Anna Wrzesińska
Charakterystyka urazów czaszki z
cmentarzyska
Studia Lednickie 5, 53-64
1998
STUDIA LEDNICKIE V Poznań — Lednica 1998
A N N A W R Z E S IŃ S K A
M uzeum Pierw szy ch Piastów na Lednicy
C H A R A K T E R Y S T Y K A U R A Z Ó W C Z A S Z K I Z C M E N T A R Z Y S K A
U razy intencjonalne należą do najstarszych ludzkich przypadłości. M ożna je o b serw ow ać w różnych postaciach: ja k o całkow ite złam ania kości, niepraw idłow e p rze m ieszczenie lub zw ichnięcie kości, zniekształcenie zarysu lub kształtu kości. Inten cjonalne urazy czaszki pow stałe w w yniku w alki dzielim y na rany cięte — zadane ostrym narzędziem np. m ieczem , toporem , rany tłuczone — zadane tępym przed m io tem, oraz rany k łu te — pow stałe np. w w yniku ugodzenia strzały.
W iększość poddanego analizie m ateriału pochodzi z cm entarzyska szkieletow ego D ziekanow ice, stanow isko 22. N atom iast je d n a (Lp. 10) z czaszek znaleziona została w obiekcie osadniczym na tym stanow isku (A. J. W rzesińscy 1993, s. 1 6 7 - 169, ta bela 2).
W m ateriale kostnym z cm entarzyska w D ziekanow icach stanow isko 22 ch arak ter ja k i lo kalizacja zm ian, w skazują na ich pow stanie w w yniku konfliktów , czyli akcji intencjonalnej a nie przypadku. Jak m ożna się spodziew ać, urazy czaszki częstsze są u m ężczyzn niż u kobiet. C zęściej też są sytuow ane po stronie lew ej, ja k o że na ogói zadaw ane były praw ą ręką napastnika.
Początki dziekanow ickiego cm entarzyska datujem y na połow ę w ieku XI, tuż po najeździe B rzetysław a II, a kres użytkow ania na koniec w ieku X II. O dsłoniliśm y ju ż 404 groby. A nalizie antropologicznej poddano szkielety lub ich fragm enty należące do 432 osobników . W iek w chw ili śm ierci ustalono dla 390 osobników : 158 dzieci i m łodzieży a 232 dorosłych i starców . Płeć ustalono d la 251 osobników : 155 określono jako m ęskie a 96 określono ja k o żeńskie. Stan zachow ania m ateriału kostnego pozy skanego podczas badań je s t bardzo słaby. Płytkie zaleganie p ochów ków ju ż od 2 0 - 25 cm poniżej darni, w terenie przez wiele lat poddanym upraw om rolnym , porośniętym krzew am i, spow odow ało znaczne, m echaniczne i chem iczne niszczenie kości. R ów nież intensyw ne użytkow anie centralnej partii cm entarzyska w płynęło na zły stan zach o w ania m ateriału kostnego.
A nalizie poddano 83 czaszki o zróżnicow anym , ale w m iarę zadaw alającym stopniu zachow ania. W stępną ocenę pod kątem w ystępow ania zm ian patologicznych w ykonano tak zw anym i „m etodam i grubym i” to jest przez oglądanie (inspectio) i o bm acyw anie kości (palpatio).
54 A N N A W R Z E S IŃ S K A
R y c . 1. D z i e k a n o w i c e , s ta n . 2 2 . C z a s z k a k o b ie t y z g r o b u 3 2 / 9 4 .
R y c . 2 . D z i e k a n o w i c e , s ta n . 2 2 . C z a s z k a m ę ż c z y z n y z g r o b u 2 4 / 9 3 .
C H A R A K T E R Y S T Y K A U R A Z Ó W C Z A S Z K I Z C M E N T A R Z Y S K A 5 5
R y c . 3 . D z i e k a n o w i c e , s ta n . 2 2 . C z a s z k a m ę ż c z y z n y z g r o b u 2 1 / 8 3 .
R y c . 4 . D z ie k a n o w i c e , s ta n . 2 2 . C z a s z k a m ę ż c z y z n y z g r o b u 3 1 / 9 5 .
56 ANNA WRZESIŃSKA
R y c . 5 . D z ie k a n o w i c e , s ta n . 2 2 . C z a s z k a m ę ż c z y z n y z g r o b u 2 1 / 9 2 .
R y c . 6 . D z ie k a n o w i c e , s ta n . 2 2 . C z a s z k a m ę ż c z y z n y z g r o b u 7 / 9 4 .
C H A RA KTER YSTYK A URAZÓW C ZASZKI 2 CM EN TARZYSKA 57
i dw óch czaszkach żeńskich. W jednakow ej liczebności zaobserw ow ano urazy na kości ciem ieniow ej ja k i kości czołow ej (po 6 przypadków ), a także pojedyncze przypadki urazu kości skroniow ej i kości potylicznej. N a czaszkach dom inują ślady cięcia po wstałe na skutek uderzenia ostrym , tw ardym , kraw ędziastym przedm iotem np. toporem , siekierą lub m ieczem . N astępnie złam ania z w gnieceniem kości w yw ołane np. ude rzeniem obuchem siekiery, drew nianą pałką czy kulką procy i urazy pow stałe w w yniku ugodzenia grotem strzały.
O ceniając skutki urazu czaszki, dla dziesięciu stany pourazow e w ykazują cechy gojenia. Stany gojenia św iadczą o um iejętności opatryw ania i leczenia ran głow y oraz o dużej odporności osobników na infekcje przyranne, ja k i na sam e urazy. D w ie czaszki w ykazują cechy trepanow ania m ającego złagodzić skutki urazu głow y. Jedna czaszka w skazuje na przypadek ingerencji chirurgicznej rów nież o charakterze trepanacji, lecz w ykonanie je j m ogło m ieć podłoże chorobow e. N a jed n ej czaszce nie stw ierdzono jakichkolw iek procesów napraw czych, co w skazuje iż osobnik zm arł w w yniku o d niesionych obrażeń m ózgu i tow arzyszących im urazów tkanek m iękkich i organów w ew nętrznych innych części ciała.
W iększość czaszek, noszących znam iona przebytych urazów , należało do osobni ków w w ieku dojrzałym , M aturus. Na czaszkach m ęskich p rzew ażały urazy po stronie lewej, na czaszkach żeńskich zlokalizow ane były po stronie praw ej.
Opis m ateriału z uw zględnieniem charakteru urazu;
1. Czaszka kobiety (grób 32/94) zm arłej w w ieku M a tu ru s, 40 - 45 lat. N a prawej łusce kości czołow ej znajduje się prostokątne w gniecenie zadane tępym narzędziem (ryc. 1). W ym iary w gniecenia 28 x 18 mm. U raz w ygojony.
2. C zaszka m ężczyzny (grób 24/93) zm arłego w w ieku Senilis, około 60 lat. N a lew ej kości ciem ieniow ej i kości skroniow ej uraz złam ania z w gnieceniem kości (ryc. 2). Blizna kostna przem aw ia za w ielom iesięcznym przeżyciem po urazie, posiada ro z m iary 1 0 0 x 5 5 mm.
3. Czaszka m ężczyzny (grób 21/83) zm arłego w w ieku M aturus, 4 0 - 4 5 lat. N a lew ej łusce kości czołow ej ślad cięcia z częściow ym odłupaniem kości o brzegach ze śladam i gojenia (ryc. 3). D ługość cięcia 52 m m . U raz zadany ostrym narzędziem , np. m ieczem .
4. C zaszka m ężczyzny (grób 31/95) zm arłego w w ieku M aturus, 3 5 - 4 0 lat. U raz o charakterze cięcia z częściow ym zniesieniem w arstw y korow ej łuski kości c z o łow ej lew ej z rozejściem się szw u czołow o-ciem ieniow ego, w ygojony (ryc. 4). Blizna kostna przem aw ia za w ielom iesięcznym przeżyciem po urazie, posiada ro z m iar w ew nętrzny 53 x 7 mm. U raz czaszki zadany ostrym narzędziem : m ieczem , toporem . D ługość cięcia wynosi 75 m m , a szerokość 16 m m .
5. C zaszka m ężczyzny (grób 21/92) zm arłego w w ieku A d u ltu s, okoto 30 lat. U raz czaszki zlokalizow any na praw ej kości ciem ieniow ej w okolicy guza ciem ieniow ego
58
R y c . 7 . D z i e k a n o w i c e , s ta n . 2 2 . C z a s z k a m ę ż c z y z n y z g r o b u 4 / 8 5 .
R y c . 8 . D z i e k a n o w i c e , s ta n . 2 2 . L u ź n a c z a s z k a k o b ie t y .
C H A R A K T E R Y S T Y K A U R A Z Ó W C Z A S Z K I Z C M E N T A R Z Y S K A 59 R y c , 9 . D z i e k a n o w i c e , s ta n . 2 2 . C z a s z k a m ę ż c z y z n y z g ro b u 1 5 / 9 4 .. R y c . 10 . D z i e k a n o w i c e , s ta n . 2 2 . C z a s z k a m ę ż c z y z n y z g ro b u 1 5 /9 4 .
60 A N N A W R Z E S IŃ S K A
R y c . 11. D z ie k a n o w ic e , stan . 2 2 . C z a szk a m ę ż c z y - R y c . 12. D z ie k a n o w ic e , stan . 2 2 . C z a szk a m ę ż c z y zn y z grobu 15 /9 4 . zn y z o b iek tu 111/92.
C H A R A K T E R Y S T Y K A U R A ZÓ W C Z A S Z K I Z C M E N T A R Z Y S K A 61
Ryc. 14. Dziekanowice, stan. 22. Czaszka mężczyzny z obiektu III/92.
(ryc. 5), drążące złam anie otw arte, z odłupaniem o k ształcie podłużnym , stanow iący p ozostałość cięcia ostrym narzędziem , m ieczem lub toporem ? W ym iary w ew nętrzne urazu 2 1 x 1 2 m m , a zew nętrzne 50 x 28 mm. W ygojenie blizny w skazuje na p rze życie m im o urazu.
6. Czaszka m ężczyzny (grób 7/94) zm arłego w w ieku Senilis, około 60 lat. Z łam anie i w głębienie w łusce lew ej kości czołow ej ze szczeliną b iegnącą do styku kości ciem ieniow ej (ryc. 6). S zczelina o w ym iarach w ew nętrznych 1 8 x 5 m m pow stała w w yniku ugodzenia grotem strzały. U raz nosi ślady procesu gojenia, lecz objaw y gojenia są słabo zaznaczone i św iad czą o niezbyt długim przeżyciu osobnika po urazie.
7. C zaszka m ężczyzny (grób 4/85) zm arłego w w ieku Senilis, 55 - 60 lat. O w alny ubytek kości czołow ej (ryc. 7). B rzegi ubytku o p ad ają skośnie do w ew nątrz, na skutek czego otw ór zew nętrzny je s t w iększy 34 x 31 mm niż w ew nętrzny 20 x 15 mm, co w sum ie daje kształt ow alny. Z a przyżyciow ym pow staniem ubytku
62 A N N A W R Z E S IŃ S K A
R y c . 15. D z ie k a n o w ic e , stan . 2 2 . C z a szk a m ę ż c z y z n y z o b iek tu 111/92.
m aw iają głęboko zarysow ane brzegi. O padający brzeg je st charakterystyczny dla zaleczonej, pourazow ej trepanacji czaszki.
8. L uźna czaszka kobiety zm arłej w w ieku A dultus, 25 - 30 lat. N a praw ej kości c ie m ieniow ej uszkodzenie przyżyciow e w postaci ubytku o w ym iarach 20 x 20 m m (ryc. 8). U raz w ykazuje w yraźną obliterację, na kraw ędzi otw oru w ytw orzył się grzebień kostny, a na obrzeżach ubytku w idoczne są ślady znacznej odbudow y tkanki kostnej. W skazuje to na przypadek ingerencji chirurgicznej o charakterze trepanacji leczniczej, w ykonanej albo z pow odu złam ania albo procesu ek sp an syw nego przebytego w dzieciństw ie — np. łagodny now otw ór, lub krw iak, kost- niak lub guz. Przy czym w skazaniem dla zabiegu m ogły być w tym czasie bóle głow y — szczegółow e badania radiologiczne pozw olą to w yjaśnić. '
9. Czaszka m ężczyzny (grób 15/94) zm arłego w wieku M aturus, około 50 lat. Na czaszce w ystępują ślady po dw óch urazach. P ierw szy (ryc. 9) na łusce kości czo łow ej, ślad blizny kostnej o rozm iarach 1 7 x 5 mm. D rugi (ryc. 10) to ubytek potrepanacyjny. Pchnięcie ostrym przedm iotem np. w łócznią lub m ieczem , albo cięcie toporem spow odow ało odcięcie i odłupanie lew ej kości ciem ieniow ej. K ształt
CH A RA KTER YSTYK A URAZÓW CZASZKI Z CMEN TARZYSKA 63
ubytku potrepanacyjnego ow alny o w ym iarach w ew nętrznych 40 x 33 mm, a zew nętrznych 57 x 4 3 mm. N a obrzeżach ubytku w idoczne są ślady odbudow y tkanki kostnej. Z abieg w ykonano za życia o czym św iadczy zgrubienie brzegów szczeliny i lekkie jej zaokrąglenie. O sobnik m ógi żyć przez w iele m iesięcy od czasu doznania urazu i w ykonanego zabiegu.
Na czaszce stw ierdzono także złam anie przegrody nosa — zagojone (ryc. 11).
10. C zaszka m ężczyzny (w yeksplorow ana w obiekcie osadniczym III/92) zm arłego w wieku Mciturus, 45 lat. Urazy śm iertelne. Pierw szy na praw ej kości ciem ieniow ej tuż za guzem ciem ieniow ym (ryc. 12). W ranie, tkw iący w kości skorodow any grot żelazny (średnica grotu na rentgenogram ie 5 m m , przekrój kw adratu (ryc. 13)). U raz naruszył tkankę m ózgow ą i spow odow ał śm ierć. L okalizacja grotu su geruje w ystrzelenie strzały w tył czaszki m ężczyzny. D rugi uraz, pow stały w w yniku cięcia ostrym n arzędziem tj. m ieczem , a bardziej praw dopodobnie toporem sp o w odow ał odcięcie praw ego w yrostka sutkow atego (ryc. 14). T rzeci uraz (ryc. 15) — odłupanie części praw ej łuski kości potylicznej o rozm iarach 50 x 11 m m na głębokość 5 mm.
11. C zaszka m ężczyzny (grób 41/94) zm arłego w w ieku M aturus, 4 0 - 5 0 lat. U raz otw arty o w ym iarach 30 X 35 mm na lew ej łusce kości czołow ej pow stały w w yniku cięcia zadanego ostrym przedm iotem . W ygojony. C zaszka uległa destrukcji w tra kcie eksploracji.
L IT E R A T U R A
W rzesińscy A. J. 1993, W czesn o śred n io w ieczn e cm en tarzy sk o szk ieleto w e w D ziekanow icach, gm . Ł ubow o, woj. poznańskie, stan. 22 — sezon badaw czy 1992, W SA , i. 2, s. 157 - 184.
C H A R A K T E R IS T IK D E R V E R L E T Z U N G E N V O N S C H Ä D E L N AU S D EM G R Ä B E R FE L D Z u s a m m e n f a s s u n g
D ie Inten tio n sv erlelzu n g en g ehören zu den ältesten m enschlichen U np äß lichk eiten . Sie sind in versch ie denen F orm en zu treffen: als to tale K noch en brü che, nicht richtige K noch en v erlag eru n g o d e r -Verrenkung. D eform ität d es K n o chenkonturs o d e r -form . D ie infolge eines K am pfs entstan d en en Inten tio n ssch äd elv erlet zungen teilen w ir in Schnittw unden — beigebracht m it ein em scharfen W erkzeug, z.B . Schw ert, Beil. S chlag w unden — beig eb rach t m it einem stum pfen G egen stan d und S tichw unden — entstanden z.B . durch einen Pfeiltreffer.
Das m eiste analy sierte M aterial stam m t aus dem Skelettg räb erfeld D ziekanow ice, Fst. 22. Ein Schädel (Lfd. Nr. 10) w urde d agegen in ein em B esied lu n g so bjek t in d ieser Fundstelle freigelegt.
Sow ohl d e r C h a ra k te r w ie auch die L ag e d er Ä nderu ng en im K nochenm aterial aus dem G räb erfeld in D ziekanow ice, Fst. 22 w eisen a u f die E ntstehung d er V erletzungen in F olge von K onflikten, also d u rch eine intentionale A ktion und nicht durch einen Zufall hin.
Die A n fän g e des G räb erfeldes aus D ziek an o w ice d atieren w ir in die M itte des 1 1. Jh., gleich nach dem Einfall des B rzetysław II und die B een d ig u n g des G eb rauchs a u f E nde des 12. Jh. W ir haben bereits 404
64 ANNA W RZESIŃSKA
G räb er freigelegt. E in e r an th ropologischen A nalyse w urden d ie Skelette o d e r deren Fragm ente unterzogen, die zu 4 3 2 Toten g eh ö rten . E in er A n alyse w urden 83 Schädel in v erschiedener, a b er zufried en stellen d er E rh altungsstufe u n terzogen. Es w urden d ie S puren nach erfolgten V erletzu n g en a u f 11 S chädeln — 9 M än nerschädeln und zw ei Frauenschädeln — festgestellt. E s w urden in gleich er M enge die V erletzungen au f den Scheitelbeinen und S tirnbeinen (je 6 Fälle) so w ie ein zeln e V erletzungen des Sch läfen b ein s und des H interhauptsbeins festgestellt. A u f den S chädeln überw iegen die S chnittspuren, en tstan d en infolge eines Sch lag s m it sch arfem , hartem , k antigem G egenstand, z.B . Bei! A xt o d e r Schw ert. D ann treten d ie B rüche m it K noch en im p ressio n , entstan d en z.B . infolge eines S chlags m it d er A xtbahn, H o lzknüppfel o d e r S chleu derstein sow ie V erletzu n g en infolge eines P feilspitzentreffers auf.
Bei d er B eu rteilu n g d er Folgen von S ch äd elverletzungen ist festzustellen, daß pro 10 F älle d ie posttrau m atischen Z u stän d e die H eilungsspuren aufw eisen. D ie H eilu ngszustände zeugen von d er G eschicklichkeit des V erbindens u n d d er H eilung von K opfw unden und von d er Im m unität d er T o ten g egen W undinfektionen und V erletzungen selbst. Z w ei Schädel w eisen die Spuren ein er T rep an atio n , d ie die Folge d er K o p fverletzung m ildem sollte. Ein Schädel w eist a u f den F all e in es ch irurgischen E in g riffs au ch m it C h arak ter e in e r Trep an ation hin; d er G ru n d fü r die D u rchführung d iese r T rep an atio n k onnte je d o c h e in e K ran k h eit sein. A u f ein em Schädel w u rd en keine V erbesseru n g sp ro zesse festgestellt, w as d a ra u f hindeutet, daß d iese Person infolge von G eh im v erletzu n g en und begleitenden V erletzungen d es W eich g ew eb es und inneren O rg an e in anderen K ö rp erteilen g estorben ist.
A B B IL D U N G E N
Abb. 1. D ziekanow ice, G em . Ł ubow o, Fst. 22. D er Frauenschädei au s dem G rab 32/94. A bb. 2. D ziek an o w ice, G em . Ł ubow o, Fst. 22. D er M ännerschädel aus dem G rab 24/93. Abb. 3. D ziek an o w ice, Gem . Ł ubow o, Fst. 22. D e r M ännerschädeJ au s dem G rab 21/83. Abb. 4. D ziekanow ice, G em . Ł ubow o, Fst. 22. D e r M än n erschädel aus dem G rab 31/95. A bb. 5. D ziek an o w ice, G em . Ł ubow o, Fst. 22. D er M ännerschädel aus dem G rab 21/92. Abb. 6. D ziekanow ice, G em . Ł ubow o, Fst. 22. D er M ännerschädel aus dem G rab 7/94. A bb. 7. D ziek an o w ice, G em . Ł ubow o, Fst. 22. D er M ännerschädel aus dem G rab 4/85. Abb. 8. D ziek an o w ice, G em . Ł ubow o, Fst. 22. L o ser Frauenschädel.
A bb. 9. D ziek an o w ice, G em . Ł ubow o, F st. 22. D e r M än n erschädel aus dem G rab 15/94. Abb. 10. D ziekanow ice, Gem . Ł ubow o, Fst. 22. D e r M än n erschädel au s d em G rab 15/94. A bb. 11. D ziek an o w ice, Gem . Ł ubow o, Fst. 22. D er M än n erschädel au s d em G rab 15/94.
A bb. 12. D ziek an o w ice, G em . Ł ubow o, Fst. 22. D er M ännerschädel aus dem O b jekt III/92 — R önt genbild.
A bb. 13. D ziek an o w ice, G em . Ł ubow o, Fst. 22. D e r M än n erschädel aus d em O bjekt 111/92. Abb. 14. D ziek an o w ice, G em . Ł ubow o, Fst. 22. D er M ännerschädel aus d em O bjekt Ш /92. Abb. 15. D ziek an o w ice, Gem . Ł ubow o, Fst. 22. D e r M ännerschädel aus d em O b jek t III/92.
