Józef Iwanicki
Wartość dowodu z celowości na
istnienie Boga
Studia Philosophiae Christianae 4/1, 23-45
R О Z P R A W Y
S tu d ia P h ilo so p h ia e C h ristia n a e A TK
4(1968) 1
JÓ Z E F IW A N IC K I
WARTOŚĆ DOWODU Z CELOWOŚCI NA ISTNIENIE BOGA
1. Część an a lity cz n a. 11. W sk azan ia dotyczące sposobu tra k to w a n ia t e m atu . 12. R eguły w arto śc io w an ia . 121. R eguła dotycząca d eterm in iz m u i celowości. 122. R eg u ła dotycząca a n tro p o m o rfiz m u i celowości. 123. R e g u ła dotycząca uproszczeń w b u d o w an iu koncepcji. 124. R eguła d o ty cząca spraw czości oraz celowości. 131. S c h e m a t dow odow y. 13111. W yzna czenie dotyczące sk o n sta to w a ń i analiz. 13112. W yznaczenia z a w a rte w dw u zasadach. 13114. W yznaczenia dotyczące k o n k lu z ji. 132. W y ja śn ie n ia odno szące się do sch em atu . 13211. W y jaśn ien ia odnoszące się do sk o n sta to w a ń i analiz. 13212. W y jaśn ien ia odnoszące się do zasad. 1322. W y ja śn ie n ia od noszące się do całości sch em atu .
2. Część sy n te ty c zn a. 21. S k o n sta to w a n ie i an a liz a w o d n iesien iu do dośw iadczenia. 211. P ro c esy o c h a ra k te rz e sukcesyw nym . 212. P ro cesy o c h a ra k te rz e w spółrzędnym . 22. C h a ra k te ry s ty k a podsu m o w u jąca. 23. W a r tościow anie w ed łu g dw u zasad. 24. K onk lu zja.
1. Część a n a lity c z n a
W tra k to w a n iu te m a tu w y ró żn iam dw ie części: 1. pierw sza część — o podłożu an ality czn y m — zaw ierać będzie elem en ty z u w y d atn ien iem ich fo rm a ln y c h aspektów ; 2. d ru g a część — o podłożu sy n tety czn y m — będzie w iązan iem elem en tów o asp ek tach fo rm a ln y c h z elem en tam i o asp ek ta ch treściow ych.
11. Wskazania dotyczące sposobu traktowania tematu
1. w spom niane ele m en ty z a w a rte w pierw szej części są tro jakiego pokro ju : 11. p ierw szy p o k rój w y raża się w skazaniam i
dotyczącym i sposobu tra k to w a n ia te m a tu : 111. n ap rzó d — po d aje się tu w skazania, że to tra k to w a n ie ta m a tu je s t zarysow e, su g eru jące m ożność rozw ijania; 112. n a stę p n ie — w sk azu je się, że to tra k to w a n ie stan ow i p ró b ę u sy stem aty zo w an ia w edług p ew nych w y tyczeń fo rm aln y ch .
113. d alej — w sk azu je się, że tu obok te rm in u „celow ość” używ a się term in ó w d opełniających: „uporządkow anie, re g u larność, praw idłow ość, praw o, zharm o n izo w an ie” h 114. w resz cie — w sk azu je się, że to tra k to w a n ie te m a tu n aw iązu je — obok inn ych — do opracow ań takich, jak Z. K ochańskiego, Prob lem celowości w e w spółczesnej biologii, W -w a, 1966; H. K orch, Das P ro b lem d er K a u sa lität, B erlin, 1965; A. L am ouche, Théodicée et théologie, P aris, 1967; a w szczególny sposób do M. G u ć ra rd des L au riers, P re u v e de Dieu, D ivinitas, Rome, 1966.
12. R eguły w artościow ania
12. d ru g i pokrój w y raża się w sfo rm u ło w an iu reg u ł w artościo w ania.
121. R e g u ł a d o t y c z ą c a d e t e r m i n i z m u i c e l o w o ś c i
121. n ap rzó d — p rzy om aw ian iu celowości, jako regularności, u porządkow ania, praw idłow ości, p raw a, i zharm onizow ania — należy w y raźn ie w artościow ać nie w sensie d eterm in isty czn y m : 1211. p rzed staw ien ie realizow an ia celow ego pow inno zaw ierać podkreślen ie in g eren cji w łaściw ych środków w spółdziałających, oraz pew nej spontaniczności w y k lu czającej ab so lu tn ą d e te rm i nację; 1212. n ad to p rzed staw ien ie pow inno naw iązyw ać — w ja kim ś sto p n iu — do in d eterm in izm u .
1213. p rzed staw ien ie realizo w ania d eterm in istyczneg o — m niej iub w ięcej w y raźn ie — im p lik u je dopuszczalność m echanicznego
1 A. L am ouche, Théodicée et théologie, 42, P a ris, 1967: „...la logique de l ’h arm o n ie de l’être... p lu s adéquate... que la logique de l ’id e n tité ”.
w spółd ziałania z koniecznym u k ieru n k o w a n iem n arzu con ym przez k om p o n en ty n ad ające im p u lsy ze sta n u początkow ego; 12131. odnośnie realizow ania d eterm in isty czn eg o m ożna mówić jed y n ie o in g eren cji przy czy n spraw czych 2.
122. R e g u ł a d o t y c z ą c a a n t r o p o m o r f i z m u i c e l o w o ś c i
122. n a stęp n ie —■ d ru g a reg u ła p o stu lu je, że nie należy u j m ować an tro p om o rficzn ie celow ych procesów w dziedzinie poza ludzkiej: 1221. jeśli do u jm o w an ia procesów z tej w łaśn ie dzie dziny nie d aje się u n ik n ąć w y rażeń i s tr u k tu r o treści oraz p rz y porządk o w an iu ludzkim , to niezbędne jest w y raźn e p odkreślenie, że te w y ra ż en ia i s tr u k tu ry są stosow ane tu w znaczeniu a n a logicznym .
1222. gdyż w y rażen ia i s tr u k tu r y o treści o raz p rzy p o rząd k o w an iu ludzkim są n o rm a ln y m odbiciem procesów jed n ej dzie dziny rzeczyw istości; 12221. otóż ze w zg lędu n a pew n ą jed n o litość całej rzeczyw istości te odbicia m ogą być p rz y d a tn e w sensie analogicznym do oznaczania procesów z in nej dziedziny; 12222. ta k a sy tu a c ja jest n a tu ra ln y m p rze jaw e m tw o rzen ia i ro zw ija nia języka; 12223. n au k o w cy nie m ogą odizolow ać w p ły w u p rz y rządów na przebieg zjaw isk a ekspery m en to w aneg o, a poznający nie je s t w stan ie odizolować tw orzenie now ych pojęć od w p ły w u na tw orzenie ze stro n y ju ż p o siadanych pojęć; 12224. uw ażne i k ry ty c z n e u sta w ie n ie się może u strzec nasze s tr u k tu ry m yślow e od p rzesad n y ch zniek ształceń antrop om o rfiezn ych .
123. R e g u ł a d o t y c z ą c a u p r o s z c z e ń w b u d o w a n i u k o n c e p c j i
123. dalej — trzecia reg u ła w arto ścio w an ia w ym aga, aby ■—■ bez sp ecjalny ch u zasad n ień — nie przy stęp ow ać w sposób r a
2 Z. K ochański, Celowość w biologii, 48, W w a, 1966; H. K orch, Das P ro blem d er K a u sa litä t, 74, 105, B erlin, 1965; P. J a n e t, C auses fin ales, 191, 1876.
d y k a ln y do zdeprecjon o w an ia tak ic h koncepcji, k tó re jakoś ubocznie ■— już po zd eprecjo n ow an iu — m uszą w chodzić do n a szych k o n stru k c ji m yślow ych.
124. R e g u ł a d o t y c z ą c a s p r a w c z o ś c i o r a z c e l o w o ś c i
124. w reszcie — c z w arta reg u ła p o stu lu je w artościow anie z p u n k tu w id zen ia — 1241. treści, 1242. oraz term inologii.
1241. z p u n k tu w id zen ia a sp ek tu treściow ego — w arto ścio w anie dotyczy stosow ania lub elim ino w ania z dow odów p rz y czynow ości celow ej: 12411. p rzy w pro w ad zaniu, czy elim in o w a n iu d an ej postaci przyczynow ości należy uw zględnić stron ę:
124111. teo rety czn a, 124112. i fak ty czn a.
124111. teo rety czn ie — zróżnicow anie postaci przyczynow ości — z d aje się być w y starczająco w yznaczone; 124112. fak ty c zn ie — to w yzn aczen ie teo re ty c z n e nie w yklu cza dowolności. 1241121. a przecież często zachodzą sy tu acje, w k tó ry c h przyczynow ość celow a w iąże się ściśle z przyczynow ością spraw czą 3.
1241122. p rzeto — d la un ik n ięcia dow olności sp ró b u jm y u stalić k ry te riu m rozróżnienia: a. oto ele m en ty tego k ry te riu m : p rz y czynow ość spraw cza od celow ej ró żn i się — a l. w aspekcie s tru k tu ra ln y m a2. oraz — w aspekcie fu n k cjo n aln y m .
a l. w aspekcie s tru k tu ra ln y m ·— spraw cza im p lik u je a d e k w a t ność 4 p rzy c z y n y w sto su n k u do sk u tk u . a2. w aspekcie fu n k c jo n a ln y m — sp raw cza sp ro w ad za się — bądź — do podm iotu i zespołu jego d ziałań — bądź — ty lk o do zespołu działań bez pośrednio d e te rm in u ją c y c h sk u tek. a3. z ty m , że jed n ak o w a p rzy czy n a p o w oduje zawsze jed n ak o w y sk utek.
a l l . przyczynow ość celow a — w aspekcie s tru k tu ra ln y m — im p lik u je — bez p e łn e j ad ek w atn o ści — hierarch iczn ość p rz y
3 A. K rąp iec, R ealizm , 227; J. M a rita in , S ep t leçons, 122; ś. Tom asz, C. G. III, 2; S. T. I, 44, 4; K orch, Das P roblem ... 245.
4 E. M eyerson, I d e n tité e t ré a lité , 2, 316, 353, 488, P a ris, 1926; D u ch em i n e m e n t de la p en sée 55, 519, P a ris, 1931.
porząd k ow an ia ja k ie jś części d la całości, jakiegoś zjaw iska dla całego u k ład u . a21. w aspekcie fu n k c jo n a ln y m —· w realizow an iu celow ym — ze stro n y p rzy czy n y — d ziałanie d ok o n u je się po średnio, p rz y in g ere n cji różn y ch środków odpow iednich do osią gnięcia celu. a31. w realizacjach celow ych s y tu a c ja je s t b ardziej złożona a jednakow ość — m iędzy p rzy czy ną i sk u tk ie m — p rz y b iera postać m n iej stałą. a311. pow yższa c h a ra k te ry s ty k a sug e ru je dualność w b y tac h : z jed n ej s tro n y —· p e rm a n e n tn y b rak , niew y starczaln ość z podatnością do przy jm o w an ia; z d ru g iej stro n y — ro zw ijan ie en erg ii w d ziałan iu —· z dysponow aniem środkam i — dla ciągłego ubogacania b y tu — w pew ny m a sp ek cie — now ym i w arto ściam i stan o w iącym i c e l 5.
1242. odnośnie a sp ek tu term inologicznego, to p o d k reślim y — 12421. n ap rzó d — że te rm in y przytoczone (113) m ogą m ieć szer szy zakres; 12422. n astęp n ie, że te te rm in y tu ta j są b ra n e w w ęż szym zakresie; 12423. w reszcie —- po d k reślim y różn e operow anie ty m i te rm in a m i łącznie z zabiegam i przekładalności.
12421. g d y chodzi o szerszy zak res — to te rm in y : up o rząd k o w anie, reg u larn o ść, praw o, praw idłow ość, zh arm onizow anie m ogą być u ży w an e do oznaczania zarów no u k ład ó w realizo w an y ch przez przyczynow ość spraw czą ja k i celowościową.
12422. odnośnie węższego zakresu, to zw rócim y uw agę — a4. po pierw sze — n a b ra n e tu znaczenie ty ch term in ó w , a5. o raz — po d ru g ie —· n a sposób oznaczania za pom ocą ty c h term in ów .
a4. b ra n e tu znaczenie ty ch term in ó w zostało tra fn ie w yrażone przez p rzy ró w n a n ie T o m a sz a w e 6 — z jed n ej stro n y — „res in u n u m ordinem ... co n c o rd a n t” — z d ru g iej stro n y — „ad finem ...te n d u n t” seu „ o p e ra n tu r p ro p te r fin e m ” .
a5. odnośnie oznaczania — a51. to zaczniem y od k rótk iego sc h ara k te ry zo w a n ia stosunków m iędzy ró żn y m i realizacjam i ce- low ościow ym i, a52. a ko n sek w en cją tego sc h ara k te ry zo w a n ia b ę dzie w sk azan ie sposobu oznaczania.
a51. różne rea liz a c je celow ościowe m a ją — w praw d zie —■ po
5 W. B iegański, M etodyka teleologii, 204—210, W w a, 1910. 6 s. Tom asz, C. G. I, 13; S. T. I, 2, 3.
dobne postacie, ale to podobieństw o nie w y k lucza odimiennego w ykończenia elem en tó w i cech; a511. ta odm ieność je s t dosto sow ana do dziedziny, w jak ie j zachodzi rea liz a c ja celow ościowa, a więc odm iennie w dziedzinie m a rtw e j, o d m iennie w dziedzinie ożyw ionej oraz o dm iennie w dziedzinie ludzkiej.
a52. w kon sek w en cji powyższego sc h ara k te ry zo w a n ia zaw iera się w sk azan ie sposobu oznaczania: za pom ocą term in ó w tu p rz y jęty c h m ożna orzekać o realiz a c ja c h celow ościow ych w sposób analogiczny.
12423. odnośnie opero w an ia i zabiegów przek ład aln o ści, to tu trz y po staw y w ym ienim y, a w śród ty ch trzech dw ie pierw sze o g raniczają się — głów nie —■ do dziedziny przyrod niczej.
a6. zw olennicy pierw szej p o staw y p ro p o n u ją zastąp ien ie tra d y cyjn ej teriminologii przez n o w ą 7. a7. zw olennicy d ru g iej p o sta w y — teo rety czn ie —· w y k lu c z ają nie tylk o term inologię o asp ek cie teologicznym , ale rów nież i istn ien ie re a liz a c ji celow ościo w ych; a71. jed n a k fak ty c zn ie — językiem nieco p rzek ształcony m u jm u ją specyficzne realizacje celowościowe.
a8. trzecia p o staw a dotyczy m etafizy k i: a81. tu z jed n e j s tro n y — m etodologow ie filozofujący ra d y k a ln ie n e g u ją o b iek ty w n ą w arto ść term in ó w w chodzących, jako ele m en ty zasadnicze, do m etafizyczny ch k o n stru k c ji zm ierzający ch do w y k azan ia istn ie nia Boga o n ajw y ższym ro zu m ie 8.
a82. z d ru g iej stro n y — n iek tó rzy m etafizy cy od rzu cając m oż ność sk o n stato w an ia i— w przy rod zie — re a liz a c ji celow ościo w ych, jako s tr u k tu r poznawczo p ierw o tn y ch , nie p rz y jm u ją k o n stru k c ji m etafizy czny ch zm ierzających do w y k azan ia istn ienia Boga o najw y ższy m rozum ie.
a821. to odrzucenie nie przeszkad za im dowodzić istn ien ia Boga w o p arciu o u p o rząd k ow an ie biokosm osu; a8211. u z n ając niesp ro - w adzalność up o rząd k o w an ia do celowości, gdyż zdaniem ich ce lowość poznaw czo je s t w arto ścią p o c h o d n ą .9
7 B iegański, M etodyka, 204—210.
8 A. M a h rb u rg , T eo ria celow ości, II, 16—21, W w a, 1916; K orch, Das P roblem ... 246—250.
131. S chem at dowodow y
13. trzeci pokrój o b ejm u je: 131. schem at dowodow y; 132. o raz w y ja śn ie n ia dotyczące schem atu . 131. sch em at dowodow y jest sko n stru o w an y , jako jed en w zorzec dla pięciu dow odów to- m istyczn ych 10.
1311. ten w zorzec składa się z czterech w yznaczeń: 13111. p ie r wsze w yznaczenie stano w i p u n k t w yjścia, k tó ry d a je się sp ro w adzić do — b l. k o n stato w an ia i b2. analizy.
13111. W y z n a c z e n i e d o t y c z ą c e s k o n s t a t o w a ń i a n a 1 i z.
b l. k o n stato w an ie — będące p o d staw ą k ry tyczn eg o w arto ścio w ania dośw iadczenia — k ie ru je się do pięciu sposobów, pięciu p ostaci rzeczyw istości, a m ianow icie: b i l . istn ien ie poruszającego się; Ы 2. istn ien ie podporządkow anej p rzy czy n y spraw czej; b l3 . istn ien ie przygodnego z b iern ą p odatnością do — być lu b nie być; b l4 . istn ien ie sto p n io w aln y ch doskonałości rzeczyw istości; b l5 . istnien ie celowego u p o rząd k o w an ia rzeczyw istości.
b2. an aliza ro zw in ięta u w y d a tn ia zróżnicow anie, n ietrw ało ść oraz niew ystarczalność, k tó rą są nacechow ane —■ w ym ienione w yżej — pięć postaci istn ien ia: b21. e le m en ty im plikow ane przez każdą postać istn ien ia — p a rty c y p u ją w ty c h cechach zróżnico w ania, n ietrw ało ści o raz niew ystarczalności; b22. wobec tego — elem en ty o tak im c h a ra k te rz e nie m ogą k on sty tu o w ać jedności absolu tnej; b23. a bez tak ie j jedności nie je s t m ożliw e — w żad nej postaci w y m ien io n ej — istn ien ie „ p e r se” n .
13112. W y z n a c z e n i a z a w a r t e w d w u z a s a d a c h . 13112. d ru g im w yznaczeniem jest zasada, w edług k tó re j doko n u je się zabiegu in feren cy jn eg o n a te re n ie re z u lta tó w sp raw io
10 M. G. des L a u rie rs, P re u v e de D ieu, 37, Rom a, 1966.
11 J a n e t, C auses fin ales, 42—45: z a rz u t K a n ta , że dow ód w y m ag a a r c h itek ta, a nie S tw órcy.
n y c h p rzez analizę:131121. ta zasada d a je się w y razić w zdaniu w aru n k o w y m : m l. o poprzed n ik u : jeśli d a n a postać istn ien ia nie je s t „p e r se”, m2, o n astę p n ik u : to istn ien ie jako ta k ie nie jest „ p e r se” .
13113. trzecim w yznaczeniem je s t zasada w y ra ż a ją c a się w fo r m ie dw u rów now ażności sk o n stru o w an y ch p ara leln ie: stro n a m i ty ch rów now ażności są zd ania w aru n k ow e: 131131. je d n a z ró w now ażności dotyczy pięciu postaci istn ien ia ( b i l —b 15) w te n spo sób: p l. jeśli jak a ś postać istn ien ia nie je s t „p e r se”, to ta postać istn ien ia je s t przez in n y czyn nik — p2. jeśli jak a ś postać istn ie n ia nie jest przez in n y czynnik, to ta postać istn ien ia je st „p er se” . 12
131132. d ru g a rów now ażność dotyczy istn ien ia jako takiego w te n sposób: p i l . jeśli istn ien ie jako tak ie nie jest „ p er se”, to to istn ien ie je s t przez in n y czynnik = p21. jeśli istn ien ie jako tak ie nie jest przez in n y czynnik, to to istn ien ie je s t „ p e r se” . 131133. ta zasada w sw ych dw u sfo rm u ło w an iach — stan ow i n o rm ę dla zasady przyczynow ości.
13114. W y z n a c z e n i a d o t y c z ą c e k o n k l u z j i . 13114. c z w arte w yznaczenie o b ejm u je ko n kluzje, k tó re w y stę p u ją w dw u odm ianach: C l. p ierw sza odm iana, n aw iązu jąc in - fe re n c y jn ie do b2, m l, m2, p l — re a su m u je tak : istn ieje jeden B y t „ p er se” , czyli d a n y je s t jed en Istn ie ją c y „p e r se” . C l i . ta k sfo rm u ło w an a k o n k lu zja je s t w spólna, jed n akow a dla każdej po staci dow odu; С 12. tak ie sfo rm uło w an ie jest zgodne z założeniem w y rażający m , że chodzi w każd y m dowodzie o istnienie.
C2. d ru g a odm iana, n a w iązu jąc do — b2, m l, m2, p2 — k o n k lu d u je z każdej fo rm y dow odu odpow iedni a try b u t: B I. istn ieje C zysty A k t D oskonały B2. istn ieje P ierw sza P rz y cz y n a S p ra w cza N iespow odow ana, B3. istn ieje jed e n B y t K onieczny, którego isto tą je s t istnienie, B4. istn ie je B y t o P e łn ej D oskonałości, B5. istn ieje Cel w szystkiego N ajw yższy In te le k t.
132. W yjaśnienia odnoszące się do schematu
132. w y ja śn ie n ia dotyczące sch em atu : 1321. jed n e k o n c e n tru ją się n a poszczególnych w y znaczeniach sfo rm u ło w an y ch w sche m acie; 1322. d ru g ie odnoszą się do całości schem atu .
13211. W y j a ś n i e n i a o d n o s z ą c e s i ę d o s k o n s t a - t o w a ń i a n a l i z .
1321. w śró d k o n c e n tru ją c y c h się n a poszczególnych w yznacze niach — 13211. n ap rzó d — zw róćm y uw agę n a te, k tó re dotyczą c h a ra k te ry z o w a n ia k o n sta to w a n ia i an alizy (13111) i t u — 132111. po pierw sze — u w y ra ź n im y zak res — k ry ty c z n ie bran eg o — do św iadczenia, stw ierdzając, że chodzi zarów no o dośw iadczenie w sensie potocznym , ja k w sensie naukow ym .
132112. po d ru g ie ■— u w y ra ź n im y m etodologiczną p raw id ło wość w ychodzenia z dośw iadczenia: praw idłow ość ta — c l. z je d nej stro n y — je s t w y razem realisty czn eg o p o stu la tu trad y cy jn eg o „n ihil est in in te le c tu , quod p riu s non f u e r a t in se n su ” , c2. z d r u giej stro n y — s tr u k tu r a dośw iadczeniew a nie je st w yłączona z podatności do ro z p a try w a n ia jej, jako jednego p rzed m io tu m aterialn eg o i jednocześnie jako w ielorakiego p rzed m io tu fo r m alnego: c21. ta sam a s tr u k tu ra dośw iadczeniow a — dla p rz e ciętnego o b se rw ato ra będzie jak ą ś u w y d a tn io n ą żyw ością na jakim ś tle: d la m ala rz a — będzie to u k ła d b a rw i cieni; dla uczonego będzie to zespół skład nikó w w y m iern y c h pod w zlędem położenia, energii, szybkości, uk ieru n k o w an ia, dla filozofa będzie to byto w an ie w postaci zróżnicow ania, n ietrw ałości, n ie w y sta r- czalności p o stu lu jącej u w aru n k o w an ie.
c3. po trzecie — u w y raźn im y , że p rzez k ry ty c z n e w ychodzenie z d o św iad czen ia— c31. z jed n ej s tro n y u n ik am y zam k nięcia n a szych k o n stru k c ji m yślow ych w id ealisty czny m k rę g u a b stra k cji; c32. z d ru g iej stro n y — nasze poznaw anie w odniesieniu do istn ie nia, b yto w an ia jako p rzed m io tu p rz y jm u je n a tu ra ln e rozw inię cie skuteczne: tu p rzed staw im y to rozw inięcie — c321. już to — zestaw iając z poznaw aniem istoty; c322. już to — w prost.
c321. p u n k te m w yjścia — o aspekcie ontologicznym — dla zestaw ien ia są dw a tom isty czn e rozró żn ienia rzeczow e: c3211. jedno dotyczy istn ien ia i istoty; c3212. d ru g ie dotyczy roli tych d w u s tr u k tu r w k o n sty tu o w a n iu o b iek ty w izm u rzeczyw istości: c32121. w praw dzie w e w n ętrzn e i ścisłe zespolenie ty ch dw u s tr u k tu r k o n sty tu u je re a ln ą su b stan cję, c32122. to jed n a k rola istoty, nosząc p iętn o potencjalności, sprow adza się do w e w n ę trz n ej zgodności oraz niesprzeczności elem en tów stanow iących tę w łaśnie isto tę i ty lk o ja k by ubocznie p rzy czy n iający ch się do zak tu alizo w an ia su b sta n c ji — c32123. a ro la istn ien ia utożsam ia się — w p ro st — z ak tu alizo w an iem su b sta n c ji istn iejącej w sobie.
c32124. p u n k te m dojściow ym — o aspekcie poznaw czym — je s t to, że isto ta im p lik u je podatność do bycia po znaw aną po średnio, przez w noszenie z u k ład u stały ch w łasności w e w n ę trz nych: c321241. w tak iej sy tu a c ji tw o ry poznaw cze o trzy m u ją c h a ra k te r a b stra k c ji o p ełn y m w ykończeniu.
С321242. istnienie, będąc o d m ien n ą s tru k tu rą , n a d a je się do odm iennego bycia p o znaw aną ze specyficznym w ykończeniem a b stra k cji.
c322. k o rzy sta ją c z re z u lta tó w zestaw ienia, sc h a ra k te ry z u je - m y — w p ro st — sposób pozn aw an ia istn ien ia — c3221. zarów no od stro n y dośw iadczenia, c3222. jak od stro n y ab strak cji.
C.3221. od stro n y dośw iadczenia — pięć postaci istn ien ia ( b i l — b 15) zrealizow ane w rzeczyw istości p o d atn ej do dośw iadczalne go poznaw ania — są ch w y tan e w dośw iadczeniu ja k by bezpo średnio: c32211. bo chociaż istn ien ie je s t z a w arte w dan ych s tr u k tu ra c h , to nie jest ono u jm o w an e jed y n ie za p o średn ictw em tych s tr u k tu r. c32212. tu n ależy zaznaczyć, że poznaw czy re z u lta t do św iadczenia nie posiada pełnego w ykończenia, lecz stan ow i do sta te cz n ą podstaw ę dla dalszych zabiegów poznaw czych.
c3222. n aw iązu jąc do pow yższej c h a ra k te ry s ty k i dośw iadcze nia, p rze jd źm y do p o d k reślen ia aspektów realizow an ej a b s tra k cji: c32221. n a d uch w y ceniem istn ien ia w dośw iadczeniu w szczęty zabieg a b stra k c ji w y raża się w w artościow aniu, że postacie istn ie n ia nie są a k c y d en ta ln ą pow łoką rzeczyw istości, ale sprow ad zają się do elem entó w k o n sty tu jąc y c h s tr u k tu rę rzeczyw istości.
c32222. te n w szczęty zabieg, ro zw ijając się d alej, w y ra ż a się w przechodzeniu a b stra h u ją c y m od postaci istn ien ia do o pero w an ia pojęciem istn ien ia jako takiego, istn ien ia b y tu : c32223. to pojęcie istn ien ia, analogicznie w artościow ane, s ta je się z a k re sem w sto su n k u do pięciu poszczególnych postaci istn ien ia ( b i l — Ы 5); c32224. p rzeto od stro n y zak resu pojęcie istn ien ia im pli k u je w ykończenie ab stra k cy jn e , od stro n y — zaś — d ezygna- tów w y ła n ia się a sp ek t sk o n k rety zo w an ia w oparciu o „ q u a si” bezpośrednie odbicie postaci istn ien ia 13
13212. W y j a ś n i e n i a o d n o s z ą c e s i ę d o z a s a d . 13212. n a stę p n ie — zw rócim y uw ag ę n a w y jaśn ien ie dotyczące sc h arak tery zo w an ia in feren cy jn o ści zasady (13112): ta in fe re n - cyjność m a — 132121. swój p u n k t w y jścia w treści w yrażo nej: d l. w prost, d2. i ubocznie w p o p rzed n ik u (m l).
d l. treść u sta lo n a w analizie, a w y ra ż o n a w p ro st w p o p rzed n i k u (m l): d a n a p o stać istn ien ia nie je s t „p er se” , o raz tre ś ć u s ta lo na w analizie, pod kreślo n a w w y ja śn ie n iu (c32221), a supono- w ana ubocznie w poprzed niku : d a n a postać istn ien ia sprow adza się do e le m en tu k o n sty tu jąceg o s tr u k tu rę rzeczyw istości.
132122. ta in feren cy jn o ść m a swój p u n k t dojścia, a m ianow i cie postać istn ien ia będąca nie „p e r se” o raz będąca sk o n k rety zo w anym a sp ek tem s tr u k tu ry nie m oże nie w yznaczać in fe re n - cyjnie istn ien ia jako takiego, istn ien ia będącego w y a b stra h o w a nym asp ektem s tru k tu ry .
13213. w d alszym w y ja śn ie n iu — zw rócim y uw agę, że ten o r zasady d ru g iej (13113) nie p o stu lu je u w zg lęd n ien ia zabiegu „p ro cessus in in fin itu m ” gdyż —· 132131. z jed n ej stro n y — zabieg ta k i ograniczył by się do m ożliwości, 132132. a z d ru g iej stro n y — postacie istn ien ia zrealizow ane w s tru k tu ra c h nacechow anych zróżnicow aniem , n ietrw ało ścią i n iew y starczalno ścią — bez w y kluczenia odniesień ty c h cech do całej rzeczyw istości — pozw ala
13 Des L a u rie rs, P re u v e , 56.
ją zam knąć k o n stru k c je m yślow e w k rę g u zak tu alizow ań onto- logicznych.
1322. W y j a ś n i e n i a o d n o s z ą c e s i ę d o c a ł o ś c i s c h e m a t u .
1322. d ru g ie w y ja śn ie n ia odnoszą się do całości sc h em atu i tu te m a te m w y jaśn ień będzie — 13221. bądź —■ w artościo w an ie językow e, 13222. bądź — w arto ścio w an ia przedm io tu.
13221. w sto su n k u do języ k a staw ia się p o stu la t o d u aln y m c h a ra k te rz e: 132211. z jed n ej stro n y — p o stu lu je się budow anie zdań w iązan y ch fo rm a ln ie lub treściow o; 132212. z d ru g iej s tro n y — p o stu lu je się u w y d a tn ie n ia analogiczności znaczeń te rm i nów, w yrazów , zdań i zespołu zdań.
13222. w sto su n k u do przed m io tu sta w ia się p o stu la t rów nież o c h a ra k te rz e du aln y m : 132221. z jed n e j stro n y — p o stu lu je się m etafizyczność p rzed m io tu : ta m etafizyczność je s t sp ełn ian a —■ e l. już to — przez u jm ow an ie w szy stk ich re a ln y c h asp ek tó w bytow ania, postaci istnien ia; e2. już to — przez u w y d atn ien ie, że każda postać istn ien ia realizo w an a je s t w s tru k tu ra c h rzeczy w istości bez ograniczeń zakresow ych ty lko do ja k ie jś dziedziny szczegółow ej 14.
132222. z d ru g iej stro n y ·—■ d la k o n stru k c ji m yślow ych p o stu lu je się rea ln e odpow iedniki ontologiczne o a sp ek ta ch sk o n k re ty zow ania bez w y k lu czan ia asp ek tów w y a b s tra h o w a n ia 15.
2. Część sy n tety czn a
2. d ru g a część — zgodnie z zap lan o w aniem — m a być o podło żu syn tety czn y m : ta syntety czn o ść m a być realizo w an a przez w iązanie — już określo n y ch elem en tó w o asp ek ta ch fo rm a l ny ch — z ele m en ta m i o a sp ek tach treściow ych. E le m e n ty
14 Des L a u rie rs, P re u v e , 168.
15 Des L a u rie rs, P re u v e , 27; s. Tom asz, In Boet, de T rin ita te , I, q 40, a3; D. Bohm , P rzyczynow ość i p rzy p a d ek w 'fizyce w spółczesnej, 258, 1961.
0 a sp ek tach treścio w ych będą tu — 21. n ap rzó d — p rzy pom ocy zabiegów anality czn y ch — w y d o b y te ze źródeł dośw iadczenia 1 uw y d atn io n e; 22. przy ty m — dodam y c h a ra k te ry s ty k ę podsu m ow ującą; 23. n a stę p n ie ■— re z u lta t pow yższy zostanie podd any w arto ścio w an iu w św ietle zasad sfo rm u ło w an y ch w schem acie (13112, 13113); 24. w reszcie — tę całość zakończy się konkluzją.
21. S k on stato w anie i analiza w odniesieniu do dośw iadczenia 21. zabiegi an ality czn e k iero w an e b ęd ą do zrealizow ań im p lik u jących celowościowe zharm onizow ania, uporządko w ania, re g u larności, praw idłow ości, p raw a rządzące (113, 121, a4): 211. z je d nej stro n y — o c h a ra k te rz e sukcesyw nym ; 212. z d ru g iej s tro ny —- o c h a ra k te rz e w spółrzędnym .
211. P r o c e s y o c h a r a k t e r z e s u k c e s y w n y m .
211. tu się ro z p a trz y kolejno p rocesy su kcesyw ne zachodzące w form ie: 2111. bądź — ew olucy jn o-filo g enety cznej; 2112. bądź —· onto genetyczn ej.
2111. gdy chodzi o ew olucję, to — 21111. odnośnie p rzy ro d y m artw e j — 211111. z jed n ej stro n y ■—■ w yp raco w an e hip otezy naukow o u p raw n io n e odg ad u ją uporząd k ow an ia, reg ularności, zharm onizow ania, praw idłow ości, p ra w a w ed ług k tó ry c h p o w sta ły p ierw ia stk i o raz tw o rzy ły się zw iązki ze stopniow ym zróżni cowaniem.
211112. z d ru g iej s tro n y — zgodnie, zarów no z koncepcją p rz y j m ującą początkow ą in g eren cję stw órczą, u dzielającą m a te rii w ir- tualności ro z w o jo w e 16, ja k z kon cep cją nie p rz y jm u ją c ą in g e re n c ji — sam proces ew o lu cyjn y sam otw o rzenia pozw ala na stw ierdzenie, f l . że p rzy ro d a m a rtw a b y ła przy czy n ą p o w stania przy ro d y organicznej, f2. oraz to, że w tej przyczynow ości u ja w niona została w y ra ź n a spontaniczność, gdyż z pośród w ie lu
16 T. R ylska, W obro n ie ew olucji, Tyg. Pow . 2 (251), 1950; K. K łósak, T eo ria sam o ró d ztw a, Tyg. Pow . 33 (282).
m ożliw ych — tylk o n iek tó re u k ieru n k o w a n ia do prow adziły do p o w stan ia życia (1211). f3. te dw ie dziedziny g en etycznie sobie p rzyp o rząd k o w an e m ogą się różnić m iędzy sobą sto pn iem w y kończenia celow ościowego, ale nie przeciw staw nością w s ty lu — nie posiadającego do posiadającego.
21112. odnośnie a sp ek tu filogenetycznego w p rzy ro dzie o rg a nicznej —■ geologia i p aleontologia p o zw alają stw ierdzić, że w n a stę p u ją cy c h po sobie dłu g ich o kresach p o jaw ia ły się now e od m ie n n e od daw nych, fo rm y organiczn e z coraz to w yższą o rg a nizacją bu do w y ciała, z coraz to -wyższą specjalizacją, z coraz to doskonalszym przy stosow an iem do środow iska życia 17.
2112. praw idłow ość rozw oju osobniczego, czyli onto g enety cz- nego je s t niezaprzeczalna: 21121. p u n k te m w y jścia rozw oju są ag a m e ty u roślin, g am ety lub zapłodnione ja ja (zygoty) u osob ników z dziedziny poza ro ślin n ej; 21122. a dalszy ciąg je s t sze reg iem kolejno po sobie n a stę p u jąc y c h procesów k sz ta łto - tw ó rczy ch i fizjologicznych, będący ch p rze m ia n a m i w y n ik ający m i jed n a z d ru g iej oraz u w an k o w an y m i jed n a przez d ru g ą 18.
212. P r o c e s y o c h a r a k t e r z e w s p ó ł r z ę d n y m 212. odnośnie procesów o c h a ra k te rz e w spółrzędnym , to m ogą o ne -występować — 2121. bądź to jako ty lko w sp ółistniejące; 2122. bądź to jako w spółdziałające; 2123. bądź to jako w spół zależne.
2121. w sp ó łistn iejące są p rzed m iotem sta ty sty c z n y ch ujęć sto sow anych zarów no w dziedzinie nieożyw ionej, ja k w dziedzinie o rganicznej. 21211. zdaniem Des L a u rie rs ’a ten sposób u jęć jest w y jątk o w o w y m o w n y m a rg u m e n te m n a rzecz celow ościow ych reg u larn o ści, uporządkow ań, zharm onizow ań, praw idłow ości, p ra w w p rzy rod zie 19.
17 St. Bilew icz, Biologia, 172, W w a, 1961. 18 St. B ilew icz, Biologia, 82—90.
19 Des L a u rie rs, R ev u e des sc. philos, e t théol. t. 35, 282—302; B u lletin thom . X, n 1, 10, 22; L. B ounoure, D éte rm in ism e et fin a lité , 243, P aris,
21212. ta w ym ow ność jest ty m u zasadniona, że u w zg lęd n ia się: h l. procesy, zdarzenia, ele m en ty w w ielkich ilościach lub w m no gich pow tórzeniach; h2. o m in im a ln y ch zależnościach m iędzy nim i; h3. oraz o m in im aln y ch zależnościach od środow iskow ych czynników ; h4. chociaż te m inim aln e zależności od środow isko w ych czynników — m im o tej m in im aln o ści m ogą być dużo zn a czące w w y p a d k u w y stęp o w an ia bardzo m ały c h cząstek takich, ja k ele k tro n y , n e u trin a , a n a w e t i tak ic h ja k atom y, czy kom órki; h5. m im o ty ch u w a ru n k o w a ń — graniczących p raw ie z niem ożli w ością istn ien ia jakiegoś po rząd k u — fa k ty c zn e w y n ik i u ch w y tn e e k sp ery m en ta ln ie pozw alają stw ierd zić reg ularność, u p o rząd ko w anie, zharm onizow anie, praw idłow ość, p raw a. h6. to w skazuje, że ontologiczna rzeczyw istość im p lik u je celowościowe odpow ied niki reg u larn o ści, up o rządkow ania, zharm onizow ania, p raw id ło wości, p raw a.
21213. w ypow iedziane ogólnie zdanie D es L a u rie rs ’a a m a w y raz sk o n k rety zo w an y u N. B o h ra z zacieśnieniem do zjaw isk atom ow ych, k tó ry c h „cechy w y k azują... podobieństw o do w ła sności żyw ych organizm ów ” 20.
2122. gdy chodzi o w spółdziałające, to tu należy w ziąć pod uw agę reago w an ie organizm ów n a czynniki środow iska, a głów nie n a zm iany środow iska. 21221. p rz y ty m podkreślić należy, że organizm y n a w e t n a niskich szczeblach rozw oju 21 p o siadają spe cyficzną, e le m en ta rn ą , a try b u to w ą zdolność przystosow aw czego reagow ania na zm ian y środow iska i to w sposób k o rzy stn y dla osobnika i g a tu n k u 22.
21222. w ed łu g w ielu biologów — to p rzystosow anie się org a nizm u do zm ian środow iska zachodzi nie ty lko w oparciu o już istniejące u danego g a tu n k u m echanizm y reg ulu jące; 21223. ale
1957; E. G uénot, F in a lité e t biologie, C a h ie rs de philos. 22, 33, 1951; Bohm , P rzyczyn, i przyp., 51, 54.
20 N. B ohr, F izy k a atom ow a, 18, W w a, 1963.
21 G. A. W e tte r, D er d ia lek tisch e M a teria liz m us, seine G esch ich te und sein System , W ien, 1952; D er d ia lek tisch e M a te ria lism u s u n d das P ro b le m d er E n tste h u n g des L ebens, S alzbourg, 1958.
w y s tę p u ją now e przy sto so w ania się org an izm u do ta k odm ien n ych czynników , że sta je się niezbęd n y m w y tw o rzen ie now ych w łaściw ych m echanizm ów reg u lu jąc y c h 23. 21224. w tak ich p ro cesach nie m o żn a nie w idzieć c h a ra k te ru finalistycżnego 24.
2123. gdy chodzi o w spółzależnościow e s tru k tu ry , to są one b ra n e w dw u asp ektach : 21231. z jed n ej stro n y —■ w y stę p u je w spółzależność a k tu a ln y c h i w irtu a ln y c h w y tw o ró w po znaw czych w sto su n k u do b y tu , do rzeczyw istości jako p rzed m io tu poznaw ania: 212311. b y t jako ta k i je s t p oznaw alny, czyli m a w sobie p odatność bycia intelig ib iln y m ; 212312. n o rm aln ie roz w in ię ty u m y sł — w sto su n k u do b y tu —■ nie m oże się znaleźć w stan ie p e rm a n e n tn e j niem ożliw ości ab so lu tn ej ro zw ijan ia a k tu poznaw czego; 212313. poznaw alność b ra n a od stro n y b y tu i od stro n y u m y słu stan o w i sedno k o relacji, p ro p orcji, zharm onizo w ania, przyp orządk o w an ia.
21232, z d ru g iej stro n y — w spółzależność w dziedzinie lu d z kiej dotyczy celu p ro jekto w an eg o i celu osiąganego. 212321. pod staw ę do rozró żn ienia ty c h dw u asp ek tów celu w d ziałan iu i m y śleniu — Des L a u rie rs za św. T o m a sz e m 25 w idzi w sposobie poznaw czego u jm ow an ia p ew n y ch rela cji: u m y sł m oże — jak ąś rela cję —■ przeżyw ać poznaw czo —■ il. w pierw szym rzu cie — ty lk o ,,sub ratio n e o b iecti”, czyli przed staw ić sobie czysto obiek ty w n ie w szy stk ie sk ład n ik i k o n sty tu ją c e d an ą s tru k tu rę ; i2. a dopiero w d ru g im rzucie — to p rzeży w anie odbyw a się ,,sub ra tio n e fin is ” : tu um ysł, czyniąc w ybór, w a rto śc iu je jed n e sk ła d n ik i jako m otyw y, d ru g ie —■ a p re c ju je jako środ ki m ające być no śn ik am i d ziałania, a trzecie — p rz y b ie ra ją w arto ść celu do osiągnięcia.
i3. p rzeży w an ia — zarów no te z pierw szego rz u tu , ja k te z d r u giego rz u tu razem w zięte — stan o w ią ja k b y m odel a b stra k cy jn y , k tó ry tu został m ian ow an y celem p ro jek to w an y m . i4. te n a b s tra k t p rzy b ie ra postać sk o n k rety zo w an ia przez decyzję w y b o ru m o ty
23 K ochański, 82, 93.
24 W e tte r, D er d ia lek tisch e M a teria lism u s, 1952, 1958. 25 Des L a u rie rs, P re u v e, 145.
wów, środków , przez w szczęte działan ie i w reszcie przez o siągnięty cel. i5. cel p ro je k to w a n y i cel osiągany różn ią się rea ln ie m iędzy sobą. i6. to zróżnicow anie je s t p od staw ą im m an en tn eg o dualizm u tkw iącego w ludzk iej rea liz a c ji celow ościowej.
22. C h a ra k te ry sty k a podsum ow ująca
22. w c h a ra k te ry sty c e podsum ow ującej — 221. n ap rzó d — ze staw im y d ualizm tk w iący w realizacjach celow ościow ych n a te r e nie różnych dziedzin: 2211. ludzk iej, 2212. poza ludzkiej ożyw ionej, oraz 2213. o raz poza ludzkiej nieożyw ionej; 222. n a stę p n ie —· w y- w prow ad zim y odpow iednie k onkluzje.
2211. odnośnie dziedziny lud zk iej ·—■ n ależy podkreślić, że d u a lizm tk w iący w realizo w an iach celow ościow ych m a postać u bo gaconą; 22111. zarów no w zakresie d w u term inó w , 22112. jak w zak resie w iązan ia tychże. 22111. w p ierw szym term in ie u w y d a tn ia się a sp ek t teo re ty c z n o -a b stra k c y jn y , w te rm in ie dru g im u w y d a tn ia się asp ek t realizacy jn o -sk o n k rety zo w an y .
22112. w c h a ra k te ry z o w a n iu w iązania w yró żn im y p u n k t — j l. w yjścia j2. o raz dojścia, j l . w punk cie w yjścia zauw ażym y, że p rzy po rząd ko w an ie ontologiczne i poznaw cze m a ją to samo u k ie ru n k o w an ie: j l l . p ierw szy s ta je się w yznaczeniem dla drugiego pod w zględem rozw ijania; j 12. a k ty poznaw cze odnośnie p ie rw szego te rm in u —■ zasadniczo — zaczy n ają zachodzić niezależnie, ale ciągłość ty c h ak tó w nie u s ta je p rzy realizacji drugiego term in u , chociaż w tej fazie dołączają się pew ne p rz e ja w y sk o n k rety zo w ania.
j2. w p u n k cie dojścia podkreślim y , że dw a te rm in y w iąże — decyzją w y b ra n a św iadom a i p o żąd an a — kierunk o w o ść w dzia łan iu osiągającym w łaściw ym i śro d k am i cel.
2212. n a tere n ie ożyw ionej dziedziny poza ludzkiej — w re a li zacjach celow ościow ych — dualizm nie jest obcy: 22121. w celo w ościowych realizacjach sukcesyw nych i w sp ółrzędnych dw a t e r m iny d ają się w yróżnić: k l . w jed n e j sy tu a c ji —■ term in e m w y j ściow ym je s t w irtu a ln a podatność, a d ru g im term in e m s ta je się nab y ta now a fo rm a w organizm ie (21112); k2. w d ru g iej sy tu a c ji —
te rm in e m w yjściow ym je st odziedziczony i u trw a lo n y m echanizm re g u lu ją c y przy sto so w anie org an izm u do zm ian środow iska, zaś te rm in e m dojściow ym je s t tu pojaw ien ie się coraz to bardziej skom plikow anych m o d y fik acji reg ulow an ia; k3. w trzeciej s y tu a cji — tem in em w yjściow ym je s t u trw a lo n y m echanizm re g u lu jący, a term in e m dojściow ym sta je się w y tw o rzen ie now ego m e chanizm u dostosow anego do zu p ełnie odm ienych czynników śro dow iska (2122); k4. w e w szystkich sy tu a c jac h w y m ienionych w ią zaniem term in ó w jest zespół zachodzących procesów z pew ną spontanicznością a p lik u jący ch środki, chociaż bez adekw atnego w arto ścio w an ia intencjonalno-poznaw czego (1211).
2213. w nieożyw ionej rzeczyw istości m ikrofizycznej u ja w n ia ją ce się procesy n ieskoordynow ane determ in isty czn ie, rozw ijające się w p ew n y m sto p n iu in d ete rm in isty c z n ie (1212) —■ im p lik u ją dw a stan y : jed en o aspekcie w irtu a ln y m z ten d e n c ją do w zbu dzenia, a d ru g i — o aspekcie ak tu alizo w ania. 22131. m iędzy tym i dw om a sta n a m i dadzą się w yróżnić dw a u k ład y z jed n e j s tro n y — ontologiczno-przyczynow y, w k tó ry m to układzie d ru g i s ta n jest w yznaczony spraw czo, czy fu n k cjo n a ln ie przez p ierw szy stan; z d ru g iej stro n y — u k ład poznaw czy, w k tó ry m p ierw szy sta n s ta je się p ełniej pozn any dopiero za p o śred n ictw em drugiego. 22132. to p rzy p o rząd k o w an ie poznaw cze w skazuje, że sta n kon- s ty tu ją c y ak tu alizo w an ie im p lik u je w ięcej podatności do skon k rety zo w an ia, niż w irtu a ln o ść z a w a rta w p ierw szym stanie.
22133. te dw a sta n y w y ra ź n ie j u w y d a tn ia ją się w — nacechow a nej pew n ą spontanicznością — s y tu a c ji w y tw a rz a n ia je ste stw o rg a nicznych na bazie czynników stanow iących s tr u k tu r y nieożyw ione: jed en sta n — w nieożyw ionym układ zie czynników — w y ra ż a się w irtu a ln o śc ią im p lik u ją cą te n d e n c je do w zbudzenia; d ru g i sta n w y ra ż a się w a k tu alizo w an iu się now ych s tr u k tu r ubogaconych ożyw ieniom (f3), (a311).
22134. w u jęciach sta ty sty c z n y c h te rm in w yjściow y sprow adza się do p ra w w ielkich liczb; zaś term in e m dojściow ym je s t — z zaszłych procesów licznych — w y n ik k o n k re tn y u c h w y tn y ekspe ry m e n ta ln ie . 221341. te dw a te rm in y są pow iązane w ielką ilością zaszłych procesów lub w ie lk ą liczbą d o k onanych p o w tó rzeń (2121).
22135. ta k w ięc — w e w szy stk ich realizo w an iach celowościo w ych tk w i dualizm : 221351. w poza ludzkich realizow aniach, celo- w ościow ych — w iązanie term in ó w do ko n uje się przez u k ie ru n k o w a n y zespół procesów ■— 221352. p rzy ty m — odnośnie biokosm o- su — w u k ieru n k o w a n iu , p rz y jak ie jś w rażliw ości o raz p o b u d li wości, nie in g eru je an i fu n k c ja pełnego poznaw ania, an i fu n k cja d ecyzji w yraźnego w y b o ru (j2). 221353. zaś —■ w dziedzinie m a r tw e j z u k ieru n k o w a n ia nie da się w y k lu czyć pew n ej dowolności oraz pew n ej spontaniczności (1211).
222. W k o n k lu zji zw rócim y uw agę n a w artościow anie 2221. z p u n k tu w idzenia sem antycznego, 2222. oraz z p u n k tu w idzenia ontologicznego.
2221. sem an ty czn y p u n k t w idzenia będzie ro zw in ięty w dw u k ieru n k a ch , a m ianow icie — 22211. w k ie ru n k u oznaczanych re lacji, 22212. oraz w k ie ru n k u znaczeń językow ych w y stę p u ją c y ch w c h a ra k te ry z o w a n iu relacji.
22211. ro zw ijając k ie ru n e k oznaczanych relacji, w y jd ziem y —■ 11. ze sfo rm uło w ania p o stu la tu -wytyczającego, że w całościow ym w arto ścio w aniu „h o listy czn ym ” część s tr u k tu r y u zy sk u je w łaści w y sens dopiero ze w zględu n a całość ( a ll).
12. stosow nie do powyższego sfo rm u ło w an ia — p rzed staw im y relacje — 121. całości 122. do części.
121. całość p rzy ró w n a m y do zak resu : od stro n y zak resu b ra n e regularności, u porządkow ania, zharm onizow ania, praw idłow ości, p raw a celow ościowe pozw alają u w y d a tn ić — głów nie — podo bieństw a w y rażające się w c h a ra k te ry sty c z n y m dualiżm ie i w ią zaniu.
122. części p rzy ró w n a m y do dezygnatów : od stro n y d ezygnatów bran e realizow an ia celow ościowe —■ pozw alają podkreślić zróżni cow ania w y stę p u ją c e w s tru k tu rz e term in ó w i w iązań —■ stosow nie do w arto ści dziedziny, do k tó re j dane realizow an ie celo wościowe należy: 1221. k o n k re tn ie biorąc, d ezy g n atam i b y ły by realizow ania celowościowe w y stę p u ją c e w dziedzinach: ludzkiej, poza ludzkiej ożyw ionej oraz poza lud zk iej nieożyw ionej: 1222. dezygnaty te b y ły by w pew n y m sensie w y cink am i z całego za
k resu i stano w iły b y dopełnienie pow szechności p rzy słu g u jącej w e w n ętrzn e j w łaściw ości b y tu .
22212. gdy chodzi o w arto ścio w an ie idące w k ie ru n k u znaczeń językow ych w y stę p u ją c y ch w c h a ra k te ry z o w a n iu rela cji celo w ościow ych, to tu p odkreślić n ależy niedopuszczalność ro zu m ie n ia jednoznacznego: 13. w ykluczyw szy ro zu m ien ie jednoznaczne, sta je się wobec konieczności u w y d a tn ie n ia analogiczności znaczeń w orzekaniu: 131. to u w y d a tn ie n ie p o stu lu je pew n ą su p erp ozy cję, a m ianow icie, ab y te rm in y k o n sty tu ją c e zdan ia i zdania po w iązan e fo rm aln ie lub treściow e w całości — s ta ły się przed m io te m w yraźnego w arto ścio w an ia — pod w zględem znaczeń — za pom ocą in n y ch zdań (a52), (122).
2222. w artościo w an ie z p u n k tu w idzenia ontologicznego obej m ie: 22221. u w y ra ź n ie n ie przesłan ek, 22222. o raz w y p ro w ad ze nie w yniku.
22221. za p rze słan k i posłużą tak ie zespoły zdań: 11. oto p ie rw szy zespół: ł l l . s tr u k tu r a celow ościowa jest zróżnicow ana: to zróżnicow anie w jed n y m zrealizo w aniu sprow adza się do postaci d u a ln e j, a stopień zróżnicow ania je s t jeszcze pokaźniejszy, gdy chodzi o zrealizow anie n a tere n ie jed n ej dziedziny w p oró w n a n iu ze zrealizow aniem na te re n ie d ru g iej dziedziny.
ł l l l . te n s ta n rzeczy n ap ro w adza n a p o d k reślen ie dw u aspek tów : ł l l 11. p ierw szy z ty ch asp ek tó w da się ta k w yrazić: b y ty ró żn ych dziedzin p a rty c y p u ją w celościowości, a to p a rty c y p o w anie posiada ró żn y stopień w ykończenia stosow nie do h iera rc h ii ontologicznej. ł l l 12. d ru g i asp ek t da się ta k w yrazić: p a rty c y p o - w a n a celowościowość nie m a c h a ra k te ru zew nętrzn o ak c y d en ta l- nego 26, lecz należy do w ew n ętrzn y c h czynników k o n sty tu jąc y c h b y t i w y ra ż a się w te n d e n c ji jednoczenia d ziałań w yko ny w any ch przez b y ty (c32221).
12. oto d ru g i zespół zdań: 121. i tu — z jed n ej stro n y — celo wościowość im p lik u je jeszcze in n ą fo rm ę dualności, 122. a z d r u giej stro n y — im p lik u je zm ienność i n ietrw ało ść (c21), (132 132). 121. ta tu dualność w y raża się w b ra k u i niew y starczalno ści
o raz w b iern e j podatności do p rzy jm o w a n ia dopełnień i czynnej te n d e n c ji do ro zw ijan ia energii dla ubogacenia siebie. 122. n ie- trw ało ść i zm ienność są n astę p stw e m poprzednio określonego
uk ładu . \
22222. w yprow ad zen ie w y n ik u je st w yznaczone przez p rz e słanki: celowościowość, będąc czynnikiem k o n sty tu jąc y m jed n ą z pięciu postaci istn ien ia (b 15) rzeczyw istości, oraz im p lik u jąc zróżnicow anie, n iew ystarczalność, nietrw alość, zm ienność — nie jest „p e r se” .
23. W artościow anie w edług dw u zasad
23. te n w yżej sfo rm uło w an y w y n ik sta je się p o dstaw ą w a rto ś ciow ania zasadniczego, czyli w arto ścio w an ia w św ietle zasad sc h em atu (131).
231. odnośnie pierw szej zasady (13112) n asu w a się ta k i sposób postępow ania: 2311. naprzó d — zw rócić uw agę n a w yznaczenia z a w arte w zasadzie bez w yraźnego w yłuszczenia; 2312. a n a stę p n ie — zwrócić uw agę n a w y raźn e sform u łow anie. 2311. z a w a r tość niew yłuszczona jest tak a: celowościowość, im p lik u jąca je d n ą postać istn ien ia o raz nie będąca „p er se” nie zaw dzięcza swego pow stan ia i istn ien ia in n y m postaciom istn ien ia ( b i l — bl4), gdyż te ostatn ie są nacechow ane rów nież zróżnicow aniem , n iew y sta r- czalnością, n ietrw ało scią zm iennością, a w ko nsekw encji sam e nie są „p e r ke” .
23111. poza ty m — nie jest dopuszczalna sy tu acja, aby pod w zględem jed n ej postaci istn ien ia rzeczyw istość m ogła być nie „per se” a. pod w zględem in n ych postaci istn ien ia ta sam a rze czywistość m ogła być „p e r se ” ; gdyż istn ien ie je s t niepodzielne, a postaci istn ien ia nie są rzeczowo w y dzielonym i elem entam i, lecz ty lk o aspektam i.
2312. oto w y ra ź n e sform ułow anie: jeśli jed n a postać istnienia (bl5) nie jest „p e r se”, to istn ien ie jako takie, czy b ra n e jak by w całym zakresie, nie je s t „per se” .
232. w edług d ru g iej zasady: jeśli p arty c y p o w a n a celowościo wość będąca w y ra z em jed n ej postaci istn ien ia nie jest „p e r se” , to jest przez in n y czynnik (13213).
24. Konkluzja
24. o sta te cz n a k o n k lu zja C l. u w y ra ź n ia pow yższe stw ie rd z e nie przez neg acje cech (22222): ten in n y czyn nik m u si być abso lu tn ie jeden w p e łn i w y sta rc z a ją c y w sobie, trw ały , niezm ienny: a te p rzy p isy w a n ia m ają a d e k w a tn y odpow iednik w w y ra ż en iu : je d y n y B y t istn ieją cy „p e r se ”.
C2. te n B y t „ p er se” jako sp raw ca celowości posiada a try b u t w łaściw y: N ajw yższy In te lek t.
La valeur de la preuve de l’existence de Dieu construite en vertu de
la finalité.
On tr a i te ce th è m e dans deux p a rtie s — 1. dont la p re m iè re p o rte un c a ra c tè re a n a ly tiq u e ; 2. la seconde p a r tie p o rte un c a ra c tè re sy n th é tiq u e .
1. la fo n ctio n de l ’a n a ly se est lié e to u jo u rs a u x élém e n ts: com m e des é lém e n ts — so n t p ré se n té s d an s c e tte p a r tie — 11. to u t d’a b o rd les é n o n cés p ré c ise n ts le s m odes de tr a i te r ce th è m e; 12. e n s u ite — les règ le s de v a le u r in d iq u a n t des c ritè re s q u i p e r m e tte n t de s é p a re r et d’élim in e r les te n d a n c e s d éte rm in iste s, a n tro p o m o rp h iste s e t les c a u sa lité s efficien te s du dom aine de la fin alité.
13. en fin — u n schem e q u i co n tie n t les p o stu la ts à acco m p lir po u r
que les cinq p re u v e s de l’ex iste n ce de D ieu so ie n t co rrec tes: ces p o stu la ts ex ig e n t —■ 131. d ’u n côté — que l’an a ly se doit ê tre sélective, p é n é tra n te et o b je ctiv e a l’ég a rd des données de l’e x p é rien c e 132. d’un a u tre côté ·—· les e ffets de l ’an a ly se do iv en t ê tre ap p ré cie s â la lû m iè re de d e u x p rin cip es e t d o iv e n t ê tre in té g rés darts u n to u t de te lle façon, a fin que la conclu sion soit visible.
2. la seconde p a rtie , le com pte te n u de ce q u i a été é ta b li d an s la p r e m iè re p a rtie , com m ence — 21. d ’u n e p a r t — p a r un d év elo p p em en t — selon les exigences des p o stu la ts — des c o n s ta ta tio n s c ritiq u e s au s u je t des ré a li sa tio n s fin a le s d an s les d iv e rs dom aines de la réa lité .
22. d ’u n e a u tr e p a r t — on so u m e t les ré s u lta ts des c o n s ta ta tio n s à l ’a n - lyse: l’a n a ly se p ro cè d e dans d eux d irectio n s — 221. u n e d irec tio n consiste à r e n d r e m a n ife ste la s tr u c tu re objective: 2211. e t ici l’ab o u tisse m en t de l ’a n a ly se s ’ex p rim e dans q u a tre a ffirm a tio n s 22111. la p re m iè re a f f ir m a tio n énonce q u e les ré a lisa tio n s fin a le s so n t d ifféren ciées selon l’h ié ra - chie des dom aines au x q u e ls ces ré a lisa tio n s a p p a rtie n n e n t.
22112. la seco n d e a ffirm a tio n énonce q u e les ê tre s de n a tu re , consi
d érés sous le r a p p o rt de la fin a lité , c o n s titu e n t des r é a lité s in trin s è q u e m e n t non consistan tes.
22113. la tro isiè m e a ffirm a tio n énonce q u e la fin a lité est affec tée d’u n e d u a lité in h é ra n te : c e tte d u a lité est c o n stitu é e —· d’u n e p a r t — p a r la f i n a lité efficien te et d’u n e a u tre p a r t — p a r la fin a lité com m e le p ro je t.
22114. la q u a triè m e a ffirm a tio n énonce q u ’a u x ê tre s de n a tu re , con sid érés sous le r a p p o rt de la fin a lité , est in h é ra n te in trin sè q u e m e n t d’une m a n iè re p e rm a n e n te —· d’un côté — u n e in su ffisa n c e et d’un a b tre côté — y a p p a r a ît une te n d a n c e c o n tin u elle — p a r les m oyens a p p ro p rié s — v ers l ’e n ric h isse m e n t et v ers l ’accom plissem ent.
22115. ces q u a tre a ffirm a tio n s im p liq u e n t u n e conclusion: la s tr u c t u r e q u i est non co n sista n te, q u i est affe c té e d’u n e d u alité , d ’u n e d iffé re n - tio n h ié ra rc h iq u e , d ’u n e in su ffisa n c e in trin s è q u e — n ’est p as et n e p e u t p as ê tre „ p e r se” .
222. la seconde d ire c tio n s’effec tu e su r le te rr a in de la te rm inologie: p o u r p o u v o ir e x p rim e r i— d an s 1 es fo rm u le s term in o lo g iq u e s — l ’u n iv e rs a lité de la fin a lité et en m êm e te m p s son asp ect co n c ret et son aspect d ’ê tre d iffé ren cié — il f a u t o u v e rte m e n t fa ire m a n ife ste r les sig n ific a tio n s an alo g iq u es in h é ra n te s dans les ci-—dis form ules.
23. ceci é ta n t accom pli, on c o n tin u e les co n sid ératio n s p a r co n fro n te r les r é s u lta ts des c o n sta ta tio n s et de l’a n a ly se avec les p rin c ip e s du schem e.
231. ici en r a p p e la n t la conclusion (22115), que le m ode d’ê tre im p liq u é dans les ré a lisa tio n s fin a le s n ’est p as p a r soi, 232. il f a u t élim in e r une a u tre é v e n tu a lité à sav o ir — ce m o d e d ’e x is te r ne p e u t p as ê tr e p a r un a u tre m ode d’ex iste r, 2321. ca r to u s les m odes d ’e x iste r c o n s titu e n t les d iv ers asp ec ts d’u n e m êm e ré a lité , 2322. e t en p lu s — l ’ex iste n ce com m e te lle n ’est p a s d ivisible: si u n m ode d ’e x is te r n ’est p a s p a r soi, il n ’est p a s possible q u ’u n a u tre m ode d’e x iste r soit p a r soi dans la m êm e stru c tu re .
24. ces co n sid ératio n s a c h em in en t v ers la conclusion: la fin a lité p a r ti cipée u n iv e rse lle m e n t p a r les ê tre s de n a tu re im p liq u e u n m ode d’e x iste r non p a r soi; m ais p a r u n a u tre : 241. e t cet a u tre e s t un, un iq u e, co n sista n t, su ffisa n t en soi: tous ces c a ra c tè re s é n u m érés — p a r le u r sig n ificatio n et le u r é te n d u e — so n t a d é q u a te m e n t é q u iv a le n ts à UN Ê tr e p a r soi.
