Maria Renata Mayenowa
O poetyce
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 42/2, 373-379
MA R I A R E N A T A M A Y E N O W A
O POETYCE
A rtykuły Stalina o marksizmie w językoznawstwie wywołały w nauce o literatu rze dyskusję najbardziej zasadniczą i wszech stronną. Zabierając w niej głos z całą świadomością trudności p ro blem atyki i b rak u dostatecznych ilości subtelnych i wszechstronnych anahz m ateriału faktycznego, pozwalającego na dostateczną pew ność uogólnień, chciałabym dotknąć dwóch zagadnień: artystycznej w artości dzieła literackiego i problem atyki języka artystycznego, a w związku z ty m i pewnej części wciąż jeszcze tylko postulow a nej problem atyki literaturoznawczej. Dwa te zespoły zagadnień łączą się ze sobą w dyskusji. A rtykuły Stalina obudziły zasadni czą problem atykę trw ałych wartości literatury. Wielu badaczom w ydaw ało się, że owe trwałe wartości odkryje się przenosząc po prostu tezy o języku etnicznym na literaturę piękną, która jest wyrażona przecież właśnie za pomocą języka. Tezy o języku prze nosi się na literatu rę w rozm aity sposób. Jed n i chcieliby po prostu wr języku, k tó ry jest trw ały i ogólnonarodowy, upatryw ać p rzy n aj mniej jeden z elementów trwałości Uteratury, drudzy sądząc, że każde zjawisko trw ałe ta k samo jak język nie może być elementem przem ijającej nadbudow y, chcieliby na tej podstawie twierdzić, że przynajm niej to, co w literaturze jest trwałe, nie należy do n ad budowy, i gotowi są także, jako na jeden z takich elementów, w ska zywać n a język artystyczny.
W ydaje mi się, że przenoszenie tez Stalina o języku etnicznym wprost na literatu rę jest nieporozumieniem grożącym niebezpieczną wulgaryzacją, inną tylko niż ta, do której prowadził m arryzm , a równie zniekształcającą empiryczną rzeczywistość literacką. L itera tu ra nie jest językiem, problem atyka zaś językoznawcza, jako proble m aty k a języka etnicznego, m a dla literatu ry , a naw et dla
próbie-374 M ARIA R E N A TA M AYENOW A
m aty ki języka artystycznego, wartość tylko koniecznego p u n k tu wyjścia.
Drogi, po których problem atykę artykułów Stalina o języku należy przenieść na literaturę, m ają ch arakter znacznie ogólniejszy. A rtykuły Stalina wzbogacają znacznie m arksistow ską teorię rze czywistości: wynika z nich istnienie zjawisk społecznych i seman tycznych nie będących zjawiskami ideologicznymi, zjawisk, którym n a pewnym odcinku należy przyznać wewnętrzne praw a rozwoju. Zjawiskiem takim jest język; może istnieją więc i inne tego ty p u zjawiska ? Może analogicznym zjawiskiem jest sztuka, a więc i li te ra tu ra, zjawiska, których trwałość stw ierdzam y w szyscy? Lub może przynajm niej to, co w wielkich dziełach sztuki i literatu ry trw a, m a tak i właśnie analogiczny do języka, pozaideologiczny charak ter ? Pozostaje jeszcze drugie zagadnienie, zagadnienie ist nienia na terenie literatury, na jakim ś odcinku, w ew nętrznych praw literackiego rozwoju lub jakichś zjawisk analogicznych. Dwa te zagadnienia p o trak tu ję w swej próbie odpowiedzi rozłącznie.
Jeśli chodzi o tezę pierwszą, naw et wt jej drugiej, skromniejszej
wersji, nie wydaje mi się ona prawdziwa. Chciałabym bronić tezy o aktyw nym stosunku do bazy każdego arcydzieła i co więcej, o tym , że właśnie ten aktyw ny stosunek do bazy jest jednym z warunków trwałości czy doskonałości artystycznej utw oru literackiego, jednym z warunków jego odkrywczości formalnej. Tezy swojej chcę bronić pod w arunkiem zrozumienia, że aktywność w stosunku do bazy w yraża się nie tylko przez sądy bezpośrednio dotyczące problem a ty k i społecznej, ale i przez przyjęcie określonej poetyki (o czym dalej), że aktywność w stosunku do bazy, i to aktywność postępowa, sam a przez się nie jest w ystarczającym warunkiem pow stania arcy dzieła.
Tezy tej chciałabym bronić odwołując się do literackiego do świadczenia każdego z nas, a więc i swego, zamkniętego przy naj mniej w kręgu utworów nowożytnych. O przeważającej ilości arcy dzieł bezspornych wiemy, że staw ały pośrednio lub bezpośrednio w kręgu wralk ideologicznych, staw ały do walki o pełnego, wolnego człowieka. Nazwiska i pozycje, które tu można wTysunąć jako in
stantia contraria, są dwojakiego ty p u : jedni, to ci wielcy pisarze,
w których twmrczości istnieje swoista sprzeczność polegająca na tym , że stworzony przez nich artystyczny obraz m a inną wymowę ideologiczną niż ich pubhcystyka lub expressis verbis wypowiedziany autorski kom entarz. Tu klasycznym przykładem jest Balzak. Drugi
O POETYCE 375 przykład stanow ią pisarze typu Fredry, których twórczość w yda wała się współczesnym wsteczna, a których poetycki urok jest dla nas bezsporny. Typ pierwszy obiekcji nie wydaje się istotny. Publicystyczny, wsteczny kom entarz autorski, naw7et wtedy, kiedy stanowi część utwroru, nie wydaje się z nim organicznie związany, daje się wydzielić z całości bez uszkodzenia obrazu artystycznego, wielkiego i prawdziwego. Tak też postępujem y i wymowa samego obrazu, nienaruszona, zwycięża, a że zwycięża, o ty m świadczy cenzura w7stecznictwa, k tó ra mimo pochlebny dla siebie kom entarz publicystyczny, umieszcza ten ty p utworów na indeksie. Obiekcją bardziej kłopotliwą są pisarze ty p u Fredry. Tu wypowiadam swoje przekonanie na kredyt. Jestem przekonana, że przykład ten jest ta k długo przykładem instantiae <vntrariae, jak długo analiza poe ty ki F red ry nie jest ta k daleko posunięta, byśmy mogli o sobie po- wiedzieć, że znamy pełny sens jego twórczości. Nie wiemy bowiem w istocie, na tle jakiej poetyki m am y go rozumieć. Ta zaś świa domość jest niezbędnym kluczem ideologicznym do twórczości poety.
Tu przechodzimy do zagadnienia następnego: do ideologi cznego sensu języka artystycznego danego poety, to jest do tych elementów poetyki, których ideologiczny walor jest najbardziej uk ry ty, wymaga najbardziej mikroskopowego badania, do tych ele mentów, o których w dyskusji postalinowskiej padały zdania od mawiające im waloru ideologicznego.
Języ k etniczny, stanow iący — jak dotąd — przedm iot badań ję zykoznawcy, to podstawowy zasób słownikowy i gram atyka wraz z zespołem dyrektyw składni. Oczywistą jest rzeczą, że język ten jest składem wszelkich możliwości sem antycznych i ideologicznych, że da się w nim wypowiedzieć wszelki pogląd. Stąd też potwier.- dzona empirycznie jego trwałość. Jeśli zaś idzie o język artystyczny, to samo doświadczenie potwierdza tezę o jego zasadniczych zmianach, dokonyw ającyeh się w ram ach ogólnej periodyzacji li teratury. Język arty sty czn y danego okresu to zawsze pewien wybór dokonany w składnicy podstawowego zasobu słownikowego i d y rektyw7 składni. W ybór ten, którego charakterystyka jest charak tery sty ką poetyki, jest narzędziem wprawdzie bardziej precyzyjnym, ale mniej wszechstronnym. Tu wchodzi jeszcze i inna wiaściwość tego języka. W odróżnieniu od języka teoretycznego czy potocznego, rozporządza 011 bogatszym i, a mniej bezpośrednimi środkami wy razu. Ta mniejsza bezpośredniość polega n a tym , że znacząca tu
376 M ARIA R E N A T A M AYENOW A
jest nie tylko bezpośrednia treść stru k tu r językowych, ale i sam charakter tych stru k tu r. Oto weźmy dla przykładu sprawę m e ta fory. Gdy Mickiewicz kwestionuje m etaforę „słonna tw arz” , mówiąc, że nie wolno zestawiać w m etaforze dwóch pojęć oznaczających zjawiska podpadające pod różne zmysły, a Przybyszewski wręcz postuluje tego właśnie ty p u cenestezyjną metaforę, to oczywistą jest rzeczą, że przez samą stru k tu rę m etafory każdy z nich w y powiada pewne sądy o świecie. Gdy Boileau walczy ze stylistycznym barokiem i stylistyczną niezwykłością, żądając wypowiadania myśli potocznych w sposób prosty a szlachetny, wypowiada on poprzez swoje gusty stylistyczne określony sąd epistemologiczny, a - - j a k wiemy — w ty m w ypadku i niem al w prost określony sąd polityczny. Te cechy strukturalne określonego historycznie języka poetyckiego czy artystycznego, które stanow ią o poetyce, ogólne tendencje tego języka — mówią w pewnym stopniu same przez się, m ają swoją sem antykę i ich sens może pozostaw ać w sprzeczności z ich kon kretnym wypełnieniem treściowym. W epokach walki o nową po etykę poczucie semantycznego w aloru stru k tu r językowych jest szczególnie ostre. W yobraźm y sobie powieść głoszącą ideologię rea lizmu socjahstycznego napisaną w języku ekspresjonizmu. Fałsz wyszedłby natychm iast na jaw. №eco inny przypadek fałszu ideo logicznego, kryjącego się w sprzeczności języka, najsubtelniej może jak dotąd zanalizował K. B udzyk w swoim artykule Gwara a utwór
literacki. A rtykuł dotąd nie stracił swojej aktualności.
S tru k tu ry językowe, któreśm y tu przykładowo wskazali, jak m etafora Przybyszewskiego, są związane z pewnym ładunkiem ideo logicznym w sposób — nazw ijm y go ta k — konieczny. Ale nie wszystkim strukturom językowym przysługuje sens ideologiczny w sposób ta k bezpośredni i konieczny. Istn ieją stru k tu ry językowe, któ ry m tak i sens przysługuje pośrednio i tylko w określonych chwi lach historycznych.
Przyjrzyjm y się pewnym stru k turom wersyfikacyjnym. Oto m amy przed sobą zagadnienie sylabotonizm u. Dziś, zależnie od charakteru sylabotonizmu, może to być dla wiersza zagadnienie semantyczne, zagadnienie pieśniowej stylizacji, stylizatorstw a wskazującego epokę szczególnego rozpowszechnienia tej właśnie stru k tu ry , wreszcie sprawą szczególnego podkreślenia określonych słów w określonym tekście (np. Elegia o śmierci Ludw ika Waryńskiego). Ale była chwila walki o sylabotonizm, była chwila, w której mu przysługiwały bez pośrednio walory ideologiczne. S tudia Marii Dłuskiej wskazują,
O POETYCE 377 ja k długie życie poza głównym nurtem poetyckim nadało m u wul- garyzacyjny odcień stylistyczny, w alka zaś oń w zaraniu rom an ty zm u zadecydowała o jego walorze ideologicznym. Sylabotonizm mógł zyskać bezpośredni walor ideologiczny właśnie dzięki tem u, że przez długi czas żył poza głównym strumieniem poezji klasy panującej i mógł się stać w pewnym historycznym okresie jednym z elementów nowej poetyki, o k tó rą z ta k ą zaciekłością stoczono walkę. W tedy zaś, gdy był nowym elementem tej nowej poetyki, był obdarzony walorem ideologicznym. W ty m mniej więcej czasie walor ideologiczny na tej samej zasadzie przysługiwał naw et ry mowi męskiemu. Dziś, gdy walka o rym męski jest dawno włas nością pamięci teoretyków , stracił on swój bezpośredni walor ideo logiczny, a pozostał nadal jako pewna wartość sem antyczna oparta o stru k tu rę prozodyjną polskiego języka etnicznego. I tu jest jeden z punktów stycznych między problem atyką języka artystycznego a języka etnicznego. Wiadomo bowiem, że język polski, p rzy n aj mniej od czasu stabilizacji akcentu paroksytonicznego, stw arza n a tu raln e możliwości dla rym u żeńskiego. Pewna niezwykłość pro- zodyjna rym u męskiego w polszczyźnie stanowi o jego walorze sem antycznym , ekspresyjno-emocjonalnym. Te walory mu przy sługują — że ta k powiem — z n a tu ry prozodyjnej języka i ta k długo, jak długo n atu ra prozodyjną języka się nie zmienia. Te walory są jego walorami sztywnymi, z którym i każda poetyka liczyć się musi. Są to walory m ateriału nie podlegającego przeróbce, ukształtow a nego całkowicie przez procesy zachodzące w języku etnicznym. Swoje walory ideologiczne może on zyskać tylko wtedy, kiedy w ja kiś sposób wchodzi w dyrektyw y nowej poetyki, np. jako jedna z możliwości mobilizacji elementów ekspresyjno-emocjonalnych ję zyka, możliwości zmiany oceny klasowej, wprowadzającej do poezji elementy dotąd traktow ane jako wulgarne itp.
Tak więc ty m samym elementom izolowanym, poza poetyką przysługują elementy semantyczne, ty m samym elementom, jako aktyw nym realizatorom pewnej poetyki, przysługują walory ideo logiczne. Ich odkrycie następuje n a drodze poszukiwań adekw at nego wyrazu dla określonej ideologii. Tracąc swój walor ideologiczny po rozbiciu poetyki, której były żywymi elementami, żyją nadal jako elem enty sem antyczne, bogacące arsenał poetyckiego rzemiosła, poetyckich technik. Ich ważność dla historyka literatu ry i dla od biorcy twórczości artystycznej, związana z ich nowatorstwem, jest o wiele wyższa w tedy właśnie, gdy przysługuje im walor ideo-K am iętnik Literacki, 1951, z. 2. 3
378 M ARIA R EN A TA MAYENOW A
logiczny. M e znaczy to, aby elementy w danej epoce czysto seman tyczne nie powinny ściągać na siebie uwagi odbiorcy i badacza.
W ten sposób nie tylko poszczególne elem enty języka, ale całe zespoły stylistyczne mogą przechodzić z poetyki do arsenału tech nik poetyckich. Oto posłużmy się przykładem poetyki im presjo nizmu. Jak o żywa poetyka w yrażała ona tezy idealizmu subiek tywnego. W ypracowała technikę poetycką znakomicie służącą przed stawieniu świata jako migotliwego łańcucha chwilowych wrażeń. Jak o poetyka, jako ideologia, impresjonizm um arł, ale gdyby poeta wy powiadający się w ram ach innej poetyki chciał pokazać chwi- lowość jakiegoś przeżycia, mógłby — i chyba często się ta k w p rak tyce dzieje — skorzystać z techniki im presjonistycznej, z chwytów, które są już tylko techniką, doświadczeniem poetyckiego w arsztatu.
Na tej drodze — wydaje mi się — następuje bogacenie w ar sztatu rzemieślniczych doświadczeń.
W racając teraz do ocen literackich i możliwości wewnętrznych sprzeczności utw oru Uterackiego i ehm inując wypadek ta k w isto cie prosty jak wypadek Balzaka, w którym sprzeczności są poza obrazem artystycznym , istnieją utw ory, może naw et poetyki, w k tó rych sprzeczność tkw i wewnątrz obrazu. Jedne są sprzeczne w sa mej konstrukcji świata ludzkiego i jego losów. Oto np. Placówka, załam ująca realistyczną technikę kom pozycyjną powieści, by u ra tow ać Ślimaka. Ale istnieje jeszcze inny ty p sprzeczności wewnętrz nych utw oru, ty p najgroźniejszy dla jego wartości artystycznej, to sprzeczność między bezpośrednią wymową, treścią zdań utworu poetyckiego, a wymową przyjętej poetyki. W w ypadku pierwszym wiele stron dzieła przynosi, może przynosić, wartości cenne. Skaza zaczyna się od załamania przyjętej poetyki. W w ypadku drugim fałsz wciska się we wszystkie elementy utworu.
Zagadnienie wewnętrznej sprzeczności utw oru prowadzi nas na teren wewnętrznych praw utw oru, na teren, k tó ry w ty m sensie istnieje i którego nie można lekceważyć. Na ty m terenie może w ar tość utw oru zostać — jak widzieliśmy — przekreślona. Ale wew nętrzna niesprzeczność nie stanowi o wielkości i trwałości utworu. O jego trwałości stanowi przede wszystkim podstawowa odkrywczość założeń, wyrażona w niesprzecznym obrazie, a ta już jest wyzna czona przez przyjęte założenia ideologiczne. Założenia te mogą dyskwalifikować całą poetykę.
Zagadnienie wewnętrznych praw rozwoju literackiego w ystę puje jeszcze w jednej postaci. Budowanie nowej poetyki nigdy
O POETYCE 379 nie odbywa się w próżni. P unktem wyjścia jest zawsze bezpośrednia trad y cja poetycka. Z tradycji tej eliminuje się te elementy, któ re m ają bezpośrednią wymowę ideologiczną, ale i ta k pozostaje pewna tkanka, w arunkująca w pewnym stopniu kształt nowej poetyki. N ajłatw iejszym tu dla mnie przykładem jest poetyka liryki pozy tywizmu, której k ształt jest niewątpliwie uw arunkowany także przez jej n atu ralny p u n k t wyjścia. Nie neguje się możliwości szu kania p u n k tu wyjścia w jakiejś innej, swobodnie wybranej tradycji, ale zawsze ten gotowy p u n kt wyjścia trzeba znaleźć — i on waży.
Tak więc istnieją pewne odcinki, na których można mówić o we w nętrznych praw ach utw oru, a naw et o ewolucji literackiej, ale nie one decydują o żywotności utw oru, nie one kształtu ją h ierar chicznie najważniejsze jego elementy, nie one gw arantują jego artystyczną wartość.
