Stefan Sołtyszewski
Prawa i obowiązki witrykusów w
polskim ustawodastwie synodalnym
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 3/1-2, 263-287
K S. STEFA N S O Ł T Y S Z E W S K I
PRAWA I OBOWIĄZKI WITRYKUSÓW
W POLSKIM USTAWODAWSTWIE SYNODALNYM
Głównym zadaniem, prawem i obowiązkiem w itrykusów
był udział ich w zarządzie m ajątkiem kościelnym. Prawo to
przysługiwało im z ustanowienia Kościoła na podstawie ustaw
synodalnych. M ajątkiem ściśle kościelnym zarządzali oni
wspólnie z proboszczem, razem z k tórym stanowili „Collegium
Ecclesiasticum”. Bez wiedzy i zgody proboszcza nie wolno im
było dysponować funduszem kościelnym. Prawo udziału wi
trykusów w zarządzie m ajątkiem kościelnym było wielkim
upraw nieniem świeckich w dziedzinie kościelnej, a z drugiej
strony nakładało liczne obowiązki.
W nagrodę za pracę i poświęcenie dla Kościoła oraz w związ
ku z urzędem,
jaki sprawowali, przysługiwały w itrykusom
pewne upraw nienia.
Jedne z nich przysługiwały im na podstawie ustaw synodal
nych, inne natom iast ze zwyczaju.
Do pierwszych należały:
1. Prawo do pierwszego po kolatorach miejsca w kościele.
2. Praw o wyznaczania wraz z proboszczem miejsc na ław
ki w kościele.
3. Przyw ilej wolnego pogrzebu.
4. Przyw ilej uczestnictwa w zasługach i sufragiach za do
brodziejów kościoła.
5. Prawo posiadania kluczy do kasy kościelnej.
* Zob. a rty k u ły tegoż a u to ra : „Geneza in s ty tu c ji w itr y k u s ó w w p o l
s k im u sta w o d a w stw ie sy n o d a ln y m ". P ra w o K ano n iczn e N r 1—2, r. 1959,
425—443 o ra z „ P ow oływ anie w itr y k u s ó w w p o lsk im u sta w o d a w stw ie
Do drugich należały:
6. Praw o mianowania kościelnego i dzwonnika do pomocy
proboszczowi przy spełnianiu funkcji liturgicznych.
7. Prawo posiadania (przechowywania) kluczy do kościoła.
1. W uznaniu zasług ustawodawstwo kościelne w Polsce
przyznawało w itrykusom zaszczytne wyróżnienia. Mieli oni
przyw ilej zajmowania pierwszego miejsca w kościele po kola
torach lub urzędnikach cywilnych, ażeby przez to zachęcić ich
do ochotniejszego spełniania swoich funkcji.1
2. Również do upraw nień w itrykusów należy zaliczyć p ra
wo wyznaczania miejsc na ławki, zakupywane przez wiernych
w kościele.
Na W armii, gdzie był zwyczaj zakupywania ławek w koś
ciele, w itrykusy, razem z probszczem, je wyznaczali2.
Sam proboszcz, ani sami w itrykusy, ani m agistrat, ani gmi
na nie mieli prawa wyznaczania ławek w kościele parafianom,
tylko łącznie i to w swoim czasie i miejscu, odpowiednio do
zwyczaju, panującego w danej okolicy3. Miejsca te, raz zaku
pione, nie przechodziły dziedzicznie na spadkobierców, lecz ci
m ieli prawo je odkupić4.
3. Po śmierci przysługiwał w itrykusom przyw ilej wolnego
pogrzebu. S tatu ty synodalne o ty m przyw ileju mówią lakonicz
1 S y n o d u s Dioecesana P osnaniensis sub D. C hristophoro A n to n io
S ze m b e k , V a rsa via e celebrata a 1720, cap. XI I : „U t au tem sin t a la c rio
res in h a s fu n c tio n e s ta m E cclesiae, q u a m la m p ad is P ro v iso re s in vim g ra titu d in is p rim u m p o st C ollatores v el M a g istra tu s in E cclesia locum... h a b e b u n t”.
2 D ecretales S u m m o r u m P o n tific u m pro R egno P olonkie et C on
stitu tio n e s S yn o d o r u m P ro vin cia liu m et D ioecesanarum R eg n i eiu sd em ad S u m m a m collectae... E d ita e c u ra e t studio Z enonis C h o d y ń s k i...
et E d u a rd i L i k o w s k i , t. II, P o sn a n ia e 1882, (Zbiór Z óraw skiego), 493. V arm ie n sis a. 1575: „ S ta tu im u s et declaram us, quod p a ro c h u s so lu s non h a b e t p o te sta te m elocandi sedilia in tem plo, neq u e soli v itr i ci a u t m a g istra tu s, a u t co m m u n itas sin e parocho. C onju n ctim enim ,
idque suo te m p o re e t loco, p ro m ore cu iu sq u e loci f ie r i debet. s Tam że.
4 T am że: „E a a u tem (scilicet sedilia) sem el e m p ta ad h ae red es p e rp e tu o tr a n s m itti non d eb en t, sed eos in red im en d o ju re sedilium e ju s m odi p o tio re s fo re d e c la ra m u s”.
[ 3 5 ] P R A W A I O B O W I Ą Z K I W I T R Y K U S O W 2 6 5
nie: „gratuitam sepulturam in ecclesiis habeant”,5 „gratis lo
cum sepulturae h abebunt”.6
Przyw ilej ten polegał na tym , że w itrykusy po śm ierci otrzy
mywali pogrzeb wolny od wszelkich opłat, bądź też od opłat
za miejsce na cm entarzu7. W olny pogrzeb przysługiwał tylko
tym w itrykusom , którzy zm arli „in officio”, tj. w czasie ka
dencji, nie przysługiwał natom iast ich żonom i dzieciom8. Zw ra
cam y n a to uwagę dlatego, że radni miejscy, ich żony i dzieci
korzystały z takiego samego przyw ileju nie tylko w czasie ka
dencji radnego, ale jeszcze w ciągu roku po skończonej ka
dencji lub usunięciu radnego ze stanowiska.9
5 H i p l e r T., C o n stitu tio n es S ynodales W arm ienses, Sam bienses,
P om esa n ien ses, C ulm enses, nec n o n provin cia les R igenses. B ru n sb e rg a e
1889: „ G ra tu ita m se p u ltu ra m in ecclesiis h a b e a n t non n isi e a ru m p arochi, ca p e lla n i et b e n e ficia ti, p a tro n i e t p a tro n o ru m u xores, q u i q u aev e d e ce sse ru n t in fid e c a th o lica et a ju ro ecclesiastico se p u ltu ra nori p ro h i b e n tu r: a tq u e v itric i in o fficio m o rtu i, si ipsi eorum ve hered es id de si d e ra v e r in t
6 S. P osnaniensis a. 1720, j. w., cap. X II.
I M a ł e c k i F., U dział c z y n n ik a św ieckieg o w zarządzie m a ją t
k ie m k o śc ie ln y m w Polsce w p ie rw sz y c h p ię ciu w iek a ch po w p ro w a d ze n iu ch rześcija ń stw a , L u b lin 1949, 99 (m aszynopis).
8 A c ta ca p itu lo ru m n e c no n iu d ic io ru m ecclesiasticorum selecta
e d id it В. U l a n o w s k i , K ra k ó w 1908, vol. III. p a rs I, 65, nr. 169, r. 1495: „ Item ex alio co n tra eundem p re p o situ m p ro p o su e ru n t, q u ia ipse p rep o situ s com pellit eosdem ad solucionem se p u ltu re . Ex adverso p re p o situ s resp o n d it, dicens se ab eisdem v itric is, q u a n tu m ad p e rso n a s illo ru m no n recepisse, quo vero ad u x o re s e t p u ero s illaru m , u t ju r is est, solvere a strin x isse . R m u s d om inus d ecrevit, quod v itric i ex sis te n te s in officio h a b e a n t lib e ra m se p u ltu ra m , q u a n tu m v ero ad u x o re s e t p u e ro s illo ru m p r o p te r m elio rem sue R. P tis a n im i info rm acio - nem d ic tam solucionem se p u ltu re fien d a m s u sp e n d it” .
9 A c ta ca p itu lo ru m , j. w., vol. I l l , p ars. s. 52, n r 139, r. 1484: „Rmus... d n u s P e tr u s D. episcopus P locensis... d e c re v it e t sen ten c iav it in hu n c, q u i se q u itu r, m odum , quod ip si consules, ip so ru m u x o res et p u e r i eo te m p o re, quo in co n su la tu e x is tu n t et p e r deposicionem c u iu s lib e t eorum de co n su latu p e r an n u m in te g ru m p o st deposicionem , se p u ltu ra s ipsas solvere non te n e b u n tu r, nec aliq u is eorum te n e b itu r, ym no e r u n t e x e m p ti a solucione et lib e ri ip sa ru m se p u ltu ra ru m , post la p su m v e ro u n iu s a n n i p o st deposicionem cu iu scu n q u e ip so ru m de consulatu, u t ce te ri cives et v ic in i te n e b u n tu r ad solucionem e a ru n d em
Żona i dzieci, dopiero po roku od ukończenia kadencji lub
usunięcia radnego, były traktow ane ,,ut ceteri cives e t vicini”
i m usiały ponosić koszta pogrzebu10.
B rak źródeł nie pozwala nam na stwierdzenie, czy te n przy
w ilej przysługiwał również w takim zakresie w itrykusom, ich
żonom i dzieciom. Należy podkreślić, że przyw ilej wolnego
pogrzebu przynosił nietylko ulgę m aterialną, ale był niem a
łym wyróżnieniem, a zarazem uznaniem zasług, położonych
dla Kościoła. Tym bardziej było to zaszczytne wyróżnienie, że
te n sam przyw ilej wolnego pogrzebu przysługiwał takim oso
bom w parafii jak proboszcz, kolator i jego żona.11
4. Do przywilejów n atu ry czysto duchow ej należało uczest
nictwo w itrykusów w zasługach i modłach za dobrodziejów
kościoła.
O przyw ilejach tych dow iadujem y się ze statutów Synodu
Poznańskiego12. Zbiór W ężyka obowiązujący w całej Polsce
przedrozbiorowej nie wspomina o nich. Nie możemy przeto
stwierdzić czy przyw ileje te m iały miejsce w całej Polsce.
5. Pieniądze i kosztowności kościelne były przechowywane
w skarbcu kościelnym, do którego różne klucze mieli pro
boszcz i w itrykusy, tak, żeby jeden bez drugiego nie mógł
otw orzyć123. Jeżeli były trzy zam ki to dwa klucze m ieli Wi
trykusy a jeden proboszcz13. Ani sam proboszcz ani w itrykusy
n ie mogli otw ierać kasy kościelnej osobno. Jeżeli proboszcz
io T am że. u Zob. n o ta 7.
12 S. P osnaniensis a. 1720, j. w., cap. X II: „provisores... B en efacto r u m m e rita e t S u fra g ia p a rtic ip a b a n t” .
i2a S yn o d u s D ioecesana V la d isla vien sis ab III. e t R ev. D om ino
D. M athia Ł u b ień sk i... V a rsa v ia e A.D. 1634, 43, 44: „et sub d u a b u s cla
v ibus, q u a ru m a lte ra m p a ro c h i a lte ra m V itric i penes se r e tin e a n t”. P o r. S y n o d u s D iocesana P ra em y slie n sis P raesidente D. A n d rea S z o łd r s k i a. D. 1636. C racoviae 1636, 11. Zob. j. w., 490: S. C u lm en sis
r 1745. Z b ió r Z óraw skiego.
13 S y n o d u s D ioecesana P osnaniensis r. 1720, j. w., cap. X II: „А e a rb o n a v ero d u ae sin t claves penes vitricos, te r t ia penes P a ro ch u m u t u n u s sine alio a p e rire illam non possit, n eq u id em P a ro c h u s”.
[ 3 7 ] P R A W A I O B O W I Ą Z K I W I T R Y K U S Ó W 2 6 7
nie mógł być obecny przy otw ieraniu kasy, to w ty m celu po
winien delegować innego kapłana14. Zdarzało się niekiedy, że
proboszcz nie m iał żadnego klucza do skarbca kościelnego,
a chcąc się doń dostać zmuszony był popsuć zamki. Takie
zdarzenie zanotowały zapiski sądowe diecezji płockiej15.
Ustawy synodalne w yraźnie zaznaczają, że skarbona kościel
na powinna mieć podwójny zam ek16.
Powyższe
przepisy
obowiązuwały również na Zachodzie
w prow incji m ogunckiej17.
Jeśliby w itrykus albo kolator lub parafianin jakiś kasę
kościelną zuchwale rozbił, lub podstępnie otworzył, przeciwko
tem u proboszcz jest
obowiązany zanieść skargę przed sąd
świecki lu b duchowny i rozpocząć proces w ciągu trzech
mie-14 Z b ió r Z óraw skiego, j. w., 490, S. V arm ie n sis r. 1610: „C istas et tru n c o s eleem osynarios soli n u n q u a m a p e rie n t, sed vel p aro c h o vel aliq u o alio sa ce rd o te a b ipso co n stitu to p ra e se n te ...”
15 A c ta ca p itu lo ru m , j. w., vol. I l l , p a r s I. s. 23, nr. 62, r, 1466. „ In co nsistorio P o lth o v ien si. In cau sa circ u m sp e cto ru m consulum et v itric o ru m de Z acroczym c o n tra p le b a n u m in Z akroczim , p ro v id i v iri S ta n is la u s T yncza, S ta n is la u s K ra k o w a consules... Ite m p ro p o su eru n t, quom odo au su te m e ra rio e t sacrilego anno p re se n ti a n te fe stu m s. M i chaelis in m edio n o ctis s u b in tra n s sa c ristia m cum suo ea m p a n ato re, quem ipse c o n tra v o lu n ta te m v itric o ru m et consulum c o n stitu it, se ra s circa cista, in q u a est th e z a u ru s ecclesie, f re g it et n isi custodes c iv ita tis con su les no n v ocassent, to tu m th e s a u ru m de eadem cista recepisset, et eodem te m p o re h ab en s et te n e n s cslaves a sa c ristia d e eadem sa e ristia h u m e ra le de a u ro te x tu m e t m a rg a re tis d esu p e r o rn a tu m p e rd id it, a lias p ro se u s u rp a v it in v a lo re x sex ag e n aru m , p eten s eum sa crile gum p ro n u n c ia ri”.
16 Z b ió r Z óraw skiego, j. w., S. P o sn an ie n sis a. 1758: d u ab u s d u n ta x a t s e ra tu ris ca rb o n am d eb e re esse clau sa m ” .
P o r. R e fo rm a tio n e s G en e ra les ad cleru m e t p o p u lu m D ioecesis C ra- covien, p e rtin e n te s ab. III. e t Rev. D no M a rtin o Szyszkow-ski in Sy nodo D ioecesana S a n c ita e et pro m u lg atae. A. 1621, 106: ,,ut a rc a sit su b d u ab u s se ris in trise e is et p en silib u s” .
17 C o n situ tio n e s C oncilii P rovincialis M o g u n tin i sub R ev. D n. S e
bastiano... A rchiepiscopo M oguntino... A.D. 1549 celebrati, f. X X V III.
siecy oraz doprowadzić go przez wszystkie instancje do wy
roku definityw nego18.
Inne upraw nienia, jak zaznaczyliśmy wyżej, przysługiwały
w itrykusom na podstawie długoletniego zwyczaju.
6.
W niektórych diecezjach jak np. w diecezji płockiej, był
starodaw ny zwyczaj mianowania przez w itrykusów kościelne
go i dzwonnika do pomocy proboszczowi w czynnościach li
turgicznych. Dowiadujem y -się o tym z zapisków sądowych
diecezji płockiej. W mieście Wyszogród proboszcz mianował
kościelnego i dzwonnika. Radni, którzy utożsamieni są z wi-
trykusam i, (consules seu vitrici), wytoczyli skargę do biskupa,
że proboszcz samowolnie i nieprawnie dokonał tych nom ina
cji. W skardze, powołując się na długoletni zwyczaj, stw ier
dzają, że oni sami zawsze
obsadzali
powyższe stanowiska,
a proboszcz tylko zatwierdzał nominacje. Wobec tego proszą
biskupa, aby zwyczaj daw niej zachowany został przywrócony.
Proboszcz w swojej obronie oświadczył, że chociaż uczynił to
bez zebrania radnych i witrykusów, to jednak na te stanowi
ska powołał ludzi odpowiednich. Biskup po zasięgnięciu in
form acji zdecydował, że stary zwyczaj mianowania kościelne
go i dzwonnika przez w itrykusów powinien być utrzym any
i przestrzegany19.
18 R efo rm a tio n es G enerales a d c le ru m e t p o p u lu m D ioecesis C ra-
covien. p e r tin e n te s ab 111. e t R ev. D no D. M a rtino S z y s z k o w s k i in S y nodo D ioecesana sancitae et p ro m u lg a ta e A . 1621, 106: „Si a u te m V itri
cus a u t P a tro n u s, P a ro c h ia n u sv e q uispiam , p ra e su m p tio n e te m e r a ria a rc a m se ra sq u e fre g e rit, a u t alicu iu s se rif a b r i a r te a p e ru e rit: co n tra eundem P le b a n u s p ro te sta tio n e m -in fo ro se c u la ri vel sp iritu a li fac ere et actio n em in fra triu m m en siu m inchoare, ac p ro se q u i u sq u e ad sen te n tia m d efin itiv a m p e r om nes in sta n tia s te n e a tu r...”.
19 A cta c a p itu lo ru m , j. w., vol. I l l , p a rs I, 64, n r 169, r .1495. „In ca u sa p ro v id o ru m con su lu m o p p id i W ischegrad in et c o n tra religiosum S ta n is la u m P irz in a p re p o situ m in W ischegrad, consules e t v itric i de ibidem ... c o n tra eundem v erbo p ro p o su e ru n t q u ia q u am v is d ic ti co n su les seu v itric i in W ischegrad ex iste n te s ex co n su etu d in e d iu c iu s te n ta et ex c e rta ca u sa le g itim a se rv a ta m in istru m et ca m p a n a to re m p re fa te ecclesie in W ischegrad sine a liq u a co n tra d icc io n e p re p o s iti p ro te m pore tu n c e x iste n tis d a b a n t, assig n a b a n t et sta tu e b a n t, p rep o sito con f irm a n te et consenciente, n ic h ilo m in u s d ic tu s S ta n is la u s p re p o situ s m o d e rn u s su o ru m p red e cesso ru m non sequens c o n su etu d in em c itr a
vo-[ 3 9 ] P R A W A I O B O W I Ą Z K I W I T R Y K U S O W 2 6 9
7.
Przyw ilej posiadania kluczy do kościoła przysługiwał
w itrykusom na podstawie zwyczaju. Nie znajdujem y bowiem
o nim śladów w ustawach synodalnych, lecz w zapiskach są
dowych, które mówią o nim jako o istniejącym zwyczaju i nie
negują go witrykusom.
Na tym tle powstawały często zatargi między proboszczem
a w itrykusam i. W celu rozstrzygnięcia tych zatargów, bądź to
jedna, bądź druga strona, zanosiła skargę do sądu duchowne
go, Sąd Duchowny w W ieluniu w roku 1482 rozpatryw ał spra
wę ,wniesioną przez proboszcza ze Sokolnik przeciw w itry k u
som, że oni w brew statutom
prow incjonalnym i ogólnemu
zwyczajowi, przyjętem u od wielu la t w ziemi wieluńskiej,
w dzierają się do rządów samego kościoła i zabierają klucze
od kościoła, tak, że proboszcz ,kiedy by chciał nie może wejść
do świątyni, aby się pomodlić z powodu braku kluczy20.
Z drugiej strony w itrykusy oraz kmiecie i sołtysi ze Sokolnik
stwierdzili, że zawsze w swoich rękach mieli klucze do kościoła,
a nie pleban, aby uniknąć niebezpieczeństw (propter pericula
vitanda), ponieważ nigdy nie byli -pewni21. O jakich niebezpie
lu n ta te m consulum e t v itric o ru m m in is tru m et c a m p a n a to re m suum ad p la citu m p o n it et sta tu it, p eten s iu x ta c o n su etu d in em in prem issis o b se rv a tam co n serv ari. E x ad v e rso p re p o situ s resp o n d it, (quod) lic et sine consensu d ic to ru m consulum et v itric o ru m m in is tru m e t c a m p a n a to re m poniit, p o n it viro s bonos et idoneos. E t R m us d o m in u s a u d ita p e r c e rta s p e rso n a s su fficie n ti in fo rm acio n e d e c re v it a n tiq u a m consue tu d in e m in p rem issis se rv a ri solitam te n e r i et o b se rv a ri..."
20 A cta c a p itu lo ru m nec non in d ic io ru m ecclesiasticorum selecta e d id it U l a n o w s k i B., vol. II. K ra k ó w 1902 ,s. 414, p r. 854, a 1489: „H onor. M a th ia s in S zk olniki p le b a n u s ...proposuit c o n tra v itric o s p r in c ip a lite r e t scultetos a c om nes e t singulos de S zo kolniki cm ehtones ...quom odo ip si p e r tin a c ite r ...contra s ta tu ta p ro v in c ia lia e t com m unem co n su etu d in em a m u ltis a n n is in te r r a W ielunensi te n ta se in re g i m e n ecclesie ipsius in ic iu n t, claves ecclesie c a p iu n t e t ipsum p le b an u m a d o ra n d u m , qu am v o lu e rit, ad ecclesiam p r o p te r ab sen c iam clavium
ire non a d m ittu n t...”
21 Tam że, 415: „Ex ad v e rso v itric i e t cm ethones ac sc u lte ti de S zokolnyki resp o n d e n d o ...d ix eru n t se se m p er h a b e re claves in m a n i bus, et no n p le b an u s, p ro p te r p e ric u la v ita n d a , q u ia n u n q u a m c e rtu m h a b e b a n t”.
czeństwach jest tu mowa? Zapewne chodzi tu o kradzieże,
o czym dow iadujem y się z innej skargi, omówionej niżej.
W powyższej spraw ie Sąd Duchowny wydał wyrok: „claves
plebano, quando voluerit non denegando”22.
Z orzeczenia wyroku w ynika jasno, że przyw ilej posiadania
kluczy od kościoła przysługiw ał w itrykusom, lecz nie wolno
ich było odmówić, kiedy proboszcz sobie tego życzył. Twierdze
nie to umacnia inna skarga, zaniesiona do tego samego konsy-
storza wieluńskiego przez wieśniaków wsi Wójcin. Skarżą oni
w niej plebana, k tó ry sam przechowuje klucze do kościoła,
a nie daje ich witrykusom , co· spowodowało, że pod opieką pro
boszcza zostały skradzione niektóre rzeczy kościelne23.
Zwyczaj dopuszczał prawo posiadania kluczy do kościoła
przez witrykusów, aby roztoczyć ściślejszą opiekę nad rzecza
mi, które znajdowały się w kościele, zwłaszcza w czasie nieo
becności proboszcza.
Z protokółów w izytacyjnych dowiadujemy się, że w niektó
rych okolicach był zwyczaj, że klucz do kościoła przechowy
wał w itrykus u siebie, dla bezpieczeństwa kościoła, lecz tylko
w czasie nieobecności proboszcza24.
Przyw ilej posiadania przez w itrykusów kluczy do kościoła,
był niebywałą ingerencją w upraw nienia
rządcy
kościoła,
uniemożliwiający norm alną kontrolę nad świątynią. Był to
chyba
najbardziej
frapujący
przywilej udzielony osobom
świeckim.
Stwierdzić w końcu należy, że posiadanie kluczy do kościo
ła przez w itrykusów było wyjątkowym uprzywilejowaniem ,
bo oni nie tylko symbolicznie, ale istotnie staw ali się panam i
22 Tam że.
23 A c ta ca p itu lo ru m , j. w., vol. III, p a rs I, s. 341, n r. 824, r. 1522: „O m nes k m eth o n es de W oyczin ...contra ipsum p le b a n u m ...item eeiam solus (plebanus) claves p o r ta t ad ecclesiam non d an s ea s v itric is, e t quod sub su a cu sto d ia c e rta p a r s cere, su p e rp iliciu m et cu sin u s e t alia v estim e n ta, q u e f u e r u n t p r o ecclesia data, de ip sa ecclesia s u b la ta
sunt...”
24 D ecanatus B resten sis 1699. O rle: „V itricu s Jo sep h u s P rz e tk o d e v illa O rle, v ir b o nus et p o ssessio n atu s ...Deinde in a b s e n tia R n d i C om - m e n d a rii claves ab E cclesia penes se p ro p te r se c u rita te m co n se rv e t”.
[41]
P R A W A I O B O W I Ą Z K I W I T R Y K U S O W271
i gospodarzami Domu Bożego. W rzeczywistości bowiem za
garnęli oni jeszcze wiele innych dziedzin w adm inistracji pa
rafialnej, do tego stopnia, że, jak pisze ks. Małecki, „nie było
miejsca na plebanii, w kościele, w zachrystii, w dzwonnicy,
dokąd by oni nie zaglądali”.25
* * *
Obowiązki w itrykusów jasno w ynikają ze statutów syno
dalnych, dekretów sądowych, protokółów w itytacyjnych, de
kretów „reform ationis” dla różnych parafii oraz z treści przy
sięgi, składanej przez witrykusów.
Głównym zadaniem i obowiązkiem w itrykusów był ich udział
w zarządzie m ajątkiem kościelnym, z czym była związana:
1. Troska o utrzym anie i naprawę kościoła oraz budynków
parafialnych.
2. Zaradzenie potrzebom kościoła.
3. Zbieranie funduszów na rzecz fabryki kościelnej.
4. Roztaczanie opieki nad własnością kościelną.
5. Składanie sprawozdań.
1.
Prawo dekretałow e obowiązek
restauracji
kościołów
nakładało n a beneficjatów, którzy m ają na ten cel dawać
dziewiątą lub dziesiątą część swoich dochodów25.
Biskup krakow ski P io tr Wysz w statu tach z roku 1394 za
rządził, że dziewiąta część dochodów z beneficium ma być
przeznaczona na reperacje kościoła. Byli naw et przewidziani
prokuratorzy, którzy mieli zarządzać tym funduszem i składać
sprawozdanie beneficjatowi. W stosunku do uchylających się
beneficjatów od tego obowiązku były stosowane k ary 27.
25 Tam że.
26 P or. c. 1, X, III, 48: „Q uicunque ecclesiasticum beneficium h a b en t o m n in o a d iu v e n t ad te c ta ecclesiae re s ta u ra n d a , vel ipsas ecclesias em en d an d as, et no n am et decim am r e d d a n t”.
27 U l a n o w s k i W., O pracach p rzy g o to w a w c zy c h do histo rii p ra
w a ka n o n iczn eg o w Polsce. K ra k ó w 1887, 36. S ta tu ty P io tra W ysza
z K ra k o w a ;z ro k u 1394. D e Ecclesiis e d ifican d is et r e p a ra n d is : „E t u t m iciu s agam us cum eisdem , no n am p a rte m ben eficio ru m p ro v e n tu u m p re d ic to ru m p ro c u ra to rib u s, quos su p e r hoc c o n stitu e re te n e n tu r e t d e b en t, tr ib u a n t e t assig n e n t in p rim o capitulo, in secundo v ero v id e a n t r e fo rm a ta e t c o rre c ta et rac io n e m a p ro c u ra to rib u s rec ip ian t, de im p e n
Praw o synodalne polskie w zakresie prow incjonalnym sta
nowi, że troska o utrzym anie i naprawę kościoła należy do po
siadaczy beneficjów i witrybusów, którzy m ają zbierać fun
dusze na rzecz fabryki kościelnej i dysponować nim i za zgodą
rządców kościoła, nie określa jednak sumy jaką beneficjaci
w inni złożyć na ten cel28.
W itrykusy pod groźbą cenzur kościelnych m ieli zajmować
się reperacją dachów, okien i całego kościoła z funduszów fa
bryki kościelnej29. Gdyby te fundusze nie wystarczały zwrócą
się o dalszą pomoc do parafian30.
Rządcy kościołów własnym przykładem zachęcą parafian do
ofiarności na rzecz kościoła31. Nietylko reperacja kościoła ale
sis. O m nis a u tem , q u i ...in p re m issis sentenciis excom m unicacionis ipso fac to sit ir re titu s e t n isi p e r p ro c u ra to re s ipredictos com m oniti in fra octo d ie ru m spacium legitim o c e ssa n te im p e d im e n to p a rte m nonam p re d ic ta m pro refo rm acio n e p re d ic ta im p e n d e rin t et a s sig n a u e rin t cum effectu , h o rasq u e cononicas com p lere n eg le x e rin t, ipso s ta tu ti p re d ic ti v igore d ec ern im u s ip so ru m b en e ficiis fo re p riu a n d o s ”.
28 C o n stitu tio n es S yn o d o ru m M etropolitanae Eccl. G nesnen. Pro
v in c ia liu m a u th o rita te S y n o d i P rovincialis G em bicianae p e r D eputatos recognitae iu ssu vero e t opera ... D. Joannis W ę ż y k ... editae C raco- viae... A. D. 1761 (Z biór W ężyka), 234: Q u icunque E cclesiastica b e n e fi
cia o b tin e n t, a d ju v e n t ad te c ta E cclesiae reficien d a , vel E cclesias r e s ta u ra n d a s , et cum eis collectores eleem osynarum , p ro fa b ric is E ccle siaru m , quos q u id a m v itric o s ap p e lla n t, d e p u ta ti, ... e t iidem eleem o sy n a s fid eliu m inconsultis E cc lesiaru m R e cto rib u s non e x p e n d a n t”.
29 J a c o b s o n H., G eschichte d er Q u ellen des k a th o lisc h en K ir
ch e n re c h t d er P ro v in ze n P reu ssen u n d P osen m it U rk u n d e n u n d R e g este n , K önigsberg 1837, 40. S ta tu ta P ro v in c ia lia C oncilii R igensis an.
1428: p ro v iso res ip sa ru m (ecclesiarum ) q u i o nus fa b ric e su b ire t e n e n tu r ta m se cu la re s qu am ecclesiasticos ad re s ta u ra tio n e m d ir u ta ru m ecclesiarum de b o n is ad u su m fa b ric e collatis vel in te sta m e n to le g atis c e n su ra co m p ellan t” .
30 T am że: Si au tem ad hoc fa b ric e non su p p e ta n t fa c u lta te s, p a - roch ian o s illa ru m ecclesia ru m m o n e a n t e t in d u c a n t, u t iu x ta p o ssib i lita te m au x iliu m p r a e s ta n t p ro ecclesia ipsorum , q u a n d o n ecesitas ex- tite r it, re s ta u ra n d a .
1Щ
P R A W A I O B O W I Ą Z K I W I T R Y K U S Ó W 2 7 3i budowa oraz spraw ianie rzeczy kościelnych, miało się odby
wać za wiedzą i radą w itrykusów 32.
Synod Przem yski z roku 1641 podkreśla, że plebani, razem
z kolatoram i lub w itrykusam i, a jeśli zajdzie potrzeba i z pa
rafianam i, m ają obmyślać środki podźwignięcia Domu Bożego
z ru in i w m iarę swych możliwości przyczyniać się do tego
własnym m ajątkiem 33. Synod te n nakazuje kolatorom odre
staurować kościoły pod u tra tą prawa p atro n atu 34.
Stawianie nowych kościołów i napraw a starych należała za
sadniczo do kolatorów, zwłaszcza tam , gdzie dochody benefi
cium były m ałe35.
O obowiązku w itrykusów dbania o utrzym anie i reperację
kościoła dow iadujem y się również pośrednio i z zapisków są
dowych oraz protokołów wizytacyjnych. W zapiskach sądo
wych z roku 1531 czytamy, że proboszcz zbierał i gromadził
pieniądze zapisane na kościół i rozporządzał nim i według włas
nej woli, a tymczasem kościół potrzebował napraw y. Sędzia,
w ydając w yrok orzekł, że pieniądze przeznaczone na rep era
cję kościoła powinny znajdować się pod k u ratelą witrykusów,
32 C o n stitu tio n es S ynodales Eccl. C ulm ensis a R ev. D no P e tro C ostka E piscopo C ulm ensi em e n d a ta e et a u c ta e A. D. 1583. O pera et im pensis R. D. O d in ecti P e r re n o t C anonici e t O fficialis G en e ra lis C u l m ensis in lucem e d ita e A. D. 1610, cap.: U t p le b a n i u n a m ita u t cum e o ru n d e m sc itu et consilio ae d ifica tio n e s e t re p a ra tio n e s E cclesiaru m e t co m p aratio n es re ru m .ecclesiasticarum f ia n t” .
33 S y n o d u s D ioecesana P ra em y slie n sis p ra e sid en te D. P etro G em -
Ы скг anno D om ini 1641, C raooviae 1642, cap.: D e ecclesiis e t ea ru m r e p a
ra tio n e : „ B en e ficia tis vero, sub poenis a r b itrio N ostro im p o n en d is et in itio cum P a tro n is, vel C ollato rib u s, vel A ed ilib u s E cclesiarum , etia m P a ro c h ia n is, si n ec essita s p o stu la v e rit, ad sym bola eo n om ine v ocatis consilio, ra tio n e s in e a n t; p ro v irib u s etiam peculio suo ad iu v en t, quo c itiu s D om us D ei re p a ra ri, ac re s ta u ra ri....”
34 E n cy klo p e d ia K ościelna, ks. M. N ow odw orskiego, W arszaw a 1876, X I, 328.
35 Ł u k a s z e w i c z J., K r ó tk i opis h isto ry c zn y kościołów pa ro -
ch ia ln yc h w d a w n e j d ie ce zji p o zn a ń sk iej, t. I. P o zn ań 1818, X X IV .
którzy za zgodą proboszcza m ają przeprowadzić rem ont i zdać
sprawozdanie całej parafii pod groźbą cenzur36.
W czasie w izytacji parafii Orłów, w diecezji włocławskiej,
w itrykus, zapytany przez w izytatora, odpowiedział, że w kasie
kościelnej są pieniądze, które w itrykusy przechowują na re
perację dachu kościelnego, której tak bardzo kościół wym aga37.
Z powyższego wynika,
że w itrykusy troszczyli się o tak
zwane „sarta tec ta”38 czyli o całość kościoła i budynków pa
rafialnych oraz o utrzym anie ich w dobrym, przyzwoitym
stanie39.
Zdarzało się, że w itrykus nietylko przyczyniał się do gro
madzenia funduszów na reperację kościoła i miał nadzór nad
nią, ale czasem w łasnym sum ptem
toczynił, jak naprzykład wi
try k u s z parafii Gembice,
w
archidiakonacie kruszwickim,
który własnym funduszem pokrył dach kościelny40. Inny
п а зе A c ta C a p itu lo ru m , j. w., vol. III, p a rs I, 353, n r 853, r. 1531 „Ite m (nobilis) c o n tra eu n d em (plebanum ) p ro p o su it quod p ecunias ecclesie ad se rec ep it et s e rv a t d im isitq u e le g a ta te s ta m e n ta lita r p ro ecclesia p ro su a v o lu n ta te , q u a n tu m q u id v o lu e rit alicui, et ecclesia in d ig e t refo rm a cione; in p re se n c ia p le b a n i co n fiten tis se h a b e re p e c u nias ecclesie V m a rc as, et alie su n t in debitis. E t dom inus in h e re n d o s ta tu tis p ro v in c ia lib u s ac co n su e tu d in i in dioecesi te n te d e c e rn it; q u a n tu m ipse p le b a n u s p e c u n ia s no n h a b u e rit, sed e lig a n tu r v itric i cistaque h a b e a n tu r ecclesie, ad q u am p le b an u s u n a m elavem et v itric i sim ilite r p e r elavem h a b e a n t cum consen su q u e p le b a n i ed ificen t ac raeionem p e r a n n u m to ti p aro ch ie fa c ia n t sub c e n su ris” .
37 M u n u m e n ta H istorica, 17: V isita tio E cclesiarum D ioecesis V la-
disla vien sis a. 1578. V itric u s: „H ab en t quoque ecclesiae pecuniam , qu am pro re p a ra tio n e .tec ti ecclesiae se rv a v u n t, nim is enim eget r e p a ra tio n e ”.
38 E n cy klo p e d ia K ościelna, 232.
39 J а с о b s ο n H., j. w. S ta tu ta sessionis consistorialis habitae G e-
dani d. 24 N o v em b ris 1519, 212: „A edes p o rro E cclesiae ac ben eficio
ru m ta m a P aro ch o qu am a V itric is in bono et d ec en ti sta tu , iu x ta C o n stitu tio n es C anonum et leges R egni tr a c te n t u r ”.
40 V isita tio A rc h id ia c o n a tu u m C ru sficien sis et P om eraniae 1582 et
1583. R a tio V isitatio n is A rc h id ia co n a tu s C rusviciensis in Dioecesi W la-
dislav ie n si p e r m e T hom am Z ak rze w sk i A rch id iaco n u m C ru sv icien - sem e t C anonicum W ladislaviensem A nno D o m in i M D L X X X II p e rfe c ta . f. 346 (66): „A ed itu i ex civibus s u n t duo bo n ae fid e i v ir i, q uorum u n u s p ro p rio su m p tu cum E cclesia no n h a b e re t te c tu m tem pli... re n o v a ri c u r a v it” .
[ 4 5 ] P R A W A I O B O W I Ą Z K I W I T R Y K U S Ô W 2 7 5
tom iast pobudował kościół i wyposażył go również własnym
kosztem. Trzeba jednakże dodać, że te n ostatni był jednocześ
nie w itrykusem i kolatorem , a więc człowiekiem zamożnym41.
Były to jednak sporadyczne wypadki. Zasadniczo na tzw. „sarta
tecta” mieli łożyć rządcy kościelni, kolatorowie i wierni. Głów
ny jednak obowiązek spoczywał na kolatorach i parafianach.
Beneficjaci i w itrykusy mieli im w ty m pomagać42.
2.
Do obowiązków w itrykusów należało również zaradzać
potrzebom kościoła, związanym ze sprawowaniem ku ltu re li
gijnego. Do nich należała:
a) troska o param enty kościelne,
b) zaopatryw anie kościoła w światło, wino mszalne, kadzi
dło i inne potrzeby,
c) czuwanie nad reperacją bielizny kościelnej i utrzym anie
jej w czystości.
a) Z osobnego statutu arcyb. Mikołaja Trąby z roku 142043,
oraz z protokołów w izytacyjnych44 wynika, że proboszcz lub
w itrykusy m ają kupować potrzebne param enty kościelne za
pieniądze kościelne, jeśli są, lub własne.
W itrykusy
m ieli
troszczyć się o param enty kościelne i o sprzęt liturgiczny oraz
posiadać spis inw entarza kościelnego45.
b) Liczne
źródła
wspominają o funduszach pieniężnych,
przeznaczonych na światło kościelne, wino mszalne, cbleb i k a
dzidło, które m ają być dostarczane przez w itrykusów 46.
41 M o n u m e n ta H istorica, j. w., XV, 31. 42 Z b ió r W ęży ka , j. w., 234.
43 S ta tu ty sy n o d a ln e w ie lu ń sk o -k a lis k ie M iko ła ja T rą b y z r. 1420, u zu p e łn ili i w y d ali ks. J a n F i j a ł e к i A dam V e t u 1 a n i, K ra k ó w 1915 — 1920 — 1951 (Z biór M. T rąby).
44 M o n u m e n ta . H istorica Dioeseseos V la d isla vien sis, t. XV, V lad i- sla v ia e 1897, 33. P e c u n ia e E cclesiae: „Ex h is p ec u n iis n ec essaria p ro ecclesia c a m p a ra n tu r, nem pe th u s, cera, vinum , vestes sa c ra e et a lia ” . 45 D ec an a tu s B resten sis 1699 (rękopis). B rzeście o p p id u m : „Q ui e tia m (vitrici) scire d eb e n t de su p e lle ctili A rg e n te a eiu sq u e R eg estru m h ab ere, tu m e t p a ra m e n to ru m ne a b a lie n e n tu r”.
46 Z b ió r Ż óraw skiego, j. w., 46 490. S. V lad islav ien sis an. 1634: „ P rec ip im is (inquit) u t euism odi p ec u n ia e (n im iru m ex elem osyna p r o
Sprawozdanie z w izytacji parafii Chełmce m aior w diecezji
włocławskiej lakonicznie stw ierdza: „Vinum, thus, cera e t alia
necessaria per vitricos p ro cu ran tu r”47.
W itrykusy zarządzali również specjalnym i zapisami na świa
tło kościelne oraz ofiaram i w naturze w postaci wosku, skła
danym przez w iernych, lub świec48.
Dostarczanie wina mszalnego przez w itrykusów należało do
ich ścisłych obowiązków ,o czym świadczy w yrok oficjała na
skutek skargi proboszcza ze Sokolnik. Sąd duchowny nakazał
w itrykusom,
pod groźbą k ar kościelnych, dostarczanie wina
duchow nym do celebrow ania49.
Zdarzało się, że wino dostarczane przez w itrykusów było zep
sute, toteż proboszczowie dopominali się od nich wina dobrego,
nadającego się do celebrowania Mszy św iętej50.
Synod Chełmiński z roku 1745 podkreśla, że znaczniejsze wy
d atki poza świecami i winem, powinny być czynione przez
wi-fa b ric a , vino, cera et aliis n ec essita tib u s ecclesiae collectae) ra tio n e s ta m p e r p aro c h o s q u a m p e r v itric o s c o n s c rib a n tu r”.
P o r. M o n u m e n ta H istorica, t. X X I. V lad isla v iae 1901, 22. V itric i: „V inum , th u s, ce ra e t alia n e c e s sa ria p e r v itric o s p r o c u ra n tu r ”.
P o r. V isita tio A rc h id ia c o n a tu u m C ru sfic ien sis e t P om eraniae 1582
e t 1583, j. w., f. 384 (88) S endzino (w illa): „A editui... vinum , p an e m , cera, lotione v estium , fa b ric a m provident...
P o r. V isita tio Eccl. in A rch id ia c. Vlad, a 1639 e t alio, j. w. 340. L u bień (oppidum ): V itric i Ecclesiae... colligunt E leem osynam a fidelibus... vinum , cera e t alias n ec essita tem ex d ic ta eleem osyna p ro v id en t...”
Zob. E n cy klo p e d ia K ościelna, X I, W arszaw a 1879, 240. (T ekst p rz y sięgi w itry k u só w ).
47 M o n u m e n ta H istorica, j. w . X X I, 22. 48 M ałecki F., j. w., 110.
49 A cta C apitu lo ru m , j. w., vol. II, s. 414, n r. 854, r. 1489. S k arg a proboszcza ze S okolnik „c o n tra v itric o s p rin c ip a lite r e t scu lteto s ас om nes e t singulos de S oko ln ik i cm ethones... n ec v in u m ad ce le b ra n d u m de ta b u la com m uni ecclesiae, p ro u t om nes ecclesiae p a ra c h ia le s h u iu s te r r e te n e n t, p ro c u ra re c u r a n t et om n in o nolunt... W y ro k :...e t quod v itric i eiusem ecclesiae, q u ic u n q u e p ro te m p o re fu e rin t, v in u m de com m uni ta b u la ecclesie, ad q u am im p e tra tu r, d a re p ro c u re n t ecclesias tic is sub c e n su ris”.
[ 4 7 ] ; P R A W A I O B O W I Ą Z K I W I T R Y K U S Ó W 2 7 7
trykusów, lecz za zgodą Ordynariusza, otrzym aną na piśmie
i to pod karą na alienatorów 51.
c)
Obowiązkiem w itrykusów było troszczyć się o reperację
i utrzym anie bielizny kościelnej w porządku i czystości, a także
zaopatryw anie innych niezbędnych potrzeb kościelnych. Oni to
za zgodą proboszcza wydatkowali na te n cel pieniądze z kasy
kościelnej.
O ty m dow iadujem y się również z tekstu przysięgi, składa
nej przez w itrykusów przy objęciu urzędu52, z treści niektórych
statutów synodalnych oraz z licznych protokółów w izytacyj
nych.
Synod Poznański z roku 1720 w yraźnie podkreśla, że do w i
trykusów należy obowiązek wydatkow ania pieniędzy z kasy
kościelnej, między innymi, na pranie bielizny, reperację pa
ram entów liturgicznych oraz naczyń kościelnych, lecz zaw-
zawsze za zgodą proboszcza, który jest głównym zarządcą m a
jątk u kościelnego53. W rzeczach bowiem należących do kościo
ła w itrykusy zależni są od proboszcza, a nie od urzędów świec
kich, „bo te m ają obowiązek m iastam i i obywatelami, a nie
kościołami i kapłanam i rządzić”54.
Proboszczowie razem z w itrykusam i m ają dbać o to, zazna
czają statu ty konsystorza gdańskiego z roku 1519, aby wszyst
kie lniane param enty kościelne były prane przynajm niej dwa
razy w roku, a mianowicie około Wielkanocy i św. M ichała55.
51 Z b ió r Ż óraw skiego, j. w., 489, 490. S. C ulm ensis an. 1745: „U ltra ceram e t vin u m , si q u id pro o rn a m e n tis s a c ristia e sive fa b ric a ecclesiae e ro g a n d u m v e n e rit, id n e f ia t sine consensu N o stro in sc rip tis c o n tra a lie n a to re s p ro h ib e m u s” .
52 E n cyklo p ed ia K ościelna, j. w., X I, 240:... „b ęd ą się s ta ra ł w ed łu g m ożności m o jej o p o trz e b y kościoła, ja k : o św iatło, b ielizny i re p e ra c ję je j”...
53 S y n o d u s diocesana P osnaniensis 1720, cap. X II : „...vitrici... p ro fa b ric a , vino, cera, saevo, lo tio n e e t re p a ra tio n e p a ra m e n to ru m sa cro rum , u ti etia m v aso ru m , aliisq u e n e c e s stita tib u s E cclesiae cum consilio P aro ch i, e x p e n d u n t...”
54 Z b ió r Z oraw skiego, j. w., 491. S. V arm ie n sis a. 1610: „In re b u s ad ecclesiae decorem et o rn a m e n tu m sp e c ta n tib u s a Ju d ic io et p ra e sc rip to p a ro c h i sui, n o n a M a g istra tu d ep en d en t, cum M a g istra tu s officium sit civ ita tes e t cives non ecclesias e t sacerd o tes re g e re ”.
Pierwsze pranie korporałów i purifikaterzy oraz umycie
misy do wody chrzecielnej należy do samych kapłanów 56.
P aram enta kościelne powinny być dobrze składane przez
witrykusów, wietrzone i przechowywane w miejscu suchym.
Tak samo korporały, palki, obrusy i inne rzeczy w inny być
przechowywane schludnie i czysto57.
Odbiciem postanowień synodalnych w tym względzie są
sprawozdania witrykusów, czynione w czasie w izytacji paster
skiej i zapisane w księgach w izytacyjnych58.
W parafii Lubraniec w diecezji włocławskiej, czytamy w pro
tokóle w izytacyjnym , nie było witrykusów, lecz w ich zastęp
stwie pewien starzec ze szpitala po kazaniu chodził z worecz
kiem po kościele i zbierał ofiary, ,,ex qua pecunia provideatur
vinum et lo trix ”59. N iektóre sprawozdania z w izytacji mówią
ogólnie „de necessitatibus ecclesiae magis necessariis”, którym
m ają zaradzić w itrykusy60.
„D ecretum reform ationis” pro Eccl. Paroch. Bożęcin w die
cezji krakowskiej zaznacza, że w dobrze urządzonych para
fiach dochody proboszcza powinny być oddzielone od docho
dów kościoła, z których m ają być zaspakajane potrzeby ko
ścioła. W tym też celu d ekret nakazuje powołać witrykusów,
56 J o c o b s o n H., j. w ., 212: „P a ro c h i cum V itric is o m n ia in d u m e n ta E cclesiastica lin e a la v a ri c u re n t ad m in im u m bis in an n o : vide- lic t circa fe stu m P a sc h a tis e t fe stu m S. M ichaelis. C o rp o ralia vero p u rific a to ria e t p e lv is aq u a e b a p tism a lis p e r ipsos P re sb y te ro s in p rim a eo ru m lo tio n e tr a c te n t u r ” .
57 S y n o d u s V a rm ie n s is a. D. 1726, j. w., 77: p a ra m e n ta E ccle
sia stic a p e r A edituos b en e com plicata, et in loco non hum ido, de a e s ta te u n a vel a lte r a die v e n tila ta et posth ac asse rv a ta , co rp o ralia, pallas, relin q u asq u e , m a p p a s n itid e et m u n d a h a b e re ”.
58 V isita tio A rch id . C rusf., j. w., 55Θ.
59 V isita tio Eccl. in A rch id . V ladisl. a. 1639 e t alio, j. w., 97 60 A cta V isita tio n is E cclesiaru m p a rochialium H ospitalium , Ora
to rio ru m , C apellarum A lta r iu m in A rch id io ecesi e t A rch id ia co n a tu G ne- sn e n si c o n s iste n tiu m ea ru n d em q u e R e c to ru m p e r lllr e m e t A d m . R n d u m D m u m A d a m u m L e s n ie w s k y A rch id ia c o n u m G nesnen. Pos- n anien. P oltovien. C anonicum , iu x ta m o d u m in C o n situ tio n ib u s A rch id io ecesa ń is tr a d itu m ex p ed ita e, conscripta se q u u n tu r 1632—1633.
[ 4 9 ] P R A W A I O B O W I Ą Z K I W I T R Y K U S Ó W 2 7 9
którzy m ają tego dopilnować61. Zwykle fundusze na pokrycie
tych potrzeb czerpano ,,ex eleemosina” czyli z ofiar zebra
nych przez w itrykusów w kościele w niedziele lub święta62.
W księdze w izytacyjnej parafii Łanięta, w archidiakonacie
włocławskim, czytamy, że z powodu szczupłych ofiar w ier
nych proboszcz miał fundusze tylko na świece, wina nato
miast dostarczał zwykle kolator63.
3.
Dla pokrycia wydatków związanych z potrzebam i ko
ścioła, łącznie z reperacją budynków kościelnych, potrzebne
były liczne fundusze. Fundusze te m ieli zbierać w itrykusy.
Zadanie to w ynika również z treści ich nazwy: „collecto
res64, questores seu petitores65. Du Cange podkreśla, że „v itri
ci est colligere ,sed solius plebani dispensare66. Słów „sed so
lius plebani dispensare” nie należy brać w znaczeniu wyłącz
nym, gdyż prawo wydatkow ania funduszów kościelnych przy
sługiwało również w itrykusom za zgodą proboszcza67, a jeśli
61 Decretum. R eform ationis... circa V isita tio n e m E cclesiarum D eca-
n a tu V o y n ic e n si in A n n o 1792, ex p e d itu m ; f. 4b. E x A ctis K siążęco —
M e tro p o lita ln a K u ria w K rak o w ie. P ro Eccl. P aro ch . B ożęcin; „Q uia in om nibus ben e re g u la tis P aro c h iis p ro v e n tu s E cclesiae om nino se p a r a ti esse d e b e a n t a P ro v e n tu P aro ch i, ex q u ib u s p ra e v id e a tu r pro n e c e s sita tib u s E cclesiae, idcirco p ra e s e n ti V isitatio n is D ecereto A. R. P a ra c h o in iu n g im u s u t ex C o m m u n ita te v iro s boni te stim o n ii elig at in v itric o s E cclesiae”...
62 V isita tio Eccl. in A rch id ia co n a tu V ladislav, in anno 1639 e t alio. E x A ctis V nbils C a p itu li V lad islav ien sis, 340. L u b ie ń (oppidum ): „V itrici Ecclesiae... colligunt E leem osynam a fid elib u s d iebus D nicis et festinis... vinum , c e ra e t a lia s n ec essita tes ex d ic ta eleem osyna p ro v i dent...”
63 Tam że, 332: „ P e rc ip iu n t E leem osynam a b o ffe re n tib u s v e ru m P a ro c h u s re tu lit p a u c a m ex o b la tis p ro v e n ire solere tr e s n im iru m a u t q u a tu o r groszos p ro q u ib u s C e ra e m itu r. V inum vero ex C u ria P a tro n i o ffe rri so le t” .
64 Z b ió r W ęży ka , j. w., 234.
65 H e y z m a η n U., S ta ro d a w n e p ra w a polskiego p o m n ik i, C ra - coviae 1875, IV. 27, 48.
66 D u C a n g e , G lossarium m ed ia e e t in fim a e la tin ita tis. P a ris iis 1846, VI, 860.
chodzi o znaczniejsze w ydatki, za zgodą biskupa, otrzym aną
na· piśmie68.
Zdarzały się przeciwko tym przepisom wykroczenia, z czego
w ynikały dla kościoła „damna non m odica”69. Na ty m tle były
bardzo często nieporozumienia pomiędzy proboszczem a wi-
trykusam i, czego dowodem są zapiski sądowe70.
4.
W itrykusy jako stróże własności kościelnej i zarządcy
m ajątku kościelnego m ieli obowiązek:
a) czuwać nad zabezpieczeniem m ajątku kościelnego,
b) mieć pieczę nad rzeczami kościelnymi,
a)
W związku ze zbieraniem, przechowywaniem i wydatko
waniem funduszów kościelnych .witrykusy prowadzili księgi
wpływów i rozchodów, w których razem z proboszczem zapi
sywali przyjęte ofiary, nazwiska ofiarodawców, datę i wyso
kość kwoty ofiarow anej71.
Ustawodawstwo synodalne podkreśla, że w księgach tych
w inny być zamieszczone nie tylko wpływy na fabrykę ko
ścielną,
pochodzące z opłat pogrzebowych,
ofiar, jałmużn,
opłat podzwonnych, ale także i w ydatki związane z potrzeba
mi kościoła72. Należało prowadzić dwie identyczne księgi, aby
zapobiec wszelkim podejrzeniom i wykazać prawdę. Jedna
księga miała znajdować się u rządcy kościoła a druga u w itry
kusów73.
68 Z biór Ż óraw skiego, 489, 490. 69 H e y z m a n n U., j. w., 4β. 70 M a ł e c k i F., j. w., 73.
71 Z b ió r W ę ży k a , j. w., 235 (ex an tiq u is): „Q ui (scilicet vitrici) h u iu sm o d i o b la ta cum re c to rib u s cu iu slib e t ecclesiae describ ere, p e rso nas o ffe re n tiu m , te m p u s e t q u o ta m oblationum , ne ipsis opponi possit u su rp a tio te n e b u n tu r ”.
72 Z b ió r Ż óraw skiego, j. w., 489. C ulm ensis an. 1745: „Q uorum (scii, v itrico ru m ) m u n e ris e r it p ro v e n tu s p ro f a b r ic a e t n ec essita tib u s ecclesiae, u ti a se p u ltu ris te rtia m p a rte m , le g a ta pia, larg itio n es, eleem o synas, solutiones a p u lsib u s c a m p a n o ru m colligere, ac fid e lite r in lib ro ad h u n c effectu m c o m p aran d o p e rc e p ta et ex p o sita c o n n o ta re ” .
73 Z b ió r W ęży ka , j. w., 235: „U t in p rae m issis cesset om nis su s picio et v e rita s a p p a re a t, volum us, quod u n u s lib e r seu q u a te rn io penes rec to re m ecclesiae, e t a lte r penes dictos viro s duos ecclesiasticos sit; (vitricos)...”
[ 5 1 ] K S . S T E F A N S O Ł T Y S Z E W S K I 2 8 1
Synod W arm iński z roku 1610 postanawia, aby jedną księgę
kasową przechowywali w itrykusy u siebie, a drugą składali
w skarbcu kościelnym, aby uniknąć wszelkich m alw ersacji74.
W te n sposób uniknie się występków świętokupstwa, lichwy,
m arnotraw stw a i innych niegodziwości, konkludują statu ty
M. T rąby75. Przez prowadzenie księgowości zabezpieczano fu n
dusze kościelne i zapobiegano nadużyciom.
Kosztowności i pieniądze kościelne, w celu ich zabezpiecze
nia, przechowywane były w skarbcu kościelnym, do którego
osobne klucze posiadali w itrykusy i proboszcz76.
N iekiedy beneficjat za zgodą urzędu miejskiego lub w itry
kusów zabezpieczał pieniądze kościelne przez lokatę kapitału
na procent, zwłaszcza, jeśli sum a była znaczna i na w ydatki
kościelne nie mogła być aktualnie w ydana77. Zasadniczo ani
proboszczowi ani w ityrkusom ani komukolwiek nie wolno było
pożyczać pieniędzy kościelnych, będących pod kluczem w itry
kusów, nikomu, naw et kolatorom i to naw et na krótki czas,
bez zezwolenia biskupa, wyrażonego na piśmie.
Z b ió r Z ó ra w skieg o , j. w., 490. S. V arm ien sis an. 1610: „O m nium bo
n o ru m ecclesiae, re d itu u m , p ro v en tu u m , censuum , o b v en tio n u n p e rc e p to ru m e t e x p e n so ru m d u p lic ia co n scrib ere et s e rv a re te n e n tu r reg estra... P o r. C o n stitu tio n e s S y n o d i D ioecesanae C racoviensis celebratae A . D.
1601, C racoviae. E pistola P astoralis, cap.: D e su p ellectili sa c ra : „H a b e a n
t u r d e n iq u e lib ri, u n u s a R ectore ecclesiae, a lte r a v itric is, in q u ib u s d ilig e n te r p o rre ctio n es sive eleem osynae p ro fa b ric a et n ec essita tib u s E cclesiae, f ie r i a fid e lib u s solutae, d isp e n satio q u e ea ru n d em , q u a e cum consilio P a ro c h i se m p er fiet, d e s c rib a n tu r...’’ P o r. Ref. Gen. j. w., 106. 74 Z b ió r Z ó ra w skieg o , j. w., 490. S. V arm ie n sis an. 1610:... „q u o ru m u n u m a p u d se re tin e b u n t, a liu d in ecclesiae th e s a u ro recondent...”
75 Z b ió r M.. T rą b y , j. w., ...„p ra v ita tib u s sim oniae u su ra e , e t c u iu sli bet a lte riu s im p ieta tis, a tq u e d ila p id a tio n ib u s . c e ssa n tib u s p e n itu s et
sem otis::.
76 Zob. n o ta 12a i 13.
77 S. D ioecesana P ra em yslien sis p ra e sid en te D. A n d re a s S zo ld r sk i
a D. 1636, C racoviae 1636, 11: „vel si a liq u a m a io r sit S u m m a q u am in
E cclesiae ex p en sas co n v erti po ssit p e rp e tu u s a liq u is C ensus e m a tu r, et in rem Ecclesiae... cum consilio M a g istra tu s loci V itric o ru m E cclesiae collocetur...”
Sumy wypożyczone za zgodą biskupa powinny być należy
cie zabezpieczone i zapisane
w aktach grodzkich pod karą
zwrotu ze swoich pieniędzy i suspensy78.
W praktyce jednak dość często pieniądze z kasy kościelnej
były pożyczane, o czym świadczą sprawozdania witrykusów
z różnych diecezji Polskich, k tó re w zm iankują jakie pieniądze
znajdują się w gotowiźnie, a jakie są na pożyczkach79.
Pożyczki, zaczerpnięte z funduszu kościelnego, za w yraźnym
zezwoleniem biskupa, miały być zwrócone w ciągu sześciu
m iesięcy80.
W czasie w izytacji parafii Bzów, w archidiakonacie pomor
skim, w roku 1597 archidiakon Franciszek Łęcki stwierdził,
że część pieniędzy kościelnych znajduje się w gotowiźnie (in
paratis) w posiadaniu witrykusów, a część jest wypożyczona
pew nym ludziom na takich w arunkach, że na każde żądanie
m ają je zwrócić bez zwłoki81.
b)
Świeccy zarządcy m ajątku kościelnego, jako stróże włas
ności kościelnej, m ieli obowiązek czuwać nad rzeczami koś
cielnym i i sporządzać inw entarz wszelkiego sprzętu kościel
nego oraz zapisywać b rak i w wyposażeniu kościoła, w ytknięte
78 R e fo rm a tio n e s G e n e ra le s , j. w., 105: ...„Ne q u isq u a n P leb a n o ru m , C o m m en d a rio ru m , alio ru m q u e, q u i Ecclesiis q u o cu n q u e m odo p r a e
sunt, au d e at, p e c u n ia ru m sum m as, in toto, vel in p a rte , ex eleem osynis p a rte s et collectas, ac in c a rb o n a E cclesiarum , su b C u rato ru m , vel V itric o ru m clavibus, s e rv a ri solitas, solique; fa b ric a e E cclesiasticae d estic ae d estin a to s; P a tro n is, p aro c h ian is, aliisv e q u ib u sc u n q u e personis, m u tu a re (etiam ad breve· tem p u s) p rae su m at, sin e E piscopali lic en tia, e t co nsensu in sc rip tis o b te n ta fac u ltate... ,,Por. S. dioec. V ladislaviensis a. 1634, 43.
79 M o n u m en ta H isto rica , j. w., XV, 27. Jeżew o: „P ec u n ia e E cclesiae in d e b itis ap u d D. L az a ru m L ip iń sk i flo r. 30. T am że 33. Siekothow o: P e cu n iae E cclesiae: „ In d ebitis a p u d c e rtas p erso n a s iu x ta re g istru m v ic tric o ru m fl. 26 gr. 8. I n p a r a tis penes D. M a tth ia m K onopaezki v ic tri cum flo r, 67 gr. 24”.
80 R e fo rm a tio n e s G en era les, j. w., 105.
81 M on u m en ta H isto rica , j. w., XV, 33. Bzów. P e c u n ia Ecel.: „A pud v ie trie o s in p a r a tis h e b e n tu r flor. 6 gr. 20. H a b e n tu r etiam a lte riu s p e c u n ia e flor. 84. gr. 20, q u ae lic et in p a r a tis no n sit d ic itu r ta m e n ta lib u s m u tu o esse d ata, q u i et om nem req u isitio n e m sin e m o ra eam su n t r s s tit u tu r i” .
[ 5 3 ] K S . S T E F A N Ś O Ł T Y S Z E W S K I 2 8 3
w czasie wizytacji, ażeby im zapobiec, np. brak param entów
liturgicznych82.
Jeden egzemplarz spisu rzeczy kościelnych,
zaopatrzony
w pieczęć proboszcza i w itrykusów albo innych zaufanych
ludzi, pow inien być zatrzym any u proboszcza, a drugi taki
sam przesłany „ad Loci O rdinarium ”83.
W itrykusy w inni być przy spisywaniu inw entarza po śm ier
ci lub przy przenoszeniu się plabana na inne probostwo84. Tak
samo przy obejmowaniu probostwa powinien być sporządzo
ny przez notariusza, godnych zaufania parafian, lub przez w i
trykusów , spis rzeczy kościelnych, inw entarza żywego i m ar
twego, przez poprzednika zostawionego85.
Spis ruchomości,
nieruchomości powinen być zrobiony dokładnie z wyszczegól
nieniem wszystkich naczyń kościelnych, param entów litu r
gicznych, fundacji, gruntów, domów z przyległościami i okre
śleniem ich granic86. Egzemplarz inw entarza podpisany i zao
82 C h o d y ń s k i Z., S ta tu ta S yn o d a lia D ioecesis V lad islav ien sis et P o m e ra n iæ , V a rsa v ia e 1890, 89. S u p re m u s ecclesiae pro v iso r vulgo v itric u s: „ In v e n ta ria q u o q u e to tiu s su p e lle ctili ecclesiarum conscribere, d efe ctu s fab rica e, v estiu m sa c ra ru m , lib ro ru m (quorum in V isitatio n e m o n iti sunt), c o rrig e re om nino stu d e a n t”.
83 E p ista ta P a sto r a lis, j . w ., cap.: D e su p e lle ctili sacra. „ F ia t etiam in v e n ta riu m to tiu s S u p p elle ctilis Ecclesiae, quod re tin e a tu r a P arocho, cum sigillis eius a tq u e v ic trie o ru m a u t alio ru m p ro b a to ru m hom inum ; a lte ru m vero sim ile huic, ad Loci O rd in a riu m tr a n s m itta tu r ”.
84 Z b ió r Ż ó ra w sk ie g o , j . w . , 490. S. V arm âensis an. 16-10: „C edente vel d e c ed e n te paro ch o (vitrici) p ra e se n te s esse debent... ad co n scrib en d um in v e n tariu m ... „P or. Ref. Gen., j . w., 106.
85 R e fo rm a tio n e s G e n e ra lis, j. w . , 106: „d e ce rn im u s u t P a ro c h ia ru m , a lio ru m q u e b en e ficio ru m (etiam C a th e d ra lib u s et Collegiatis) posessio- nem accipientes, gregum , pecudum que, ca p ita , a b successore relicta , conscribere...”
P o r. Z b ió r Ż ó ra w sk ie g o , j. w., 490.
Zob. M o n t b a c h M. S ta tu ta S y n o d a lia D ioecesan a S a n cta e E c c le
sia e V r a tis la v ie n s is , V ra tisla v ia e 1855, 235.
„ I n v e n ta ria e t in sc rip tio n e s o m nium b o n o ru m ta m im m obilium quam m o b iliu m ad ipsa b en e ficia sp e c ta n tiu m c o n fic ian tu r, vel p e r N o tariu m pu b licu m , si h a b e ri p o te rit, a u t aliu m ex illa co m m u n ita te hom inem fid e dignum , a u t p e r V itrico s etia m E cclesiae...”
patrzony w piecząć, m ają w itrykusy przechowywać u siebie
lub w skarbcu kościelnym 87.
W itrykusy m ają się troszczyć, aby dobro kościelne, przez
przodków dla przyozdobienia kościoła z w ielkim trudem zgro
madzone, nie zostało rozproszone na skutek niedbalstwa
i oszustwa88.
5.
Z działalności swej w itrykusy m ieli obowiązek składać,
pod koniec każdego roku, sprawozdanie swoim następcom,
rządcy kościoła i starszyźnie parafii, naw et i wtedy, gdy zo
stali w ybrani na dalszą kadencję i za zgodą proboszcza i pa
rafian zostali na urzędzie83. Sprawozdania rachunkow e z wpły
wów i wydatków kościelnych m ają czynić zawsze w obecności
proboszcza, który te podpisuje, ażeby uniknąć jakichkolwiek
złych podejrzeń90.
Synod Chełmiński z roku 1641 podkreśla, aby sprawozdania
składać tylko archiprezbiterow i czyli dziekanowi i probosz
czowi91.
86 Tamże,... „q u i o m nia vasa, sa cra, vestes, fu n d a s, agros, dom us, cum q u a lita tib u s et confiniis suis a c c u ra te a n n o ta b u n t”.
87 R e fo rm a tio n e s G en era les, j. w., 106: „ in v e n ta riu m h u iu s r e i su b sc rip tu m sigillatu m , v itric is in a r c a ecclesiae a s se rv a n d u m tra d e re , t e
n e a n tu r...”
88 Z b ió r Z ó ra w sk ie g o , j. w., 488. C ulm ensis a. 1583:... „ne scilicet res ecclesiarum , e t q u a e a m a jo rib u s ad o rn a ta m ecclesiaru m m a g is stu d iis congesta sunt, n eg lig en tia et fra u d e p o s te rita tis tu r p ite r d ila b a n t u r ” .
89 Z b ió r W ę ż y k a , j. w ., 235. „ In fin e a n n i suis successoribus, s ic u t p r a e fe rtu r , ite ru m electis et re c to ri E cclesiae ac aliq u ib u s de se n io ri b us p a ro c h ia n is de h u iu sm o d i re c e p tis et expositis, etia m si ipsi de consensu rec to ris e t p aro c h ia n o ru m in eodem o fficio re m a n s e rin t, s in gulis a n n is ra tio n e m fa c e re sin t a d stric ti...”
so S. C u lm en sis, 1583, j. w., cap.: U t P le b a n i u n am elavem ...: „N ullus ra tio n e s v itric i M a jo rib u s suis, n isi p le b an is p ra e se n tib u s, f a cient... U t p e r hoc q u a e c u n q u e sin istra e suspiciones q u a e s u b o riri po ssu n t, a lte riu s in a lte ru m a u f e re n tu r” .
S. P o sn a n ie n sis 1720, j. w., cap. 12.
91 Z b ió r Z ó ra w sk ie g o , j. w., 471. S. C ulm ensis 1641: ...„volebat, n e m in i p aro c h ia n o ru m n isi a rc h ip re sb y te ro e t p aro c h o re d d a n t r a tio n e m ”.
г^ --| PR A W A I OBOW IĄZKI W ITRYKUSÓW
285
L ' J
Synod Poznański z roku 1738 aprobuje zarządzenia w izyta
torów w ty m względzie, aby sprawozdania rachunkow e w mias
tach były czynione w obecności kolatora, zawezwanego przez
proboszcza (jeżeli chce i może przybyć), albo jego delegata,
w obecności zarządu miejskiego i proboszcza, na wsiach zaś
w obecności proboszcza i przysięgłych wiejskich92.
W edług Synodu Poznańskiego z roku 1720 sprawozdania
należało czynić dwa razy na rok, a mianowicie: około Bożego
Narodzenia i św. Jana Chrzciciela93. Według Synodu Poznań
skiego z roku 1738, wystarczyło robić sprawozdanie raz na rok,
w pierwszą niedzielę po Nowym Roku94. Protokóły w izytacyjne
stw ierdzają, że w niektórych parafiach nie robiono sprawozdań
rozrachunkowych wcale. W parafii Brześć, archidiakonatu
włocławskiego zaniedbywano przedstawienia sprawozdań przez
około pięć lat, a to na skutek tego, że nie było ustanowionych
w itrykusów 95.
W izytator z okazji w izytacji zganił w itrykusów przy koś
ciele św. Jana Chrzciciela, za to, że nie prowadzili rachunków
i nakazał tego dopilnować proboszczowi96.
92 Z b ió r Z ó ra w sk ie g o , j. w., 491. S. P o sn an ie n sis 1738: ca lc u la tio n e m in p ra e s e n tia P a tro n i E cclesiae v o c a ti p e r p aro c h u m (si e t in q u a n tu m vo lu erit) v e l eius delegati, m a g is tra tu s e t p a ro c h i in c iv ita tibus, in v illis v ero in p ra e s e n tia p a ro c h i et ju r a to ru m v illa e p ra e s te n t; s u p e r quo p u n cto o rd in a tio n e s p e rillu s triu m V isitato ru m a p p ro b a m u s”. 93 S. P o sn a n ien sis a. 1720, j. w., cap. X II: „ In p ra e s e n tia p aro c h i b is in anno, circ a F e stu m N a tiv ita tis D n i e t B. Jo a n n is B a p tista e cal cu latio n em d ic to ru m p e rc e p to ru m e t ex p e n so ru m faciens...”
94 Z b ió r Z ó ra w sk ie g o , j. w., 491. S. P o sn a n ie n sis an. 1738: „S em el in a n n u m D om inica v id e lic et p rim a p o st fe stu m C ircum cisionis D ni calc u latio n em ...p ra e ste n t”.
P or. A c ta V is ita tio n is e x : te r io r is D e c a n a tu u m S ca w in e n , N o v i-
m o n tis , O sw ie n c im e n , Z a to rie n . a d A r c h id ia c o n a tu m C rac . pe rtin e n .
p e r A dm odum R e n d u m D n u m Io an n e m Foxium ... A rch id iaco n u m Crac... in A nno D n i 1617. Ex A rchivo C apituli. C ath. Crac., f. 30.
95 V is ita tio Eccl. P aroch, a. 1639 e t alio, j. w., 33. 96 Tam że, 233.
