet tomów z serii Cracoviana Wydawnictwa Literackiego, na którą składały się trzy podserie: 1. Zabytki, 2. Ludzie i Wydarzenia, 3. Kraków 2000. W jego księ­

gozbiorze nie mogło zabraknąć także innych, wielotomowych serii wydawanych przez TMHiZK w drugiej połowie XX w., takich jak Kraków Dawniej i Dziś oraz Rola Krakowa w Dziejach Narodu (potem Kraków w Dziejach Narodu). Są też inne serie, zarówno naukowe, np. Biblioteka Wawelska, jak i popularne, np. Spacerkiem po Krakowie, a także tytuły o te­

matyce krakowskiej, ukazujące się w ramach serii prac monograficznych i zeszytów uczelni wyższych w Krakowie. Sporo jest też odbitek i nadbitek artykułów pochodzących z różnych krakowskich czasopism naukowych oraz prac zbiorowych. Do działu cracovianów należałoby

też zaliczyć, posiadane przez Profesora, katalogi zbiorów i wystaw krakowskich muzeów, ar­

chiwów i bibliotek, m.in. Biblioteki i Archiwum PAN w Krakowie. Warto też nadmienić, że Profesor zgromadził ciekawą kolekcję „materiałów papieskich”, na którą składały się gazety, czasopisma, druki ulotne, pamiątki, chorągiewki itp. dotyczące Jana Pawła II, a zwłaszcza dokumentujące jego wizyty w Krakowie.

Najbardziej zróżnicowany zbiór w bibliotece domowej Profesora stanowią wydawnictwa z zakresu różnych nauk społecznych, przede wszystkim historii, socjologii, etnografii, na- ukoznawstwa, bibliologii, biografistyki i innych. W największym stopniu publikacje te doty­

czą zagadnień związanych z dziejami nauki i kultury polskiej w XIX i XX wieku. Są to prace z zakresu historii powszechnej, historii kultury, historii i obiegu myśli społecznej, historii

ruchu ludowego, rozprawy naukoznawcze, edycje dzieł wybitnych uczonych i twórców, zbiory źródeł i dokumentów osobistych, prace ludoznawcze, monografie instytucji, organizacji i towarzystw naukowych, wydawnictwa biograficzne, druki dotyczące dziejów i kultury Pomorza, Warmii

i Mazur i szereg innych. Ze szczególnym upodobaniem Profesor kolekcjonował wielotomowe edycje prac naukowych, listów, dzienników itp., np. 66-tomowe wydanie Dzieł wszystkich Oskara Kolberga, Dzieła Bronisława Malinowskiego, Listy Kazimierza Kelles-Krauza, Korespondencja Karola Szymanowskiego, Dzienniki Marii Dą­

browskiej, Pamiętniki Albrychta

S. Radziwiłła, Marii z Kossaków Jasnorzewskiej Listy do przyjaciół i korespondencja z mężem (1928-1945) i inne. Skrupulatnie gromadził też publikacje uczonych, których uważał za swo­

ich mistrzów i mentorów, Profesorów: Henryka Barycza, Władysława Konopczyńskiego, Jana Hulewicza, Henryka Mościckiego i Kazimierza Dobrowolskiego. W dość licznym, choć rozpro­

szonym tematycznie, zbiorze druków niemieckojęzycznych, znalazły się dwie, prawdopodob­

nie, najstarsze książki w bibliotece Profesora. Są to starodruki niemieckie poświęcone histo­

rii Gdańska, wydane w 1789 r. (t. 1) i 1791 r. (t. 3).

Oprócz książek i broszur, w księgozbiorze Profesora, znalazło się też szereg czasopism naukowych, przede wszystkim o profilu historycznym. Pojedyncze tytuły Profesor kompleto­

wał, inne periodyki gromadził selektywnie, ograniczając się do wybranych numerów. Posia­

dał komplet powojennych zeszytów „Kwartalnika Historycznego”, najstarszego polskiego pe­

riodyku historycznego, wydawanego nieprzerwanie od 1887 r., oraz wszystkie numery „Stu­

diów Historycznych”, które ukazywały się jako kwartalnik od 1958 r. (początkowo jako „Ma­

łopolskie Studia Historyczne”), także przy czynnym udziale Profesora, który w latach 1972­

1993 był sekretarzem redakcji. Oba tytuły zostały zebrane w jednolicie oprawne roczniki, tworząc zbiór ponad 90 woluminów. Wśród innych tytułów czasopism naukowych, które by­

ły reprezentowane przez większą liczbę numerów, można wymienić m.in. „Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie”, „Rocznik PAU”, „Krakowski Rocznik Archiwalny”, „Rocznik Krakowski”,

„Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej”, „Roczniki Biblioteczne” i inne.

Profesor gromadził też, zwykle w zamkniętych przedziałach czasu, wybrane czasopisma społeczno-kulturalne, a nawet dzienniki. Poszczególne tytuły kolekcjonował w postaci oprawnych roczników. Najbardziej szczycił się posiadaniem zbioru ok. 50 roczników kra­

kowskiego tygodnika „Przekrój”, swojego ulubionego, przez długi czas, periodyku. Skomple­

tował wszystkie jego numery, od 1945 r. do mniej więcej połowy lat 90., kiedy to rozczaro­

wany zmienionym profilem pisma i obniżeniem poziomu merytorycznego, zaprzestał opra­

wiania go w osobne roczniki. Ponadto, Profesor posiadał komplety numerów „Dziennika Pol­

skiego” za lata 1945-1954, tygodnika „Odrodzenie” od 1947 r. do likwidacji pisma w 1950 r., tygodnika „Przegląd Kulturalny” za lata 1956-1959 oraz kilka roczników krakowskiego kwar­

talnika „Magazyn Kulturalny” z lat 70. i kwartalnika „Kraków” z lat 80.

Profesor włączał do księgozbioru również własne publikacje, ale nie stanowiły one od­

dzielnego zbioru i były umieszczone w różnych miejscach, według kryterium rzeczowego.

Pomiędzy tematyką większości z ponad 550 publikacji, których Profesor był autorem, redak­

torem naukowym, bądź edytorem, a profilem gromadzonego przez niego księgozbioru, można zauważyć bardzo ścisłą paralelę. Wystarczy przytoczyć w tym kontekście - z bibliografii jego publikacji - kilka tytułów książek: Poprzednicy Oskara Kolberga na polu badań ludoznaw­

czych w Polsce (Wrocław 1956), Krzysztof Celestyn Mrongowiusz 1764-1855 (Olsztyn 1964), Anna Libera „Krakowianka” (1805-1886). Zarys życia i twórczości (Kraków 1968), Kazimierz Kelles Krauz. Życie i dzieło (Wrocław 1969, Kraków 1973), Histońa Nauki Polskiej. T. 7: Do­

kumentacja bio-bibliograficzna (współaut., Wrocław 1975), Kazimierz Kelles-Krauz. Listy. T.1- 2: 1890-1905 (oprac., Wrocław 1984), Kazimierz Dobrowolski - człowiek i uczony (red., Kra­

ków 1995), monografia TMHiZK (Kraków 1997), nie wspominając już o 30 rocznikach bieżą­

cej Bibliografii histońi polskiej, której był redaktorem naukowym.

Biblioteka Profesora nie miała wyłącznie profilu naukowego. Składała się także z książek literackich, które zaliczyć można do klasyki literatury polskiej i obcej oraz beletrystyki. Tak­

że w tym przypadku uwidoczniło się zamiłowanie Profesora do gromadzenia serii wydawni­

czych i edycji dzieł zebranych. Posiadał szereg tytułów z serii Biblioteka Narodowa wrocław­

skiego Ossolineum, kilka serii literatury światowej i polskiej, wydanych przez Wydawnictwo Literackie i Spółdzielnię Wydawniczą Czytelnik (w tym m.in. Nike), a ponadto dzieła zebrane Adama Mickiewicza, Witolda Gombrowicza, Tadeusza Boya Żeleńskiego, Henryka Sienkiewi­

cza i wiele innych, w tym m.in. zbiór książek ukraińskich, odziedziczonych po matce, która była tłumaczką literatury ukraińskiej. Ciekawostką bibliologiczną w jego księgozbiorze jest kolekcja powieści przygodowych Karola Maya z lat 30. XX w. w 27 woluminach (w tym kilka klocków zawierających więcej niż jeden tytuł), którymi zaczytywał się w młodości.

Wszystkie są jednolicie oprawione w płótno koloru czerwonego (być może nieprzypadkowo, biorąc pod uwagę indiańską tematykę książek), utrzy­

mane w dobrym stanie i sygnowane

pieczątką „Wiesław Łada

Bieńkowski”. Dla rozrywki i odprężenia czytał współczesną literaturę sensacyjną, dzieląc to zainteresowanie ze swoim starszym synem, Łukaszem. W jego bibliotece znalazło się zatem miejsce także na kolekcję 27 powieści Toma Clanc'ego, oraz kilkadziesiąt książek klasyków tego gatunku, takich jak Alistair MacLean, Frederick Forsyth, czy Robert Ludlum.

Bardziej szczegółowy wgląd w zasoby biblioteczne Profesora pozwala zarazem na stwier­

dzenie, że jego właściciel stworzył na swój użytek oryginalny system gromadzenia i łączenia tematycznie pokrewnych informacji, utrwalonych w różnej formie edytorskiej. Można powie­

dzieć, że Profesor stale aktualizował zasób wiedzy i informacji, utrwalonej w postaci druków, składających się na jego księgozbiór, co w szczególności odnosi się do kolekcji cracovianów.

Systematycznie kupował i przeglądał wybrane dzienniki i tygodniki prasowe w celu identyfi­

kacji tekstów, które miały związek z problematyką posiadanych przez niego książek o Kra­

kowie. Wyselekcjonowane materiały prasowe wycinał, szczegółowo opisywał pod względem bibliograficznym i wkładał do właściwych książek w swoim księgozbiorze. Była to praktyka powszechna, bo jak ustaliła U. Baran, wśród 633 książek i broszur, zaliczonych do cracovia- nów, w 233 woluminach (ponad 1/3 ogółu) znalazło się w sumie aż 356 wycinków praso­

wych (przeciętnie 1,5 w jednej książce). Źródłem pochodzenia wycinków były gazety codzien­

ne, przede wszystkim lokalne oraz tygodniki. Wśród cracovianów znalazły się wycinki z 26 tytułów prasowych, z okresu mniej więcej od końca lat 50. XX w. do końca lat 90., m.in.

z „Dziennika Polskiego” (ponad 100), „Echa Krakowa” (90), „Gazety Krakowskiej” (33), „Gaze­

ty Wyborczej - Gazeta w Krakowie” (22), „Czasu Krakowskiego” (16), „Życia Warszawy” (12),

„Gazety Południowej” (12), a ponadto z „Życia Literackiego” (19), „Tygodnika Powszechnego”

(17), „Polityki” (3) i innych. Co ciekawe, Profesor nie pozyskiwał wycinków z tygodnika „Prze­

krój”, który kompletował osobno.

Wycinki miały różny charakter. Były to artykuły, notki, relacje, recenzje, wywiady, nekro­

logi itp. Wiązały się zwykle z tematyką książki lub sylwetką jej autora. Profesor umieszczał je zazwyczaj przed stroną tytułową, gdy dotyczyły ogólnej problematyki książki lub w odpo­

wiednim fragmencie tekstu, w przypadku prac zbiorowych. Najwięcej wycinków (31) zostało odnalezionych w Kronice Krakowa 1959-1960 (Kraków 1962). Bez wątpienia, Profesor dołą­

czał wycinki prasowe, selektywnie, także do książek o innej, pozakrakowskiej, problematyce.

Materiały takie, cały czas są znajdywane we wszystkich partiach jego księgozbioru domowe­

go. Po śmierci Profesora, stojące przy biurku duże pudło pełne kolejnych wycinków, zostało przekazane do Archiwum PAN. Oprócz materiałów prasowych, w książkach posiadanych przez Profesora, można znaleźć - choć w niewielkiej liczbie - także różne druki ulotne, przede wszystkim zaproszenia (np. na spotkania z autorami i promocje książek), materiały o treści religijnej (np. obrazki świętych), fotografie, nadbitki itp.

Przyjęty przez Profesora - w dobie przecież przedkomputerowej - sposób tworzenia swo­

istego systemu hiperinformacji bibliotecznej świadczy o niezwykłej orientacji Profesora w swoim księgozbiorze, a także na stały, intelektualny, z nim kontakt. Biblioteka Profesora nie stanowiła archiwalnego, ani zamkniętego zasobu informacyjnego, była stale użytkowana, uzupełniania o nowe pozycje wydawnicze, a zarazem poszerzana 0 bieżące zasoby informacyjne, pozyskiwane z innych źródeł. Równie oryginalnie Profesor gromadził informacje o faktach i wydarzeniach ze swojego życia prywatnego i zawodowego.

Codzienne zapisy, w zmienianych co rok, ka­

lendarzach książkowych, pełniących rolę dzienników, uzupełniał często o różne, zwykle wklejane, materiały zewnętrzne, np. bilety kolejowe, dowody wstępu, wpłat, notki pra­

sowe, nekrologi, fragmenty programu telewi­

zyjnego, zwłaszcza dotyczące filmów, które oglądał, itp.

Profesor miał szczególny stosunek do ksią­

żek. Znał ich wartość. Gromadził je i wyko­

rzystywał przez całe życie, jako źródło infor­

macji i wiedzy, a także przedmiot swoich ba­

dań naukowych. Był ich autorem, redakto­

rem, edytorem, bibliografem i recenzentem, przywiązywał dużą wagę do słowa pisanego 1 drukowanego. Był też bibliofilem, choć nie należał do żadnych towarzystw o tym profilu.

Cenił książki i dbał o nie, wykonywał drobne zabiegi konserwatorskie, cenniejsze woluminy i roczniki czasopism oddawał do oprawy, zawsze u tego samego, sprawdzonego introligatora.

Nie układał nigdy książek na półkach w tzw. stosy i starał się zawsze wygospodarować wolne miejsce na kolejne książki. Drobne druki, zwłaszcza nadbitki i artykuły prasowe, starannie opisywał pod względem bibliograficznym, zawsze pismem niezwykle starannym i czytelnym.

Nie uznawał „pisania po książkach”. Z reguły, nie nanosił żadnych uwag na marginesach, nie robił poprawek, uwag, podkreśleń w tekście itp. Sporadycznie ingerował w drukowany tekst, dokonując jedynie korekt błędnych dat oraz uzupełnień opisów bibliograficznych.

Świadomie zarazem zrezygnował ze stosowania książkowych znaków własnościowych. Nie posiadał swojego ekslibrisu, nie sygnował książek pieczątką z własnym nazwiskiem, choć posiadał taką i używał jej w korespondencji służbowej. Bardzo sporadycznie podpisywał też odręcznie posiadane przez siebie książki, i to wyłącznie ołówkiem. Jak już wspomniano, w okresie młodzieńczym, Profesor sygnował niektóre swoje książki pieczątką z własnym na­

zwiskiem, ale nie wiadomo, czy była to praktyka powszechna.

Pomimo znacznej liczby posiadanych przez siebie książek Profesor nie widział specjalnej potrzeby sporządzania ich katalogu. Świetnie orientował się w zawartości biblioteki oraz układzie książek. Można powiedzieć, że ogarniał pamięcią całość swych zbiorów. Gdy prosił o dostarczenie jakiegoś dzieła, potrafił wskazać dokładną jego lokalizację. Książki rozmiesz­

czał na regałach wedle racjonalnych przesłanek. Generalnie, na niższych półkach, łatwo do­

stępnych, umieszczał wielotomowe wydawnictwa encyklopedyczne, leksykograficzne, biogra­

ficzne, kompendia wiedzy, oprawne roczniki gazet i czasopism społeczno-kulturalnych.

Z kolei wydania pomnikowe, dzieła zebrane, edycje źródeł, a także archiwizowane roczniki

„Kwartalnika Historycznego” i „Studiów Historycznych”, znalazły się na wyżej położonych regałach. Najbliżej miejsca pracy Profesora, które ogniskowało się przy biurku, znajdował się zbiór cracovianów, który użytkował najczęściej, a także podstawowe wydawnictwa informa­

cyjne, w tym m.in. Polski Słownik Biograficzny. Piśmiennictwo literackie oraz z zakresu sztuk pięknych, zostało umieszczone na osobnych regałach.

Profesor pozyskiwał książki z różnych źródeł. Stosunkowo niewielką część odziedziczył po rodzicach. Wiadomo też, że ponad 60-tomowy zbiór Dzieł wszystkich Oskara Kolberga trafił do jego rąk jako spuścizna po prof. Kazimierzu Dobrowolskim, którego niezwykle cenił i uważał za swojego mistrza. Większość książek nabył w księgarniach i antykwariatach. Ga­

zety i tygodniki społeczno-kulturalne zamawiał do teczki, którą posiadał w pobliskim kiosku Ruchu. Profesor otrzymywał książki również w formie darów, prezentów, gratisów itp., przede wszystkim z racji członkostwa i pełnienia różnych funkcji w towarzystwach nauko­

wych, prowadzących działalność wydawniczą, a także zasiadania w radach naukowych i re­

dakcjach czasopism. Ponadto, dobrą praktyką wśród badaczy, zajmujących się historią i kulturą Krakowa, było wzajemne ofiarowywanie sobie nowowydanych publikacji swojego autorstwa. Było to ważne źródło pozyskiwania bieżącego piśmiennictwa naukowego. W ko­

lekcji cracovianów, U. Baran zidentyfikowała co najmniej 70 książek (ponad 10 % ogółu), które zostały zaopatrzone w dedykacje, świadczące o ofiarowaniu ich Profesorowi. W więk­

szości są to dedykacje napisane odręcznie na stronie tytułowej i pochodzą od samych auto­

rów. Przeważają dedykacje zawierające wyrazy szacunku, życzliwości i wdzięczności skiero­

wane do Profesora, wraz z prośbą o przyjęcie publikacji. Niektóre wpisy, ze względu na osobisty ton, świadczą o znajomości, a nawet zażyłości pomiędzy ofiarodawcą a Profesorem.

Swoje książki, wraz z dedykacjami, sprezentowało Profesorowi, na przestrzeni kilku dekad, kilkudziesięciu autorów, często kilkakrotnie. Są wśród nich m.in.:

Janina Bieniarzówna, Krystyna Bednarska-Ruszajowa, Józef Buszko, Józef Dużyk, Mirosław Francić, Karolina Grodziska, Leszek Hajdukiewicz, Zbigniew Jabłoński, Maria Kocójowa, Jan Małecki, Jacek Purchla, Michał Rożek, Marian Turowicz, Jerzy Wyro- zumski i wielu innych. Jedną z najwcześniejszych jest dedykacja Mariana Pedechowicza z 1961 r.: „W. Panu Mgr. Wiesławowi Bieńkowskiemu z życzeniami świetnej kariery nauko­

wej”. W księgozbiorze Profesora jest też kilka książek, zapewne kupionych w antykwariacie, które zostały dedykowane przez autorów innym osobom. Można zaliczyć je dziś do swoistego rodzaju ciekawostek bibliologiczno-bibliofilskich, jak choćby odręczną, sporządzoną w Zako­

panem, dedykację Walerego Eliasza Radzikowskiego dla prof. Alberta Zippera (znanego tłu­

macza galicyjskiego) z 1902 r. w książce Kraków dawny i dzisiejszy, czy też Henryka Bary- cza z 1935 r. dla dr. Józefa Muczkowskiego, wieloletniego prezesa TMHiZK, w broszurze Z dziejów kościoła św. Anny w Krakowie.

Zawartość księgozbioru świadczy o niezwykle starannym i przemyślanym kształtowaniu jego profilu przez właściciela. Odzwierciedlał on zarówno bieżące zainteresowania naukowe i potrzeby informacyjne Profesora, jak i wszechstronność prowadzonych przez niego badań, w których łączył kompetencje z zakresu kilku dyscyplin naukowych. Nie można też zapo­

mnieć, o tym, że księgozbiór domowy stanowił dla Profesora, nie tylko źródło informacji i wiedzy, ale także satysfakcji bibliofilskiej oraz przeżyć estetycznych i rozrywki.

Po śmierci Profesora, jego rodzina, przekazała do Archiwum PAN w Krakowie kilkaset książek, pochodzących zarówno z biblioteki domowej, jak i znajdujących się w Zakładzie Bi­

bliografii Bieżącej Instytutu Historii PAN. Były to książki, w przeważającej mierze, z zakresu socjologii, etnografii, historii myśli społecznej, historii ruchu ludowego, w części dublety.

W związku z tym nastąpiły pewne zmiany w pierwotnym układzie księgozbioru, który został

uzupełniony o publikacje z zakresu informatyki, dziedziny, którą zajmuje się zawodowo Łu­

kasz Bieńkowski, syn Profesora. Wielka szkoda, że w związku z koniecznością opuszczenia przez niego mieszkania przy ul. Smoleńsk 22, biblioteka Profesora będzie musiała zostać przemieszczona i nie wiadomo, czy uda się zachować jej dotychczasową integralność, kształt oraz pierwotną zawartość.

Wykorzystane źródła i opracowania

U rs zu la B a ra n , Dedykacje, w ycinki prasow e i inne m ateriały w księgozbiorze domowym cracovianów Profesora W iesława Bieńkow skiego - ustalenia wstępne. P ra c a p ro s e m in a ry jn a p o d k ieru n k iem dr. P. L ech ow sk iego. In stytu t B ib lio te k o zn a w s tw a i In fo rm a c ji N a u k ow ej UJ. K ra k ó w 2 0 0 0 , m a s z y ­ n op is, s. 22 o ra z w y d ru k z b a z y (233 rek o rd y, 66 s.)

J o a n n a O lch o w y, Cracoviana w księgozbiorze domowym Profesora W iesława Bieńkow skiego. Ustalenia wstępne. P ra c a p ro s e m in a ry jn a p od k ie ru n k ie m dr. P. L ech ow sk iego. In stytu t B ib lio te k o zn a w s tw a i In fo rm a c ji N a u k ow ej UJ. K ra k ó w 2 0 00, m a s zy n o p is , 16 s. o ra z w y d ru k z b a zy (633 rek o rd y, 128 s.)

O glą d k s ięg o zb io ru d o m o w eg o P ro fe s o ra W ie s ła w a B ie ń k o w s k ie g o d o k o n a n y p rze z a u to ra 31 m a rc a 2 0 1 0 r.

In fo rm a c je n a tem a t k s ię g o zb io ru u zy s k a n e od Ł u k a s za B ie ń k o w s k ie g o , sy n a P ro feso ra , 31 m arca, 8 k w ie tn ia i 6 m a ja 2 0 1 0 r.

F o to g ra fie b ib lio te k i w y k o n a n e p rze z a u to ra 31 m a rc a 2010 r.

dr Piotr Lechowski Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ