Ewolucja prawodawstwa kościelnego dotyczącego instytutów zakonnych o ślubach prostych

Julian Kałowski

Ewolucja prawodawstwa kościelnego

dotyczącego instytutów zakonnych o

ślubach prostych

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 34/3-4, 75-103

1991

Praw ô Kanoniczne I 34 (1991) nr 3-^4 I

K S. JU L IA N K A Ł O W SK I MIC

EWOLUCJA PRAWODAWSTWA KOŚCIELNEGO DOTYCZĄCEGO INSTYTUTÓW ZAKONNYCH

O ŚLUBACH PROSTYCH

T r e ś ć : W stęp. — 1. W ytyczn e P iu sa V. — 2. S k u teczn ość rozporzą­ dzeń P iu sa V. — 3. N a b y w a n ie ch arak teru p raw n ego przez in s ty tu ty z a ­ konne o ślu b ach prostych . — . K on stytu cja C o n d ita e a C h risto i N orm ae K on gregacji B isk u p ó w i Z ak on n ik ów . — 5. K o d ek s P ra w a K anonicznego z 1917 r. — 6. Sobór W atyk ań sk i II. — 7. K od ek s P raw a K an on iczn ego z 1983 r. — Z ak oń czen ie.

Wstęp

In sty tu ty zakone o ślubach prostych m ają bardzo bogatą historię. Od początku swego istnienia aż do definityw nego uznania, czyli na­ dania im pełnej osobowości* p raw n ej przez Stolicę Apostolską, m u­ siały pokonać liczne trudności zarów no ze strony ustaw odaw stw a kościelnego, jak i świeckiego. Dlatego też praw odaw stw o kościelne odnoszące się w łaśnie do zgrom adzeń zakonnych, czyli instytutów zakonnych o ślubach prostych, podlegało szeregowi procesów ew o­ lucyjnych.

Mówiąc o ew olucji praw a kościelnego dotyczącego zgrom adzeń zakonnych, trzeba podkreślić, że jest to zagadnienie nie tylko b a r­ dzo obszerne, ale i niezm iernie złożone. Dlatego też — w celu lep­ szego jego zrozum ienia — należałoby zastanow ić się n ajpierw n ad licznym i kw estiam i odnoszącymi się do niego pośrednio. Conditio

sine que non zrozum ienia om awianego problem u jest rów nież po­

znanie p ra k ty k i Stolicy Apostolskiej — nie zawsze „postępow ej”, ale za to elastycznej — k tóra w ytyczała podstaw y praw ne dla zgro­ m adzeń zakonnych (instytutów zakonnych o ślubach prostych) oraz in sty tu tó w świeckich. Pominięcie tego zagadnienia mogłoby bowiem nie tylko u tru d n ić zrozum ienie pew nych kw estii, ale naw et prow a­ dzić do pom ówienia najw yższej władzy kościelnej o b ra k realizm u historycznego oraz nieliczenie się z ak tualnym i potrzebam i Kościoła i społeczeństwa.

Zajęcie się kw estią ew olucji praw odaw stw a Kościoła powszechne­ go in sty tutów zakonnych o ślubach prostych w ydaje się rzeczą po­ żyteczną i z tego względu, że zgrom adzenia zakonne spełniły i speł­ n iają w ielkie zadanie w Kościele i świecie. Poddanie tego problem u analizie praw n ej może się rów nież przyczynić do gruntow nięjszego

76 Ks. J. Katowski

m

zrozum ienia roli i znaczenia procesu pow staw ania jed nej z in sty tu cji kościelnych, jaką są zgrom adzenia zakonne.

Ze względu na złożoność k w estii w niniejszym a rty k u le zostaną omówione n ajb ardziej istotne dokum enty praw ne w ydane przez S to­ licę Apostolską odnoszące się do instytutów zakonnych o ślubach prostych.

1. W ytyczne Piusa V

Szczególnie w yraźne piętno na praw odaw stw ie zakonnym — w tym zwłaszcza odnoszącym się do in stytutów zakonnych o ślubach prostych — wycisnęło ustaw odaw stw o Piusa V (1566— 1572), dom i­ nikanina. P iu s V już w pierw szym ro k u swego pontyfikatu, a za­ ledw ie w trzy lata po zakończeniu Soboru Trydenckiego, zajął się reform ą zakonów. W celu podniesienia poziomu życia zakonnego — między innym i poprzez likw idację licznych nadużyć, jak ustaw iczne przebyw anie zakonników poza klasztorem — oraz przyw rócenia za­ konom ich właściw ej roli w ydał dwie słynne konstytucje, tj. Circa

pastoralis z 29 m aja 1566 r .1 i L ubricum vitae genus z 17 listopada

1568 r.*

W pierw szej z nich, k tó ra odnosiła się tylko do m niszek, papież, pow ołując się na d ek retał Bonifacego V III Periculoso 3, a także na d ek ret Soboru T rydenckiego o klauzurze m niszek *, postanow ił:

1° W szystkie m niszki m iały od tej pory ściśle przestrzegać k la u ­ zury — bez w zględu n a to, do jakiego należały lu b w przyszłości m iały zostać p rzy jęte klasztoru czy domu, niezależnie rów nież od sposobu złożenia ślubów (tacite vel expresse), a także chociażby by ły (konwerskami lub inaczej się nazyw ały oraz gdyby n a pod­ staw ie uprzednio w ydanych postanow ień albo przepisów ich re ­ guły nie były zobowiązane do zachow ania k lauzu ry w dom ach i klasztorach, w któ rych przebyw ają, rów nież od czasów niepam ięt­ ny ch *.

2° Gdyby mniszki, pow ołując się na zwyczaj także niepam iętny, zarządzenie albo postanow ienie w prow adzone przez ich zuchw ałe reguły, przeciw staw iały się zachow aniu klauzury, wówczas o rdy ­ nariu sze m iejsca razem z przełożonym i zakonnym i pow inni przy użyciu dostępnych środków praw n y ch i faktycznych zm usić je do podporządkow ania się p raw u k la u z u ry 6.

1 Codicis Iuris Canonici Fontes (dalej cyt.: Fontes), cura P. G a s- p a r r i, vol. I, Typis Polyglottis Vaticanis 1948, η. 112.

1 Enchiridion de statibus perfectionis. Documenta Ecclesiae sodalibus instituendis, Roma 194», n. 105.

» VI°. III. 16. c. un.

* Sess. X X V, de regularibus et monialibus, c. V, Conciliorum oecu- m end eorum decreta, Bologna 1973 3, s. 777—778.

5 Fontes I, n. 112 § 1.

P ] Ewolucja prawodawstwa 77

3° N iew iasty nazyw ające się terc jark am i lub de Poenitentia (po­ kutnicam i), żyjące wspólnie — jeśli byłyby profeskam i (tj. złożyły śluby zakonne) — pow inny być przynaglone zarów no do złożenia ślubów uroczystych, jak i do podporządkow ania się praw u klau zury papieskiej. G dyby zaś nie chciały się zastosować do powyższego zarządzenia, ordynariusze m iejsca razem z przełożonym i zakonów m ęskich, któ ry m podlegają terc jark i, pow inni przekonać je, by zło­ żyły profesję uroczystą i podporządkow ały się w ytycznym doty­ czącym k lauzu ry papieskiej. W razie sprzeciw u lub prow adzenia gorszącego try b u życia należało względem nich zastosować bardzo surow e sankcie karne

4° Innym grupom niew iast, k tóre nie składały ślubów uroczy­ sty c h ani też nie zachow yw ały k lau zu ry papieskiej, zabroniono

przyjm ow ania nowych kandydatek. Niezastosowanie się do zakazu papieża powodowało nieważność przyjęcia, profesji i innych póź­ niejszych aktów prawnych®.

6° A by zachow anie klauzu ry nie odebrało m niszkom i te rc ja r- kom w ystarczających środków utrzym ania, polecono ordynariuszom i przełożonym , którym podlegały m niszki lub terc jark i, p rzeprow a­ dzenie na ten cel odpow iednich kolekt (zbiórek). M iały się tym za­ jąć konw erski, które nie składały ślubów, a jeśli je składały, po­ w in n y liczyć czterdzieści la t życia i mieszkać poza klauzurą, ale w domu przyległym do klasztoru.

Do pomieszczeń zarezerw ow anych dla mniszek, czyli do klauzury, konw ersk i mogły wchodzić jedynie w w ypadkach przew idzianych przez konstytucje, dom zaś zakonny wolno im było opuścić tylko w celu udania się n a kw estę i za pozw oleniem ordynariusza lub odnośnego przełożonego, jeśli m u podlegały*.

6° Na przyszłość nie mogły być przyjm ow ane — i to pod sankcją niew ażności późniejszych aktów praw nych, — żadne profeśki kon­ w erski, n aw et za zgodą przełożonych zakonów m ęskich, jeśli m nisz­ k i im podlegały, lub innych zw ierzchników 10.

7° G dyby nie można było w sposób w ystarczający zaradzić m a­ teria ln y m potrzebom m niszek lub terc jarek , wówczas ordynariusze m iejsca i przełożeni m niszek pow inni przyjść im z pomocą albo po­ przez kw estę, k tórą zajęłyby się jakieś życzliwe osoby, albo po­ przez pomoc w zorganizow aniu różnego rodzaju prac ręcznych, które

w ykonyw ałyby za k o n n ic e11. Papież polecił ponadto, b y w celu u n iknięcia różnych ekscesów zw iązanych z obowiązkiem zachow ania klauzury, a także w celu zapew nienia mniszkom należnych środ ­ ków utrzym ania, przyjm ow ać tylko tyle osób, ilu można będzie

za-7 Tamże, § 3. 8 Tamże, § 4. 9 Tamże, § 5. 19 Tamże, § 6. ” Tamże, § 7.

78 Ks. J. K ałowski _14]

- ■ ! bezpieczyć by t m aterialn y albo dzięki w łasnym źródłom, albo za pomocą k w e s t12.

8° Wszyscy patriarchow ie, prym asi, arcybiskupi, biskupi w raz z przełożonym i klasztorów zostali zobowiązani do opublikow ania i w prow adzenia w życie kon sty tucji oraz do troski o ścisłe p rzestrze­ ganie w ytycznych o klauzurze papieskiej. Ci zaś, którzy nie chcie­ liby się podporządkow ać zarządzeniom papieża oraz w jakikolw iek sposób w ystępow ali przeciw ko zarządzeniom ko nsty tu cji Circa pa­

storalis, pow inni by li zostać u k a ra n i odpowiednim i k aram i kościel­

nym i. G dyby zaś i one nie przyniosły pożądanych skutków , w ów ­ czas — o ile zachodziła taka potrzeba —: można było wezwać na pomoc władzę świecką 13.

.9° Zniesiono wszelkie przeciw ne zarządzenia, zw yczaje (nawet niepam iętne), przyw ileje, a także ind u lty udzielone poszczególnym klasztorom , domom, zakonnicom (mniszkom) oraz jakim kolw iek in ­ stytuto m 14.

We wspom nianej już wyżej kon stytucji L u bricum ‘vitae genus, w ydanej rów nież przez P iusa V 15, postanowiono, by członkowie róż­ nych w spólnot męskich, prow adzący życie wspólne, ale noszący inn y strój niż duchow ni diecezjalni, jeśli nie składali ślubów, uro­ czystych, zostali zobow iązani do ich złożenia 16.

Przez prom ulgację konstytucji Circa pastoralis papież Pius V sprow adził — przynajm niej w sensie p raw nym — życie zakonne jedynie do in stytutów zakonnych o ślubach uroczystych i klauzurze p a p ie sk ie j17. W szystkie inne in sty tu ty pośrednie, w ty m także róż­ nego rodzaju stow arzyszenia osób świeckich naśladujących życie zakonne lub zbliżone do zakonów, zostały więc pozbawione podstaw praw nych, czyli osobowości p r a w n e j18. Od roku 1566, czyli mo­ m entu, w ydania konstytucji Circa pastoralis, uważano, że istotnym elem entem życia zakonnego są śluby uroczyste, a tym sam ym i klau zura papieska ie.

Należy zaznaczyć, że d oktryna Piusa V zamieszczona w wyżej omówionych konstytucjach nie była nowa 20. W ystarczy wspom nieć

12 Tam że. 13 T am że, § 8. 14 Tam że, § 9. 15 E n ch iridion , n. 105. 16 Tam że.

17 iPor. J. C r e u s e' n, D e iu rid ica sta tu s re lig io si e v o lu tio n e . S y n o p ­ sis h isto rica , R om ae 1963 3, s. 34.

18 S. P i u s V, const. C irca p a sto ra lis, 29 m aii 1566, F on tes, I, n. 112. 19 D. B o u i x , T ra c ta tu s de iu re reg u la riu m , t. I, P a risiis 1857, s. 116; A . G a m b a r i. In s titu to r u m sa e c u la riu m e t co n g reg a tio n u m re lig io ­ sa ru m e v o lu tio co m p a ra ta , C om m en tariu m pro relig io sis et m issionarii-s, 30 (1951) 229.

20 A . M. H e r m a n s , I s titu ti d i v o ti se m p lic i, D izionario d e g li is t i­ tu ti di perfezione, vol. V, R om a 1978, kol. 122.

[5] Bwolucja 'prawodawstwa 79

chociażby tak ie wcześniejsze dokum enty jak dekretał papieża Bo­ nifacego V III (1294— 1303) zaczynający się od słów Periculoso et

d e te sta b ili21 oraz d ek ret Soboru T ry d e n ck ieg o 22. W dokum entach

tych zarządzono, by m niszki zawsze zachow yw ały klauzu rę i nie w ychodżiły ż klasztoru ani też do niego nikogo nie wpuszczały. Przyczyną w ydania takiej dyspozycji była przede w szystkim ko­ nieczność usunięcia różnego rodzaju nadużyć i zapobieżenia im na przyszłość oraz ochrona stanu zakonnego przed mogącym i powstać niebezpieczeństw am i23.

Zgodnie z ówczesnym stanem p raw a kościelnego odnoszącego się do życia zakonnego oraz panującym i wówczas poglądam i propago­ w anym i przez teologów i kanonistów uw ażano, że tylko profesja uroczysta, zapew nia stałość stanow i za k o n n em u 24. Tw ierdzenie to uzasadniano tym , że jedynie zakony (ordines) m ogły być form alnie erygo.wane przez kom petentną w ładzę kościelną, czyli Stolicę Apo­ stolską, a więc konsekw entnie tylko one m iały pełną osobowość p ra w n ą , k tó ra z n a tu ry jest wieczysta 25. U trzym yw ano ponadto — a rów nież prak tyk ow ano — że n ik t nie może udzielić dyspensy od ślubów uroczystych, a uw olnienie od nich i sprow adzenie do stanu świeckiego następow ało jedynie po uprzednim stw ierdzeniu niew aż­ ności p ro fe sji z a k o n n e j2e.

21 V I°. III. 16. c. un.

22 Seiss. X X V , de re g u la rib u s e t m & nialibus, с. V., C onciliorum o ecu - m en icor u m decreta, s. 777— 778.

23 V I0. III. 16. c. un.: „P ericu loso et d e te stib ili quarundam m on ialiu m sta tu i (quae, h o n esta tis la x a tis, h ab en is et m o n a ch a li m o d estia s e x u s - q u e v erecu n d ia im p u d en ter a b iectis, e x tr a su a m on asteria n onnum quam per h ab itacu la saecu lariu m p erson aru m discurrunt, et freq u en ter infra e a d em m o n a steria p erson as su sp ecta s a d m ittu n t, in illiu s, cu i suam in ­ teg rita tem v o lu n ta te sp on tan ea d evoveru n t, gravam en , o ffen sa m , in r e ­ lig io n is opprobrium et scan d alu m plurim orum ), p rovid ere salu b riter cu p ien tes, p ra esen ti co n stitu tio n e p erp etu o irrefra g a b iliter v alitu ra san cim u s, u n iv ersa s et sin g u la s m o n ia les, p ra esen tes atque fu tu ras, cuiu sou m q u e r elig io n is sin t v e l o rd in is, in q u ib u slib et m undi partibus e x is te n te s , sub p erp etu a in suis m o n a steriis debere de cetero p erm an ere clau su ra ita, quod n u lli earum , relig io n em ta cite v e l e x p r e sse professae, s it v e l ësise v a le a t quacunque ration e v e l causa (n isi fo rte ta n to et t a li m orbo ev id en ter earum aliq u am lab orare con staret, quod n on p o sset cu m a liis absque gravi pericu lo seu scan d alo com m orari), m on asteria ip sa d ein cep s eg red ie n d i fa cu ltas; n u lliq u e aliq u aten u s in h o n esta e p er­ so n a e n e c etiam h on estae (n isi r a tio n a b ilis et m a n ifesta causa ex istâ t, ac de illiu s , ad quam p ertin u erit, sp ecia li licen tia), in gressu s v e l a ccessu s p a te a t ad easd em , u t sic a publicis' et m u n d an is consp ectib u s separatae o m n in o se rv ire D eo v a lea n t lib eriu s, et, la sciv ien d i op p ortu n itate sublata eid em corda sua et corpora in o m n i sa n ctim o n ia d ilig en tiu s cu stod ire”.

24 D. B o u i x , s. .116— 122.

25 A. G a m b a r i; I n s titu to r u m sa ecu la riu m , s. 22.9.

26 A. M. H e r m a n s , kol. 122; C. P i o n t e k , D e in d u ito ex c la u - s tr a tio n is n ecn on sa ecu la riza tio n is, G reen B ay, W iscon sin 1925, s. 7: „O lim sa ecu la riza tio n is in d u ltu m d iffereb a t a saecu larization e nu n c p ost

80 Ks. J. Kałowski _[6]

Zarów no daw ne in sty tu ty jak i pow stające w owych czasach u n ik ały składania profesji uroczystej, a co za tym idzie — zam knię­ cia się w klauzurze papieskiej. P ostępow ały tak ze względu na obo­ w iązujące oficjalnie poglądy oraz p ra k ty k ę stosow aną wobec za­ konów o ślubach uroczystych przez władzę kościelną. Innym po­ wodem była chęć zapew nienia sobie większej swobody w usuw aniu członków w ątpliw ej jakości, a także chęć całkow itego zaangażo­ w ania się na rzecz ak cji c h a ry ta ty w n e j27.

2. Skuteczność rozporządzeń Piusa V

K o nstytucje Circa pastoralis i L ubricum vitae genus w yw arły duży w pływ na późniejsze praw odaw stw o dotyczące życia zakon­ nego — od chw ili ich w ydania daje się bowiem zauważyć n iep rze­ jed n an a postaw a w ładzy kościelnej, polegająca n a kierow aniu się do k try n ą Piusa V oraz poglądam i teologów i kanonistów , w edług k tó ry ch śluby uroczyste stanow ią jeden z najw ażniejszych i istot­ nych elem entów stan u zakonnego M. Stolica Apostolska przez w iele w ieków — jak pow iedziano” — nie chciała uznać kanoniczności s ta n u zakonnego insty tu tó w — wówczas już faktycznie istn ieją­ cych — k tórych członkowie nie składali ślubów uroczystych, a w in sty tu tac h żeńskich nie zachowywano klau zu ry papieskiej ” .

Codicis prom ulgationem concessa. A ntea enim saeculariziatus a votis solutus non fu it neque excid it sim pliciter e statu religioso, quam vis a coetu religioso separatus esset. Regulis religionis particularibus non tenebatur, „firmis tam en m anentibus votis essentialibus in professione religiosa em issis”; attam en aliquod signum habitus religiosi (communiter scapulare sui ordinis) debuit gestare et ratione voti obedientiae subiectus erat Episcopo, sicuti nunc exdaustrétius. A ntea professi votorum sim ­ plicium potuis „dispensari a votis” quam saecularizard solebant. Pro­ fe ssi autem votorum solem nium fere nunquam dispensationem a votis accepere... Breviter: Ante Codicem saeculaiizatio non concedebatur re­ gulariter nisi firm is votis, nec saecularizatus cenesebaitur prorsus a sta­ tu religioso excidisse, sed m anebat regularis quamvtis a sua Religione separatus. Professo sim pliciter non concedebatur saecularizatk), sed d is­ pensatio a votils”: A l o y s i u s a P a r m a , Da saecularizatis et saecula-

rizandis. Instructio ad Fratres Ordinis Minorum, Ad Claras Aquas 1894, s. 10 тт.; F. P e l l i z a r i u s , Manuale regularium vol. I. V enetiis 1647, s. 201—209.

27 A. M. H e r m a n s , kol. 122.

“ A. G a m b a r i, Institutorum saecularium, s. 229: „Ex hoc m om ento peculiari de causa m anifestatur rigiditas auctoritatis ecclesiasticae in defendenda necessitate votorum solem nium ad essentiam status religiosi et hoc non obstantibus declarationibus Sum m i Pontificiis Gregorid XIII per Constitutionem Quanto fructuosius, diei 1 februarii 1583 et per aliam C onstitutionem , Ascendente Domino, diei 25 martii 1564, in favorem em ittentium vota sim plicia in Societate Iesu, qui u ti religiosi agnosce­ bantur et tuebantur”.

*· Por. stx. 79. M Tamże.

m Ewolucja prawodawstwa 81

Należy jedn ak zauważyć, że pomimo jak b y nieufnego stosunku Kościoła katolickiego do instytutów zakonnych o ślubach prostych już zaledw ie w parę la t po w ydaniu w ym ienionych tu k o n s ty tu c ji81 zaczęto — chociaż nie w sposób oficjalny — odstępować od d o ktry ­ n y św. P iusa V M. O słuszności tego stw ierdzenia świadczy fakt, że już papież Grzegorz X III (1572—1585), a więc bezpośredni następca P iusa V, n a mocy konstytucji Quanto fructuosius z 1 lutego 1583 r.38 i Ascendente Domino z 24 m aja 1584 r.84 uznał za praw d zi­ w ych zakonników braci konw ersów T ow arzystw a Jezusowego, a więc ty ch członków instytutu, którzy nie składali ślubów uroczy­ stych, lecz tylko p r o s te 35. Papież Grzegorz X III stw ierdził jedno­ cześnie w sposób urzędow y — czyniąc tym sam ym poważny wyłom w dotychczasowej doktrynie — że uroczysty ślub zakonny jest u sta ­ now ienia czysto kościelnego, a więc nie należy do istoty stan u za­ konnego 38

81 S. P i u s V, const. C irca p a sto ra lis, 29 m aii 1566, F o n tes I, n. 112; C onst, ap. L u b ric u m v ita e genus, 17 novem bres 1568, E n ch irid ion de statib u s p erfectio n is, η. 105.

82 Por. A. G a m b а г i, In s titu to r u m sa ecu la riu m , s. 229—230. 38 F o n tes I, η. 150.

34 T am że, η. 153.

35 G r e g o r i u s X III, const. Q u an to fru ctu o siu s, 1 feb. 1583, § 5, F o n tes I, n. 150: „Ad haec d ictam S o cieta tem firm o d eclaration is nostrae praesddo com m u n ire v o len tes, statu im u s, ac etiam decernim us, non m odo eos, qui in C oadiutorum form atorum , s iv e tem poralium , s iv e sp iritu aliu m gradus, et m in isteria a d m ittu n tu r, sed etia m a lio s om n es, et quoscum que, q u i in ipsa S o cieta te a d m issi b ien n io p rob ation is a quoquam peracto tria v ota praedicta, ta m e tsi sim p licia em isserin t, em itten tq u e in f u ­ tu rum . vere, et p r o p r io . R eligiosos fu isse , et esse, et ubique sem per, et ab om n ib u s cen seri, et nom in ari d eb sre, ac si in professorum praed ic­ torum nu m eru m ad scrip ti fu issen t; praecip im u sq u e, et in terd icim u s, ne qu isq u am scrupulum de hoc neuitiquam in iicere, neq u e illu d in co n ­ troversiam , dubium , v e l su sp icion em p onere audeat quoquo m od o”.

36 G r e g o r i u s X III, cinist. A sc e n d e n te D om in o, 25 m aii 1584 § 18, 20. F o n tes I, n. 153: „...N em inem p ra eterea eorum , qui soloem n em p ro ­ fe s sio n e m in dicta S ocietate n on em iseru n t, de illiu s corpore religiosos esse posse, sed eos m e r e saecu lares, ac O rdinariorum iu risd ictio n i su b iec- tos e x iste r e , n ec S o cieta tem ipsam , aut u lliu s superiores, im m o n ec N os ius in eos u llu m ex v i votoru m huiusm odi, habere, v el acquirere, aut superioribus ip sis conferre posse, non con sid eran tes v o ti so lem n ita tem sola E cclesia e co n stitu tio n e in v en tu m esse, triaque h uiusm odi S ocietatis v o ta ta m e tsi sim o licia u t su b sta n tia lia R elig io n is v o ta ab hac Sede fu isse adm issa, ilia q u e em itten tes, in statu R eligion is v ere con stitu ti, q u ip p e qui per ea ipsa se S o cieta ti dedicant, atque actu tradunt, seq u e d ivin o serv itio in ea m ancipiant... statu im u s, atque d ecernim us, tria v o ta h u iu sm od i etsi sim p licia, ex huius S ed is in stitu tion e, ac n ostra etia m d eclaration e, et con firm ation e esse su b sta n tia lia R eligion is vota, ac in dicta S o c ie ta te tam quam in relig io n e approbata per Sed em eamdern a d m issa fu isse, et esse, ac per N os ad m itti, nec in illis a quoquam p raceter N os, et Sed em h uiusm odi dispensari, nec ea ullo alio m odo q u a m per leg itim a m d im issio n em a S o cieta te cessare p o sse” ; F.

82 Ks. J. Katowski

Skoro zatem śluby uroczyste nie należą do istoty życia zakon­ nego, a doktryna o ich natu rze rozw ijała się powoli i jest pocho­ dzenia kościelnego, to konsekw entnie kom petentna w ładza kościelna w przypadku zaistnienia bardzo w ażnych przyczyn mogła była udzielić od nich dyspensy, a in sty tu t — zm uszony do teigo ko­ niecznością — pozbyć się zakonnika, k tó re m u .n ie odpow iadał spo­ sób życia w instytucie lub k tó ry był powodem wielu trudności 91.

Trzeba stw ierdzić rów nież, że konstytucja Circa pastoralis nie tylko nie osiągnęła zam ierzonego celu, ale — co więcej — zmo­ bilizow ała uczonych oraz inne osoby przejęte troską o chw ałę Bo­ żą, a także dobro duchowe i m aterialn e żyjących wówczas ludzi, do poszukiw ania now ych form życia zakonnego, a tym sam ym do om ijania obowiązującego wówczas praw a, które zabraniało zakła­ dania i erygow ania in stytu tów zakonnych o ślubach pro sty ch ~e.

Stolica Apostolska — podobnie jak w przeszłości (np. w odniesie­ niu do zarządzenia Soboru L aterańskiego IV z 1215 r.89 i d ek retału papieża Bonifacego V II I40), ta k i w stosunku do k on sty tu cji P iu ­ sa V Circa pastoralis — zastosow ała in terp retację stosunkowo ła ­ godną 41, zezwalając na pow stanie dość licznych in sty tutów o ślu ­ bach prostych, a naw et nie sprzeciw iając się zakładaniu różnorod­ nych stow arzyszeń naśladujących zakonny sposób życia 42. Mówiąc o stopiow ym odchodzeniu Stolicy Apostolskiej od surow ych w y­ tycznych konstytucji Circa pastoralis, należy zwrócić uw agę rów ­ nież na to, że najw yższa w ładza kościelna działała w b rew sta ro ­ żytnej zasadzie, że Odia restringi, et favores convenit a m p lia ri43. Dzięki liberalnej postaw ie w ładz kościelnych pow stały m iędzy innym i tak ie insty tu ty zakonne o ślubach prostych jak: U rszulanki założone przez Anielę M erici (zatw ierdzone przez G rzegorza X III w 1583 r . ) 44, T eatynki (założone przez U rszulę Benincasa w 1583 r . ) 45, S iostry św. Ja n a Chrzciciela i św. K atarzyn y (założone w 1594 r. przez Medea G higlini P a te a n i)4i, C órki Błogosławionej M aryi Dziewicy (założone w 1610 r. przez M edine)47, a także S iostry Miło­

S c h m a l z g r u e b e r , Iu s e c c le sia s tic u m u n iv e rsu m , t. III, lib er 2, cap. 14, η. 1; D. В o u i x , s. 116— 122.

37 T am że.

38 E. G a m b a r i, C o n g reg a zio n e relig io sa , D izionario d eg li is titu ti di p erfezio n e, v ol. II, R om a 1975, kol. 651.

39 X . III. 36, 9; C onciliorum oecu m en icoru m decreta, c. 13, s. 242. « V I°. III. 16, c. un.

41 E. G a m b a r i, In s titu to r u m sa ecu la riu m , 229—230.

42 A. C a r m i n a t i , D ir itto d e i relig io si, D izionario d eg li is titu ti di p erfezio n e, v o l. ΙΠ , R om a 1976, kol. 651.

43 V I°. R. J. 15.

44 E. G a m b a r i, C o n g reg a zio n e relig io sa , kol. 1562. 45 Tam że.

48 T am że. 47 T am że.

[9] Ewolucja praw odawstwa 83

sierdzia św. W incentego a Paulo (założone przez św. W incentego a P a u lo )48. P ija rzy rów nież zastali zatw ierdzeni n ajp ierw jako in­ s ty tu t o ślubach prostych (1617 r.), n astępnie uroczystych (1621 r.), w roku 1646 z kolei jako stow arzyszenie bez ślubów, w 1656 r. po­ now nie jako in sty tu t o ślubach prostych, aż wreszcie w 1669 r. jako in sty tu t o ślubach uro czy sty ch 4“.

P rzejaw em wspom nianego liberalnego podejścia Stolicy Apostol­ skiej d o ko nsty tu cji papieża Piusa V Circa pastoralis było rów nież pow stanie Stow arzyszenia M isjonarzy św. W incentego a Paulo, R edem ptorystów (1749 r.) oraz w ielu innych zgrom adzeń i stow arzy­ szeń prow adzących życie wspólne 50.

Jak o znam ienny fa k t świadczący o odchodzeniu przez Stolicę A postolską od w ytycznych zamieszczonych w konstytucji Circa pa-

sotralis można wym ienić i to, że n aw et w sam ym Rzymie te rc ja rk i

(tzw. Oblate di Tor de Specchi) nie tylko posiadały domy i pro w a­ dziły życie wspólne, ale naw et przyjm ow ały k a n d y d a tk i51.

Pow staw anie zgrom adzeń zakonnych o ślubach prostych i niesku­ teczność p ra w a stosowanego do nich doprow adzały n aw et do tego, że niektó re g rupy niew iast nie składające ślubów uroczystych i nie upodobniające się w yglądem do zakonnic były pro bono modo v i­

vendi zatw ierdzane przez Stolicę Apostolską, inne zaś poddaw ano

pod jurysdyk cję biskupów 52.

O dstępow anie przez Stolicę Apostolską od surow ych przepisów k onstytucji Circa pastoralis w ynikało z w arunków społecznych i ekonom icznych epoki. P ojaw iała się konieczność zaspokajania róż­ norodnych potrzeb, takich jak na przykład nauczanie, opieka nad chorym i czy upośledzonym i psychicznie. Potrzebom tym nie m ogły­ by sprostać zakonnice zobowiązane do składania ślubów uroczy­ stych i tym sam ym do zachow ania k lauzury p a p ie sk ie j53 oraz po­ zostaw ania w zam kniętym otoczeniu klasztornym .

48 T am że.

49 A. C a r m i n a t i , kol. 651—652. 50 T am że.

51 A . G a m b a r i , C on gregazion e re lig io sa , kol. 1562. 52 A. C a r m i n a t i , kol. 651.

58 A . G a m b a r i , In s titu to r u m sa ecu la riu m , s. 230: „Pluribus vero n e c e ssita tib u s et a ctiv ita tib u s in cu m b ere non poterant M oniales in cla u ­ s tr is d egen tes, quapropter n o v a e o riu n tu r m u lieru m com m u n itates q u ae et clau su rae legib u s n on adstrin gu n tu r et id eo v o ta so lem n ia n on appetunt. M u ltip lices h uiusm odi com m u n itates recesen tu r in G er­ m ania, in Italia, in G allia et alibi... O m nium harum propositum ad hoc ten d it: d irecte agere in d iv ersa s fid e liu m classes per in fan tiu m in ­ stru ction em , aegrotorum curam , egen oru m cu iuscum que gen eris ad- siste n tia m , sim u l tam en ad assecu tio n em ev a n g elica e p erfectio n is te n ­ dere per ev a n g elico ru m con silioru m p raxim , cui d evin ciu n tu r votis, p rom ission ib u s v e l alio vin cu lo. O m nia elem en ta seu ex e r c ita quae in R elig io n ib u s ad h ib en tu r et ip sa e n o v a e S o d a lita tes in porpriis le g i­ bus seu sta tu tis in se r u n t”.

84 Ks. J. K aiowski [10]

P ojaw iające się wciąż nowe potrzeby dom agały się tak ich sposo­ bów realizacji rad ew angelicznych, które pozw alałyby zarów no na prow adzenie życia zakonnego, jak i na rozw ijanie różnego rodzaju działalności z e w n ę trz n e j54. To z kolei w iązało się z koniecznością ustanaw iania nowych norm p raw nych lub przynajm niej nieprze- szkadzania w tw orzeniu innych niż tradycyjne form życia zakop- nego. Dlatego też biskupi oraz najw yższa władza kościelna zm usze­ ni byli do pewnego stopnia tolerow ać bardzo szybko pow stające i rozw ijające się nowe in sty tu ty zakonne o ślubach prostych oraz in sty tu ty niezakonne, których członkowie — chociaż nie składali ślubów zakonnych — rów nież prow adzili życie wspólne 55.

Należy zaznaczyć, że pomimo stopniowego odchodzenia przez S to­ licę Apostolską od rygorystycznych w ytycznych zamieszczonych w konstytucji Circa pastoralis zdarzało się, że jakiś in sty tu t zakonny zobowiązano do składania ślubów uroczystych i zachow ania klauzu ­ ry papieskiej. Miało to na przykład m iejsce w przypadku Z akonu N aw iedzenia N ajśw iętszej M aryi, czyli Sióstr W izytek. Z aistnienie tego fak tu mimo stosowanej p ra k ty k i można tłum aczyć n adm ierną uległością św. Franciszka Salezego w zględem w ytycznych zam iesz­ czonych w konstytucji Piusa V Circa pastoralis 56. B ardziej zdecydo­ w aną postaw ę zajął natom iast w tej kw estii św. W incenty a Paulo, k tó ry pomimo różnorodnych nacisków obronił Siostry M iłosierdzia od składania ślubów uroczystych, a tym samypii od zachow ania k lau zu ry p a p ie sk ie j57.

W ażnym etapem w ew olucji p raw a traktującego o żeńskich in ­ sty tu ta ch zakonnych o ślubach prostych była konstytucja papieża B enedykta XIV Quamvis iusto z 30 kw ietnia 1749 r.5S Chociaż od­ nosiła się ona do konkretnego in sty tu tu żeńskiego (Virgines A ngli-

canae, założonego przez M arię W ard około 1616 roku i przechodzą­

cego różne ewolucje), to jedn ak jest uw ażana za „W ielką K a rtę ” dającą podstaw y praw ne insty tutom żeńskirp o ślubach p ro ­ stych 59. W dokum encie tym w praw dzie papież B enedykt XIV nie odwołał w sposób w yraźny w ytycznych zamieszczonych w k onsty­ tu cji Circa pastoralis i nie zatw ierdził form alnie V irgines Anglica-

nae jako in sty tu tu zakonnego, udzielił jednak pozwolenia na sk ła­

54 T am że. 55 T am że, s. 232.

56 H. S c h w e n d e n w e i n , F ran cesco d i S ales, D izionario degli is t i­ tu ti di perfezion e, vol. IV, R om a 1977, koD 530— 533.

57 Por. L u i s e d e M a r i l l a c , S es é c rits, P aris 19Θ1. «

58 C odicis Iu ris C an on ici F on tes, cura P. G a s p a r r i, v ol. II, T ypis P o ly g lo ttis V atican is 1948, n. 398.

59 T. S c h a e f e r , D e relig io sis a d n o rm a m C odicis Iu ris C anonici, R om a 19474, s. 26; E. G a m b a r i , C o n gregazion e relig io sa , kol. 1563.

[11] Ewolucja praw odawstwa 85

danie w nim ślubów p ro sty c h eo. Pozwolenie takie było według o- gólnie p rzyjętych poglądów uw ażane za pośrednie (implicite) za­ tw ierdzenie in sty tu tu el.

T rzeba zaznaczyć, że chociaż oficjalnie nie staw iano przeszkód w pow staw aniu in stytu tów zakonnych o ślubach prostych, to jed ­ nak — zgodnie z ówczesnym stanem praw nym oraz stosowaną wówczas p ra k ty k ą — członkowie owych instytu tó w byli zaliczani do osób świeckich a nie zak o n n y ch ".

3. N abyw anie charakteru prawnego przez instytuty zakonne o ślubach prostych

In sty tu ty zakonne o ślubach prostych w początkowych fazach swego istnienia, o czym już mówiono wyżej, m usiały pokonyw ać w ielorakie trudności staw iane im przez praw o kościelne. Podob­ nie było z uzyskiw aniem przez nie pełnej osobowości praw nej, czyli zaliczeniem ich do — jak to się w owych czasach nazyw a­ ło — kanonicznego stanu doskonałości nabyw anej (status perfectio­

nis acquirendae), co następow ało na skutek form alnego zatw ier­

dzenia przez kom petentną władzę kościelną ".

N ajpierw poszczególni biskupi — powoli, ale z całą konsekw en­ cją — widząc now e potrzeby Kościoła i społeczeństwa, k tó re trzeba było w jakiś sposób zaspokoić, podejm ow ali w ysiłki prowadzące albo do zatw ierdzenia instytutów o ślubach prostych, albo p rzy n aj­ m niej do zaaprobow ania ich reguł czy inaczej zw anych zbiorów p ra w n y c h " . W zw iązku z tym w ytw orzyła się dziw na w praw dzie,

60 B e n e d i c t u s X IV , const. Q u a m v is iu sto, VIII. § 13. „His ita co n sti­ tu tis, assertoq u e in v io la b ili vigore A p o sto lica e C onstitutionis... dictarum vero V irgin u m C onservatoria, licet ab A p ostolica Sede, ut p raefertur, non approbata, ab hac tam en b en ig n e tolerari, u tp ote ab eod em r e ­ probato Iesu'itissarum In stitu to rea liter distin cta, et om nino in d ep en - dentia; cu m que n ih il ad versu s h u iu sm od i V irginum m ores coram N obis ded u ctu m ex titerit; quin im m o eorum op era in in stitu en d a m u lieb ris se x u s iu v e n tu te plurim um apud N os com m endata fuerit... v isu m est in p raed icta C ongregatione in q u iri oportere, u trum eiu sm od i V irgin es pro d eris R elig io sis h ab eri debeant, an V ota, quae ab ip sis fie r i dicuntur, so lem n ia , an p otius sim p licia cen sen d a sint; et an O rdinariae iu ris- diction i E piscoporum , aliorum que P raesulum , in quorum D ioecesib u s earum C on servatoria sita sunt... V irg in es A n glican as n on esse v e r e R eligiosas; p rom ission es, quae ab ip sis em ittu n tu r non esse ad su m ­ m um , n isi Vota sim p licia ...”.

el T. S c h a e f e r , s. 26— 27; E. G a m b a r i, C o n gregazion e relig io sa , kol. 1563.

62 A. G a m b a r i, In s titu to r u m sa ecu la riu m , s. 233.

63 F. X . W e r n z, P. V i d a l , Ius canonicum , t. III, De relig io sis, R o­ m a e 1933, s. 55—60.

84 Par. A. G а m b а r i, In s titu to r u m sa ecu la riu m , s. 231—234; C on ­ g reg a zio n e relig io sa , kol. 1565; L. B o r r i e l l o , D agli o rd in i m e n d i­ c a n ti a lle e sp e rie n ze d e i d o p o -C o n cilio , w : Storia d ella v ita religiosa, B rescia 1988, s. 442— 458.

86 Ks. J. Kałow ski [12]

ale powszechnie stosowana i om ijająca praw o p rak ty k a, re sp ek tu ­ jąca w nieznacznym tylko stopniu w ytyczne Piusa V 65. Otóż cho­ ciaż Stolica Apostolska p raw ie do końca XVIII w ieku zatw ierdzała niekiedy reguły lub sta tu ty instytutów zakonnych o ślubach pro ­ stych, to jedak nigdy lub bardzo rzadko aprobow ała tak ie in sty ­ tu ty , zw ane kongregacjam i, czyli zgrom adzeniam i z a k o n n y m iee. P rzejaw iało się to m iędzy innym i i w tym , że we w szystkich aktach dotyczących instytutów zakonnych o ślubach prostych Stolica A po­ stolska wykluczała ich form alne zatw ierdzenie, zamieszczając w d e­ krecie specjalną klauzulę (tzw. salutaris), na podstaw ie której in ­ s ty tu ty żeńskie bez ślubów uroczystych i bez k lau zury papieskiej b y ły tylko tolerow ane 87.

N ależy jednak zauważyć, że stosow ana przez Stolicę Apostolską wobec in stytutów o ślubach prostych p ra k ty k a odm aw iająca im form alnego zatw ierdzenia — a tym sam ym nadania im pełnopraw ­ nego c h a rak teru zakonnego — uw ażana była za pośrednią ich ap ro ­ b atę P raktycznie więc, m imo b ra k u form alnego zatw ierdzenia przez kom petentną władzę kościelną, in sty tu ty zakonne o ślubach prostych przejęły — poza pew nym i w yjątkam i, jak np. wspólne od­ m aw ianie brew iarza (modlitwy liturgicznej dnia), zachow anie k la u ­ zury papieskiej, kapitu ła w in etc. — większość ćwiczeń, czyli p ra k ­ ty k duchow nych właściw ych zakonom ścisłym, to znaczy instytutom zakonnym o ślubach u ro c zy sty ch 69.

65 Por. A. G a m b a r i , I n s titu to r u m sa ecu la riu m , s. 228—234.

88 A . G a m b a r i , In s titu to r u m sa ecu la riu m , s. 230; C on g reg a zio n e re lig io sa , kol. 1563— 1665.

87 A . G a m b a r i , I n s titu to r u m sa ecu la riu m , s. 230: „S ed es Apo&to- lica, u sq u e ad fin e m saecu li X V III, lic e t aliq u an d o regu las v e l sta tu ta su a approbatione m uniat, num quam v u lt ipsum in stitu tu m seu co n ­ g reg a tio n em approbare, q u in im m o in q u olib et actu has S o cieta tes a f ­ fic ie n ti e x p resse ex clu d it co n firm a tio n em in s titu ti per in sertio n em c la u ­ su la e d ictae „salutaris”, v i cuius con gregation es m u lieru m tantum m odo to lera ta e ev a d u n t” ; D . B o u i x , s. 221—222: „Quod tam en reg u la m sic approbando et gratias con ced en d o S ed es A p ostolica n o n in ten d a t in ­ stitu tu m ip su m approbare, sed dumtaxat tolerare, probat clau su la s a ­ lu ta ris (ut aiunt), quae addi solet, his au t sim ilib u s verb is, citra tam en ap p rob ation em d icti con ven tu s, v e l con servatorii, v el, n o n ta m en in ­ ten d im u s per p raesen tes ip su m con servatoriu m in aliq u o approbare... U n d e tan d em d ici potest, h o d ie de iure com m uni p roh ib itas non esse m o n ia liu m con gregation es clausura caren tes, et sim p licia d u n ta x a t v o ta em itten tes: easd em tam en n o n esse aut d ici p o sse ab E cclesia a p p ro­ b atas, sed h abendas eas esse tanquam to lera ta s”.

88 A . G a m b a r i , In s titu to r u m sa ecu la riu m , s. 231: „T olerantia haec, ex c lu d e n s approbationem sp ecifica m , n em p e co n feren tem religiosu m ch a ra cterem et approbationem ab solu tam quae ad sp ecificam p roxim ae du ceret, sensu la to in terp retan d a est ita ut a eq u iv a lea t im p licita e a p ­ p rob ation i; hoc sign ificatu r a co n firm a tio n e regularum V irgiu m A n g li- canarum (a. 1703), M agistrarum p iaru m (a. 1760) et a fa v o rib u s a liis In stitu tis co n cessis”.

i-[13] Ewolucja praw odaw stw a 87

Szczególne znaczenie dla praw odaw stw a in sty tutó w zakonnych o ślnibach prostych m iały w iek X IX i początek w ieku XX. W okre­ sie tym przezwyciężono pow ażne opory przed przyznaniem zgro­ m adzeniom , których członkowie składali śluby proste, ch a rak teru zak on n eg o 70.

A opozycja była w yjątkow o silna. Stolica Apostolska na przykład, całkow icie przekonana o słuszności doktryny, w edług której istota życia zakonnego utożsam ia się ze ślubam i uroczystym i, zakonnicom, które we F ran c ji i Belgii z powodu prześladow ań zmuszone były do opuszczenia klasztorów , odm aw iała c h a rak teru zakonnego. Tym sa­ mym więc uznano je tylko za pobożne niew iasty, pozbawione praw należnych m niszkom 71. Stanow isko Stolicy Apostolskiej znajdow ało swoje odzw ierciedlenie także przy zatw ierdzaniu konstytucji, z których sk ru p u latn ie usuw ano w yrażenia religiosus, religiosa, tzn.

zakonnik, zakonnica etc.77 S ytuacja była tym bardziej dziwna, że

przecież — n a co w skazują źródła — w om aw ianym okresie licz­ nym insty tutom zakonnym o ślubach prostych udzielano jednocześ­ nie form alnego zatw ierdzenia 7S.

Od połowy XIX w ieku w praw dzie powoli, ale sytem atycznie m a­ lała opozycja Stolicy Apostolskiej wobec insty tu tó w o ślubach p ro ­ stych. Potw ierdzeniem tego mogą być następujące argum enty:

1° W 1854 r. istniała już in stru k cja zatytułow ana M etody, które

przez K ongregację B iskupów i Z a konników zachow yw ane są przy zatw ierdzaniu now ych in stytu tó w o ślubach p ro sty c h 7i.

b us ad h ib en tu r et ip s a e n o v a e S o d a lita tes in propriis legib u s seu s t a ­ tu tis in seru n t”.

76 T am że, s. 233: „Saeculum X IX et in itiu m sa ecu li X X non solum a fferu n t m a teria lem sed fo rm a lem q u oq u e ev o lu tio n em ac progressum , q u a ten u s in stitu ta votoru m sim p liciu m hac periodo ad acq u isition em r e lig io si ch aracteris p erven iu n t, p luribus ta m e n gressib u s et ob stacu lis et o p p o sitio n ib u s fe lic ite r su p era tis”.

71 D. В o u i X , s. 330— 334; A . G a m b a r i, In s titu to r u m saecu lariu m , s. 233: „Sedes A p ostolica ita v e te r i con cep tu i r e lig io si et status relig io si in h a ereb a t u t hunc characterem con stan ter d en egaret m u lierib u s so ­ d alib u s O rdinum quae, ob tem porum v ic issitu d in e s coactae su n t vota so lem n ia derelin q u ere, ut in G alia e t B elg io . A. S. S ed e ista e sodales con sid eran tu r n o n u ti relig io sa e sed u ti p ia e m u lieres, m on ialiu m iure d estitu ta e, religiosaru m q u e o b lig a tio n ib u s non a d stricta e”.

72 A. G a m b a r i , I n s titu to r u m sa ecu la riu m , s. 233: ,,A fortiori r e lig io ­ sus character denegatu r sodalibus C on gregation u m votoru m sim p liciu m , et hoc aliq u an d o ex p rim itu r in ip so d ecreto ap p rob ation is v e l per e x ­ clu sion em a con stitu tio n ib u s verborum aut form u laru m relig io sa m con ­ d ition em in n u en tiu m , v e l form aliter reiicien d o su p p lica tio n es ad huinc fin e m d irecta s”.

78 Por. E len ch u s p ra e c ip u o ru m , qu ae p o s tr e m is te m p o rib u s a Sacra C o n g reg a tio n e E p isco p o ru m e t R e g u la riu m la u d a ta v e l a p p ro b a ta fu e ­ ru n t, C ollectan ea i n usum S ecretariae S a cra e C on gregation is E p iscop o­ rum et R egu lariu m cura A. B i z z a r r i ed ita, R om ae 1885, s. 808— 814.

88 Ks. J. Katowski [14]

2° D ekretem N e m in e m l a t e t K ongregacji Biskupów i Z akonni­ ków w ydanym 19 m arca 1857 roku zarządzono, by w e w szystkich m ęskich insty tu tach zakonnych o ślubach uroczystych po zakończe­ n iu n ow icjatu składano na okres trzech la t profesję prostą, a potem dopiero uroczystą. Przełożeni mogli przedłużyć czas trw a n ia ślubów prostych poprzedzających profesję uroczystą, k tóra z n a tu ry sw ojej jest wieczysta, ale pod w arunkiem , że zakonnik nie przekroczy d w u ­ dziestego piątego raku życia 75.

K ongregacja Biskupów i Zakonników na mocy d ek retu Perpensis z 3 m aja 1902 r. rozciągnęła w ytyczne zamieszczone w w ym ienio­ nym dekrecie na w szystkie zakony ż e ń sk ie 7δ.

3° Inn ym dowodem pozytywnego nastaw ienia praw odaw stw a koś­ cielnego do instytutów o ślubach prostych była stosowana przez Stolicę Apostolską p rak ty k a odm aw iająca zatw ierdzania zakonów m ęskich o ślubach uroczystych. Ja k podaje J. Torres, ostatnim ta ­ k im instytu tem , zatw ierdzonym przez Stolicę Apostolską w 1794 r., byli B racia od P o k u ty 71.

s e r v a tu r in a p p ro b a n d is n o v is in s titu tis v o to r u m sim p lic iu m ab A. B i z- z a r r i A rc h ie p isc o p o P h ilip en . S e c r a te r io E x p o sita , C ollectan ea in u su m S ecratariae Sacrae C on gregation is E piscoporum et R egularium , s. 772— 773.

75 S.C. Super S tatu R egularium , litt, en cycl. N e m in e m la te t, 19 m art. 1857, C o d icis lu r is C an on ici F o n tes, cura P. G a s p a r r i , v ol. VI, T y ­ pis P o ly g lo ttis V atican is 1962, n. 4381: „P eracta probatione et n o v itia tu ad praescrip tu m S. C oncilii Tridentimi, C on stitu tion u m ApostoLicarum, et statu toru m O rdinis a S. S ed e approbatorum , n o v itii v o ta sim p licia e m itta n t postq u am e x p le v e r in t a eta tem annorum sex d ecim ab eodem T rid en tin o C oncilio statu tam , v e l a iiam m aiorem , quae fo rsa n a s t a ­ tu tis p roprii O rdinis a S. S ed e ap p rob atis requiratur... P r o fe ssi p ost trien n iu m a die, quo v ota sim p licia em iserin t, com putandum , si d ig ­ n i rep eriantu r, ad p rofession em votoru m solem n iu m ad m ittan tu r, n is i fo r ta sse pro aliq u ib u s locis, u ti n o n n u llis In stitu tis in d u ltu m est, p ro ­ fe ssio votoru m sim p liciu m ad lon giu s tem p u s iam concessa fu erit. P o ­ terit v ero S u p erior G eneralis, ac etia m Superior P ro v in cia lis e x iustis et ra tio n a lib ilib u s causis p ro fessio n em votoru m solem n iu m differre, non tam en ultra aetatem annorum v ig in tiq u in q u e ex p le to r u m ”; Por. S.C. Ed. et Reg., decr. 19 m art. 1857, C odicis lu r is C an on ici F ontes, v o l. IV, cura P. G a s p a r r i , T yp is P o ly g lo ttis V atican is, 1951, n.

1976.

78 S.C. Ep. et Reg., decr. P e rp e n sis, 3 m a ii 1902, F ontes, IV, n. 2039: „In om n ib u s et sin gu lis sa n ctim o n ia liu m m on asteriis cuiu scu m q u e O r­ d in is ,seu In stitu ti, in quibus v o ta so lem n ia em ittuntur, peracta p ro­ b a tio n e et n o v itia tu ad p raescrip tu m S. C oncilii T rid en tin i, C on stitu ­ tio n u m Ap. et legu m O rdinis seu In stitu ti a S. Sede approbatarum , n o v itia e v o ta sim p licia em itan t... H u iu sm od i p rofessae p ost ex p letu m trien n iu m a die, quo v ota sim p lic ia em iserin t, com putandum , si dignae reparintur, ad p refessio n em v otoru m solem n iu m adm ittantur: sublata cu ilib e t p o testa te hac super re d isp en san d i, ita nem p e ut si qua, non ex a cto integro trien n io, ad p ro fessio n em solem n em , q u acu m q u e e x causa, ad m ltteteretu r, p rofessio ip sa irrita prorsus foret ac nullius e ffe c tu s ”.

[15} Ewolucja prawodawstwa 89

Nieco inaczej przedstaw iała się natom iast spraw a z żeńskim i in ­ sty tu ta m i zakonnym i o ślubach uroczystych, gdyż zatw ierdzano je do pierw szych la t dziew iętnastego wieku, a naw et zdarzały się w y­ padki, że i później ™.

Zm iana stanow iska K ongregacji Biskupów i Zakonników — pole­ gająca na odm owie w ydaw ania form alnych dek retów aprobujących zakony ścisłe, czyli o ślubach uroczystych, choćby naw et ze zła­ godzoną k lauzu rą papieską — w ynikała z obserw acji rzeczywistości. Zakony tak ie nie m ogły bowiem w całej pełni oddać się czynnej pracy apostolskiej, a zatem i sprostać now ym wym aganiom , np. w zakresie opieki n ad chorymi, starcam i, ludżoni upośledzonym i psychicznie, opuszczonymi, sierotam i etc.™

P ozytyw ny stosunek praw odaw stw a kościelnego do instytutów zakonych o ślubach prostych m iał jeszcze jedną przyczynę .Pod ad­ resem Stolicy Apostolskiej w ysuw ano postulaty, by takim in sty tu ­ cjom, już pow stałym i pow stającym , przyznać ch a rak ter zakonny, a więc zaliczyć je do kanonicznego sta n u doskonałości nabyw anej, zrów nać je w praw ach i przyw ilejach z zakonam i o ślubach u ro ­ czystych oraz stosować względem nich — oczywiście z pew nym i zm ianam i — przepisy powszechnego p raw a kościelnego trak tu jąc e o osobach za k o n n y ch 80.

W ym ienione postulaty w ynikały z tego, że w iele instytutów o ślu­ bach prostych, prow adzących szeroką działalność ch ary tatyw ną lub oświatową, nie m iało stałości praw nej, co z kolei mogło powodować szereg skutków ujem nych, takich jak na przykład nadm ierne uza­ leżnienie od m iejscow ej w ładzy kościelnej, niepew ność co do dal­ szego istnienia etc.81 W celu więc zapew nienia tym instytutom większej stabilności praw nej oraz obrony ich charyzm atu (tożsamoś­ ci) zaczęto powszechnie zw racać się do Stolicy Apostolskiej z prośbą o form alne zatw ierdzenie 82.

Początkow o K ongregacja Biskupów,- i Zakonników nie tylko od­ rzucała tego rodzaju prośby, ale w dekrecie zatw ierdzającym kon­ stytucje polecała, by» w ykreślić z nich słowa w skazujące na zakonny c h a rak ter in s ty tu tu 83. Jedn ak z czasem sytuacja praw n a om aw ia­ nych insty tu tó w zm ieniła się do tego stopnia, że zaczęto naw et

wo-77 J. T o r r e s , A p p ro v a zio n e d elle relig io n i, D izion ario degli istitu ti di p erfezion e, v o l. I, R om a 1974, kol. 769.

78 T am że.

79 A . G a m b a r i , In s titu to r u m sa ecu la riu m , s. 229—232. " E . G a m b a r i , C o n gregazion e relig io sa , kol. 1565. 81 T am że.

82 A. G a m b a r i , In s titu to r u m sa ecu la riu m , s. 233.

83 T am że, s. 233: „A fortiori relig io su s character d enegatur sodalibus C ongregationum v otoru m sim p liciu m , et hoc aliq u an d o exp rim itu r in ipso d ecreto ap p rob ation is v e l per ex clu sio n em a con stitu tion ib u s v e r ­ borum aut form u laru m relig io sa m con d ition em in n u en tiu m , v e l fo r ­ m a lite r reiicien d o su p p lication es ad hunc fin e m d irectas”.

90 Ks. J. K ałowski _[16]

bec in sty tu tó w o ślubach uroczystych i prostych stosować jednolitą term inologię, profesów o ślubach prostych nazyw ając zakonnikam i i zaliczając ich do kanonicznego stan u doskonałości n a b y w a n e j81. Należy rów nież zaznaczyć, że Stolica Apostolska nie m iała w kw estii zatw ierdzania instytutów o ślubach prostych ani w ypraco­ w anych stałych zasad praw nych, ani też jednolitego sposobu postę­ pow ania. N ajw yższy praw odaw ca zw racał zawsze uw agę na to, by przy aprobacie konstytucji, insty tu tó w oraz w ydaw aniu d ek retu pochw alnego postępować z w ielką ostrożnością i spraw ę załatw iać dopiero po upływ ie odpowiedniego czasu. O tak im try b ie postępo­ w ania K ongregacji Biskupów i Zakonników świadczy rów nież d e­ cyzja, jak a zapadła 21 lutego 1851 ro k u przy okazji rozpatryw an ia spraw y o zatw ierdzenie konstytucji Stow arzyszenia B raci św. Ro­ dziny 85.

Duże znaczenie dla ew olucji p raw a kościelnego odnoszącego się do in sty tutów o ślubach prostych m iała powoli tw orząca się p raktyk a, k tó ra polegała na tym, że począwszy od pierwszego ćw ierćwiecza X IX w ieku, szczególnie zaś od drugiej jego połowy, Stolica Apo­ stolska stosow ała jakby potrójny, a naw et poczwórny sposób po­ stępow ania przy aprobacie insty tu tó w o ślubach prostych, a więc

1° zatw ierdzano konstytucje,

2° zatw ierdzano kon stytucje i instytut, 3° w ydaw ano dekret pochw alny,

4° stw ierdzano, że cel in sty tu tu jest pożyteczn y86.

O tak im sposobie postępow ania K ongregacji Biskupów i Zakon­ ników mogą świadczyć p rzykłady podane przez A. B izzarego87.

84 Tamże.

85 B ellicen . S u p e r a p p ro b a tio n e C o n stitu tio n u m I n s titu ti n u n c u p a ti „A ssociazion e dei fr a te lli d ella S an ta F a m ig lia ” , C ollectan ea in u su m S ecreta ria e Sacrae C on gregation is E piscoporum et R egularium , s. 588: „A nno 1847 d ictu s Fr. G abriel S u perior In stitu ti approbationem s t a ­ tutorum e n ix is precibus ex p o stu la v it, sed su m m u s P o n tife x hac super re su p ersed en d u m esse e x istim a v it, nam p ra x is huius S. C. est, ut caute, e t pruden ter h abitoque per con gru i tem p o ris spatium e x p e r im e n ­ to, ip sa p roced at”.

88 E len ch u s p ra e c ip u o ru m in s titu to r u m , qu ae p o stre m is te m p o r ib u s a S a cra C o n g reg a tio n e E p isco p o ru m e t R eg u la riu m la u d a ta v e l a p p ro b a ta fu e r u n t, T am że, s. 808—8il4.

87 T am że; A lb ien . S o ro res a P ra e se n ta tio n e В. М. V. C o n stitu tio n e s a p p ro b a ta e D ecreto 8 m a r tii 1835. T am że, s. 808; A n d e g a v e n . F iliae SS. C o rd is M ariae. In s titu tu m e t C o n stitu tio n e s a p p ro b a ta e D erceto 14 S e p te m b r is 1821, Tam że; A n glon en . e t T u rsien . C o n g reg a tio C le ric o ru m sa e c u la riu m p ro m issio n ib u s su b titu lo М. V. a B ono C on silio. I n s ti­ tu tu m la u d a tu m D ecreto 7 S e p te m b r is 1847, T am że; B urgen. S o ro res H o sp ita la ria e. S copu s in s titu ti la u d a tu s D ecreto 29 M a rtii 1850, Tam że, s. 809; C en om an en . S o ro res a C h a rita te . In s titu tu m la u d a tu m D ecreto 11 A u g u sti 1843, T am że, s. 809; C o n sta n tien . I n s titu tu m SS. T rin ita tis . D e c re tu m la u d is con cessu m d ie 20 Ia n u a rii 1826, T am że, s. 810; M assi- lien. I n s titu tu m Iu v e n u m O p e ra rio ru m p a u p e ru m . S copu s la u d a tu s d ie

ЦТ] Ewolucja prawodawstwa 91

Dowodem rozbieżności pom iędzy praw em a praktyką, w przypad­ k u instytutów o ślubach prostych niech będzie fakt, że od XVII do początków XX w ieku zostało zatw ierdzonych przez Stolicę Apo­ stolską — jak podaje T. Schaefer — około tysiąca takich in sty tu ­ tów 88.

Poanimo że in sty tu ty zakonne o ślubach prostych rozw ijały się dosyć prężnie, to n aw et jeszcze w X IX w ieku nie istniało dla nich wspólne i jednolite praw odaw stw o. Z takiego stan u rzeczy w ypły­ w ały też jednak i skutki pozytywne. B rak zew nętrznych norm p raw nych powodował na przykład, że in sty tu ty tak ie m ogły ła t­ w iej dostosować się do różnorodnych okoliczności i podejm ować p r a ­ cę apostolską tam , gdzie w stęp sióstr żyjących w edług ustalonych norm praw nych był zakazany, niem ile w idziany albo wzbudzał sen­ sację, jak na przykład w zakładach pracy, szkolnictw ie etc.88 W Polsce najlepszym przykładem przedstaw ionego powyżej stanu rzeczy jest działalność zakonodawcza o. H onorata Koźmińskiego (1829—1916), kapucyna, założyciela licznych bezhabitow ych zgrom a­ dzeń zakonnych 80.

P ojaw ienie się ustaw odaw stw a dotyczącego in stytu tó w o ślubach prostych wiąże się jednak dopiero z jednolitym i konsekw entnym postępow aniem Stolicy Apostolskiej wobec instytutów o ślubach

14 F e b ru a rii 1861, T am że, s. 811; V a len tin a . S o ro res T rin ita ria e . S copus la u d a tu s D e c re to 19 Ia n u a rii 1855, T am że, s. 814.

88 T. S c h a e f e r , s. 27: „His tem p orib u s circiter m ille In stitu ta a S a n cta S ed e approbata e x is tu n t”.

88 A. G a m b a r i , I n s titu to r u m sa ecu la riu m , s. 233—234: „In m ira v a r ie ta te ac m u ltip licib u s p ecu lia rita tib u s et m o d a lita tib u s qu ib u s ad e x tra m a n ife sta tu r com m unis an h elitu s erga p erfectio n em ac propriam e t p roxim oru m salu tem qu aed am habentur n o ta e in quibus o m n ia illa in stitu ta con ven iu n t. S ta n te ab sen tia v otoru m solem n iu m et e x alia p a r­ te fir m ita te qua E cclesia in tactam servare in ten d it figu ram iuridicam , sc ilic e t essen tia m , p rop rietates et co m p lex u m iu ris statu s r e lig io si seu regu laris, o m n ia illa in stitu ta con ven iu n t in ch aractere non religioso se d saecu lari et in co n seq u en ti lib erta te a com p lexu legu m iu s R egu ­ la riu m co n stitu en tiu m . N u llu m in su p er in v en itu r v e stig iu m com m unis le g isla tio n is pro om n ib u s illis in stitu tis et e x hoc p ro flu it p rovida p o s­ sib ilita s e t a g ilita s ord in ation em in stitu to ru m ac sodalium action em a p ta n d i e x ig e n tiis operum , locorum tem porum que... P rovida m u ltip lic a ­ tio n ovoru m in stitu toru m seu con gregation u m viroru m et m u lieru m v ita m R egu lariu m O rdinum in pluribus im ita n tiu m , d erelictis illis e le ­ m en tis et e x e r c itiis q u ae m in u s cum tem porum v icissitu d in ib u s et cum o p eru m assu m p toru m com poni videb an tu r, et aliq u an d o d erelicta etiam ip sa ex p ressa p ro fessio n e votorum , g en u s v ita e p erfectio n is m agis a c ­ c e ssib ile red d id it pluribus q u i a v ita p rop rie relig io sa v a riis da cau sis arceb an tu r v e l im p ed ieb an tu r sim u lq u e b en efica m illoru m action em in p roxim oru m fa v o re pluribus in locis ruris et civ ita tu m ad d u x it et d iffu n d it ubi pergere relig io sa e p roh ib ib eb an tu r”.

90 W. W e r n e r , О. H o n o ra t K o źm iń sk i. K a p u c y n 1829— 1916, W ar­ sza w a 1972.

92 Ks. J. Katowski [18]

prostych 91, co — jak wiadomo z ogólnych zasad praw nych — sta ­ now i jedno ze źródeł praw a.

W artościow ym źródłem obrazującym ew olucję praw odaw stw a do­ tyczącego in sty tutów o ślubach prostych, a także przyznania im pełnej osobowości praw nej w Kościele, są uw agi form ułow ane przez K ongregację B iskupów i Zakonników przy okazji przesyłania przez in sty tu ty do Stolicy Apostolskiej konstytu cji w celu ich zatw ierdze­ n ia *2. Ze w spom nianych uw ag, a więc popraw ek naniesionych na tek st ko nsty tucji oraz różnego rodzaju spostrzeżeń poczynionych przez K ongregację w ynika, że Stolica Apostolska postępowała wo­ bec insty tu tó w o ślubach prostych w sposób jednolity, a także sto­ sow ała względem nich jednakow e norm y p raw n e “3. Uwagi dotyczy­ ły najczęściej tak ich kwestii, jak cel insty tu tu , jego władza, u p ra w ­ nienia przełożonych, funkcje rad y przełożonych, różnego rodzaju kapituł, erekcja i znoszenie domów, przyjm ow anie do insty tutu, wym ogi staw iane kandydatom przed w stąpieniem do instytu tu, no­ w icjat, spełnianie w arunków koniecznych do złożenia ślubów cza­ sowych i wieczystych, zakres ślubu ubóstw a, zw alnianie ze ślubów, usuw anie z instytutu, problem y zw iązane z otw ieraniem przed prze­ łożonymi tajnik ów sum ienia etc.94 Były też i innego rodzaju uwagi, jak na przykład dotyczące pew nych niew łaściw ych w y ra ż e ń 9S, za­ bran ian ia biskupom spraw ow ania nad in stytutem władzy n ajw yż­ szego przełożonego (g en erała)96, tego, że dyspensy od ślubów zło­

91 A . G a m b a r i , I n s titu to r u m sa ecu la riu m , s. 234: „Quae o m n ia p e ­ ra gu n tu r a u ctoritate ecclesia stica h ortan te ac approbante, in q u ibusdam casib u s corrigente, et etiam quae m agis ad in ten tu m fin em ducere v id eb an tu r su ggeren te. P er hunc a u ctoritatis ecclesia stica e in terv en tu m q u aed am iu risp ru d en tia consitans ac g en era lis p au latim inducitur, quae m om en to opportuno in gen era lem leg isla tio n em con vertitu r”.

92 A n im a d v e r s io n e s in C o n stitu tio n e s n o n n u llo ru m in s titu to r u m e x a ­ m in i S. C o n g reg a tio n is E p isco p o ru m e t R eg u la riu m p ro a p p r o b a tio n e su b ie c ta s anno 1858— 61, C ollectan ea in u su m S ecretariae Sacrae C on­ greg a tio n is E piscoporum et R egularium , s. 773— 807.

93 Por. Tam że.

94 T am że; A. C a r m i n a t i , kol. 653.

95 A n im a d v e r s io n e s in c o n stitu tio n e s S o ro ru m C h a rita tis F ilia ru m Im m a c u la ta e C o n cep tio n is P a d e rb o n e n sis D ioecesis, e x p e d ita e d ie 10 M a rtii 1860, N. 6727-5, C ollectan ea in usum S ecretariae Sacrae C on­ gregation is E piscoporum et R egularium , s. 777— 778: „Plura em en d an d a sunt circa n on n u lla vocab u la ex gr. v o ca ri n on p ossu nt v o ta sem p i­ terna se d perpetua: dici n eq u it con ciliu m gen erale, sed cap itu lu m g e ­ nerale: solem n itas votorum supprim enda erit cum agatur de v o tis sim p licib u s. Supprim endus erit M oderatricis g en eralis titu lu s V ica ria e C hristi, .et alia huiusm odi, de quibus habebitur ratio, quando C on sti­ tu tio n e s ex a m in i subiicien tu r, si satis em en d a ta e non rep eria n tu r”.

96 A n im a d v e rsio n e s in C o n stitu tio n e s P a u p e ru m A n c illa ru m Iesu C h ri­ s ti D io ecesis h im b u rg e n sis, e x p e d ita e d ie 23 M a rtii 1860. N. 5733-5, T am że, s. 778: „Cum S. S ed es non so lea t pro in stitu tis, quae in v ariis d ioecesib u s d iffu sa sunt, con ced ere et approbare ut aliq u is E piscopus hab eat m unus Superioris gen eralis, ex p u n g en d a sunt in C o n stitu tio n