Sylwia Kulczyk
A. Cieszewska (red.) Płaty i korytarze jako elementy struktury krajobrazu – możliwości i ograniczenia koncepcji, 2004, Problemy Ekologii Krajobrazu tom XIV, Warszawa
KORYTARZE I ICH GRANICE Corridors and their’s borders Cel i zakres badań
Istnienie korytarzy w krajobrazie rozpatrywane jest zazwyczaj wyłącznie w odniesieniu do zmian pokrycia terenu. Autorka podjęła próbę delimitacji korytarzy na podstawie analizy materiału dotyczącego zróżnicowania większej ilości komponentów: litologii, rzeźby i pokrycia terenu. Kierując się potrzebą sprawdzenia, czy tak wyróżnione korytarze charakteryzują się cechami jednoznacznie odróżniającymi je do otoczenia, dokonano następnie analizy ich granic. Badania przeprowadzono dla terenu Wigierskiego Parku Narodowego, charakteryzującego się w części północnej krajobrazem glacjalnym, w części południowej zaś krajobrazem fluwioglacjalnym.
Metody badań
Materiałem do identyfikacji korytarzy była mapa geokompleksów wyznaczonych na podstawie zróżnicowania litologii, rzeźby i użytkowania w skali 1:25 000 (Kulczyk 2002).
Dodatkowo posłużono się mapą topograficzną w tej samej skali. Za Formanem (1995) przyjęto następujące założenia:
- korytarz jest obiektem liniowym;
- korytarz różni się od otoczenia, przede wszystkim pod względem pokrycia terenu;
- korytarz jest elementem sieci, łączy się z innym korytarzem bądź płatem.
Na badanym terenie zidentyfikowano trzy obiekty odpowiadające tak ujętym kryteriom (ryc. 1). Są to fragmenty dolin rzecznych. Od nazwy cieku wyróżnione korytarze nazwano korytarzem Czarnej Hańczy, korytarzem Kamionki i Korytarzem Wiatrołuży.
Zakładając, że każdy geokompleks ma tyle granic, z iloma jednostkami sąsiaduje (patrz ryc. 2), analizowano te z nich, które składają się na granicę między wnętrzem wyznaczonych korytarzy a otoczeniem. Zbadano dwie cechy strukturalne granic: kontrastowość oraz widoczność i jedną cechę funkcjonalną - przepuszczalność granic.
Kontrastowość wyrażono liczbą cech odróżniających dany geokompleks od sąsiedniej jednostki (Richling, 1974). Przypisując poszczególnym granicom określoną widoczność, posłużono się metodą bonitacji punktowej.
Rys. 1 Lokalizacja wydzielonych korytarzy na tle mozaiki granic geokompleksów Wigierskiego Parku Narodowego.
Fig.1 The localization of the delimitated corridors within the mosaic of geocomplexes at Wigierski National Park.
wody
geokompleksy korytarze granica W.P.N.
korytarz Wiatrołuży
korytarz Kamionki
1 0 1 km
korytarz
Czarnej Hańczy
Rys. 2 Indywidualne granice krajobrazowe składające się na obwód geokompleksu A: 1- granica A z B, 2 – granica A z C, 3 - granica A z D, 4 – granica A z E.
Fig. 2 Individual landscape boundaries building peimeter of geocomlex A: 1 – the boundary of A and B, 2 - the boundary of A and C, 3 – the boundary of A and D, 4 – the boundary of A and E.
Osobnej punktacji poddano każdy z ulegających zmianie komponentów. Następnie punkty zsumowano i na tej podstawie dany obiekt zaliczono do jednej z trzech grup: granic widocznych jednoznacznych, granic widocznych niejednoznacznych lub granic niewidocznych (Kulczyk, 2002). Określając przepuszczalność granic również posłużono się metodą bonitacji punktowej. Rozpatrywano przepuszczalność dla strumienia materii transportowanej biernie. Za punkt wyjścia posłużyły uwagi Wiensa (1992), Soczawy (1978) oraz Jagomagiego i Mandera (1982). Według wyżej wymienionych autorów o przepuszczalności granicy decyduje stopień, w jakim różnią się od siebie sąsiadujące jednostki. Zmienność każdego z komponentów budujących granicę poddano osobnej ocenie według przyjętej skali punktowej. Założono, że zmiany rzeźby przyspieszają, natomiast zmiany litologii i użytkowania hamują przepływ materii i ostateczną punktację obliczono stosując wzór:
P = p_rz - (p_lit + p_uż)
gdzie P – przepuszczalność ogólna, p_rz – przepuszczalność rzeźby, p_lit – przepuszczalność litologii, p_uż – przepuszczalność użytkowania. Uzyskane wyniki podzielono na trzy przedziały: granice słabo, średnio i silnie przepuszczalne.
Wyniki badań
Korytarz Czarnej Hańczy obejmuje zatorfione dno doliny rzecznej od zachodniej granicy parku po ujście cieku do jez. Wigry. Korytarz tworzy 19 jednostek, zróżnicowanych wyłącznie przez charakter roślinności. Płaty borów, olsów, szuwarów i turzycowisk oraz łęgów ułożone
A B
C D
E
1
2 3
4
są chaotycznie. Analizowany odcinek korytarza Czarnej Hańczy ma szerokość od 350 do 800 m. Dłuższa oś korytarza ma 3200 m. W części południowej korytarz przegradza cześciowo – na głębokość ok. 400 m – niskie wzgórze zbudowane z piasków gliniastych. Na obszarze korytarza zidentyfikowano również jedną ”wyspę” – jednostkę znacząco różniącą się od sąsiednich. Jest to drobnopromienny, piaszczysty pagórek porośnięty borem, o pow.
365 m². Ze względu na swoje małe rozmiary obiekt ten wydaje się nie mieć większego znaczenia dla funkcjonowania korytarza.
Korytarz Kamionki również jest zatorfionym dnem doliny rzecznej, od zachodniej granicy parku po ujście do jez. Pierty. Analizowany odcinek korytarza jest wąski w części zachodniej (ok. 80 m), w części wschodniej rozszerza się do ok. 500 m. Dłuższa oś korytarza ma 3080 m. W obrębie korytarza Kamionki znajdują się 3 geokompleksy. Centralna część terenu porośnięta jest łęgiem, północną zatokę przy ujściu do jeziora porasta ols, a niewielka, okrągła zatoczka w południowej części korytarza porośnięta jest borem. Zasadnicze znaczenie dla ograniczenia przepływu w obrębie korytarza może mieć głęboko wcięty półwysep – wielkopromienny pagórek zbudowany z pasków gliniastych – zwężający korytarz w jego wschodniej części.
Korytarz Wiatrołuży, to, podobnie jak pozostałe dwa, wypełnione torfem dno doliny rzecznej, od ujścia Wiatrołuży do jez. Pierty aż po granicę parku. Korytarz ten charakteryzuje się skomplikowanym przebiegiem. W pobliżu jez. Pierty tworzy zatokę układającą się wzdłuż brzegu jeziora i graniczy z dwoma mniejszymi zbiornikami wodnymi. W części centralnej korytarz dwukrotnie rozgałęzia się ku zachodowi. Dłuższa oś korytarza liczy 7800 m, a osie jego bocznych odnóg mają długość 620 m i 1700 m. Korytarz ma zróżnicowaną szerokość:
od 70 m w miejscach, gdzie zwężają go piaszczyste wały i gliniaste pagórki, do 400 m.
Wnętrze korytarza tworzy mozaika 25 geokompleksów. Ich zróżnicowanie jest przede wszystkim wynikiem zmian pokrycia terenu – w części południowej korytarza dominują szuwary i turzycowiska, w części północnej bory, a centralną cześć korytarza pokrywa mozaika olsów, łęgów i zarośli wierzbowych. W obrębie korytarza Wiatrołuży zaznacza się zróżnicowanie litologiczne – oprócz torfów w dnie doliny występują również deluwia, przede wszystkim w bocznych odnogach korytarza. W obrębie korytarza Wiatrołuży położone są 2 wyspy – drobnopromienne, piaszczyste pagórki porośnięte borem. Wydaje się, że przepływ w obrębie korytarza w większym stopniu ograniczają formy modelujące jego brzegi i tworzące duże przewężenia, aniżeli obecność zajmujących niewielką powierzchnię wysp.
Korytarz Czarnej Hańczy oddziela od otoczenia 31 indywidualnych granic krajobrazowych o łącznej długości 10230 m. Podobnie, granice korytarza Kamionki składają się z 36 indywidualnych granic krajobrazowych o łącznej długości 10040 m. Korytarz Wiatrołuży, jest najwęższy i dodatkowo rozgałęziony. Jego wnętrze oddziela od otoczenia 97
indywidualnych granic krajobrazowych o łącznej długości 30500 m. Granice wszystkich badanych korytarzy są podobne pod względem kontrastowości, widoczności i przepuszczalności (ryc. 3). 82% ogólnej długości wszystkich badanych indywidualnych granic krajobrazowych stanowią granice silnie kontrastowe. Żaden fragment granicy badanych korytarzy nie jest słabo kontrastowy. Większość indywidualnych granic krajobrazowych wyznaczających zasięg korytarza to granice widoczne jednoznaczne (61%
ogólnej długości badanych indywidualnych granic krajobrazowych). Niewielki fragment granic korytarzy Czarnej Hańczy (3% długości) i Wiatrołuży (12% długości) pozostaje niewidoczny w terenie. Wśród badanych indywidualnych granic krajobrazowych dominują granice średnio przepuszczalne (66%). Część granic korytarza Kamionki (4% długości) i Wiatrołuży (21%
długości) jest silnie przepuszczalna. W przypadku Wiatrołuży granice silnie przepuszczalne koncentrują się w północnej części korytarza, która jednocześnie nie jest widoczna w terenie.
Wydaje się, że w tej części korytarz Wiatrołuży traci swą ciągłość.
Wnioski
Zrealizowana praca wskazuje na możliwość łączenia modelu płatów i korytarzy z modelem geokompleksów. Możliwe jest wskazanie ciągów spełniających formalne wymogi stawiane korytarzom. Ich granice nie są jednorodne, ale charakteryzują się powtarzalnością pewnego zestawu cech. Mają podwyższoną kontrastowość, są dobrze widoczne w terenie, wyróżnia je też niższa przepuszczalność. Zidentyfikowane korytarze charakteryzują się nie tylko odmiennym pokryciem terenu, ale również litologią i rzeźbą. Poprawne zatem wydaje się posługiwanie pojęciem korytarza w innych, niż biotyczny, aspektach.
Summary
Corridors and their’s borders
The existence of corridors within the landscape is commonly understood as a change of vegetation.
The author has tried to delimitate corridors at the basis of the diversity of more components. The field of research has been Wigierski National Park, which means fluvioglacial and glacial type of landscape.
In order to reflect the diversity of lithology, relief and vegetation types the map of geocomplexes has been used. (Kulczyk 2002). According to Forman (1995), it has been stated, that:
- a corridor is a line object
- a corridor is different from its surroundings, especially with type of vegatation - a corridor is a part or the net, joining with another corridor or a path.
Rys. 3 Charakterystyka granic badanych korytarzy.
Fig. 3 Characteristics of the boundaries of researched corridors.
0%
20%
40%
60%
80%
100%
Czarna Hańcza
Kamionka Wiatrołuża
widoczne jednoznaczne widoczne
niejednoznaczne niewidoczne
0%
20%
40%
60%
80%
100%
Czarna Hańcza
Kamionka Wiatrołuża
silnie kontrastowe średnio kontrastowe
0%
20%
40%
60%
80%
100%
Czarna Hańcza
Kamionka Wiatrołuża
silnie przepuszczalne średnio przepuszczalne słabo przepuszczalne
3 objects corresponding with the above criteria have been identified. They are parts of rivers valleys, named by rivers names the corridor of Czarna Hańcza, the corridor of Kamionka and the corridor of Wiatrołuża (fig. 1). The boundaries of geocomplexes, which create the corridors’ boundaries, have been analysed, taking on account their contrast, visibility and porosity. Every fragment of the border belt, that separs different units, has been treated as the individual boundary (fig. 2). The contrast has been reflected as the number of components that change at the both sides of the boundary (Richling 1974). Visibility and porosity has been evaluated on the basis of field research and remarks of Wiens (1992), Soczawa (1978) and Jagomagi & Mander (1982) (Kulczyk, 2002).
The Czarna Hańcza’s corridor consists of the bottom of the river valley, filled with turf. 19 geocomplexes exists within the corridor, diversified by the vegetation’s type. The corridor is form 350 to 800 m wide, and its longer axis has 3200 m.
The Kamionka’s corridor is also the turf’s bottom of the river valley. The corridor is narrow in its western part, having only 80 m, and to the east it become wider up to 500 m. Its longer axis is 3080 m long. The vegetation within the corridor is less diversified, so only 3 geocomplexes has been delimited.
The corridor of Wiatrołuża is similar to the other in its lithology and relief, but its shape is more complicated, with two branches in the western part. The longer axix of the main corridor is 7800 m long and the branches have 620 and 1700 m. The width of the corridor varies, from 70 m in the narrow straights caused by the clay hills, up to 400 m. The corridor’s interior consists of 25 geocomplexes, reflecting the mosaic of vegetation and small lithological changes.
The boundaries of all of the researched corridors have similar characteristics. 82% of all analyzed boundaries are that of high contrast. 61% of the corridors’ boundaries are clearly visible and 66% have medium porosity (fig. 3).
The possibility of joining the model of geocomplexes with that of corridors exists. It is possible to delimitate the groups of geocomplexes formally adequate to corridors. The boundaries of such objects are not homogenic, but have a set of typical characteristics. The use of term „corridor” for structures other, then biotic ones, seems to be correct.
Literatura
Forman R. T. T., 1995, Land Mosaics: the Ecology of Landscapes and Regions, Cambridge University Press, Cambridge
Jagomagi J. E., Mander J. E., Poniatie ekotona i wozmożnosti jego ispołzowania pri ocenkie teritori, [w:] Issliedowanie i kartografirowanie landszafta, Acta et Comentationes Universitatis Tartuensis, Tartu 1982
Kulczyk S., 2002, Strukturalne i funkcjonalne cechy granic krajobrazowych, praca doktorska wykonana pod kierunkiem prof. A. Richlinga, archiwum WGiSR
Richling A., 1974, Analiza struktury środowiska geograficznego i nowa metoda regionalizacji fizycznogeograficznej (na przykładzie województwa białostockiego), maszynopis
Soczawa W. B., 1978, Wwiedienije w uczenije o gieosistemach, Nauka, Nowosybirsk
Wiens J. A., 1992, Ecological Flows Across Landscape Boundaries: A Conceptual Overview, [w:]
Hansen A.J., di Castri F. (red.), Landscape Boundaries, Ecological Studies 92, Springer Verlag, New York
