Wprowadzenie
Introduction
Ochrona krajobrazu kulturo- wego, szczególnie na obszarach wiejskich, jest problemem trudnym do rozwiñzania ze wzglödu na zäoĔo- nñ naturö i coraz wiökszñ dynamikö zmian funkcjonalnych, kulturowych i przestrzennych na tych obszarach.
Plany zachowania lub odtwarza- nia cennych historycznych form i obiektów – przy jednoczesnym za- niku ich pierwotnych funkcji, utracie znaczenia i roli w Ĕyciu lokalnych spoäecznoĈci – skazane sñ czösto na niepowodzenie. Instrumenty prawne, strategie ochronne i klasyczne meto- dy projektowe nie zawsze okazujñ siö wystarczajñco skuteczne. Próbñ twórczej odpowiedzi na rosnñcñ unifikacjö i anonimowoĈè wspóä- czesnego krajobrazu kulturowego jest koncepcja narracji krajobra- zowej. Proponuje ona nowñ drogö poznawania, interpretacji, a takĔe ksztaätowania przestrzeni, odmiennñ od powszechnie stosowanych metod konwencjonalnych. Opiera siö na identyfikacji zdarzeþ i procesów, zapisanych w formach krajobrazu, uchwyceniu Ĉladów przeszäoĈci i wäñczeniu ich w teraĒniejszoĈè1. Narracja krajobrazowa znajduje za- stosowanie zarówno w dziaäaniach konserwatorskich, jak teĔ w plano- waniu przestrzennym i architekturze krajobrazu. WaĔnym aspektem tej koncepcji jest budowanie toĔsamoĈci kulturowej poszczególnych miejsc
i obszarów z udziaäem spoäeczno- Ĉci lokalnych, na bazie ich wiedzy, wspomnieþ, doĈwiadczeþ i emocji.
Narracja krajobrazowa, bazujñca na zaäoĔeniu, Ĕe czytelnoĈè struktur i form krajobrazu warunkuje wzmoc- nienie zwiñzków miedzy ludĒmi i ich Ĉrodowiskiem Ĕycia, stanowi doskonaäñ podstawö teoretycznñ i metodologicznñ dla nowego mo- delu ochrony krajobrazu.
Idea narracji krajobrazowej zostaäa wdroĔona podczas pracy nad strategiñ rozwoju wsi Rogalin, poäoĔonej 20 km na poäudniowy- -wschód od Poznania, na póänocnym brzegu Warty. Podobnie jak wiök- szoĈè obszarów wiejskich w strefie oddziaäywania duĔych aglomeracji miejskich, wieĈ zmienia obecnie swój charakter. Historyczne struk- tury przestrzenne, które przez wieki odznaczaäy siö duĔñ trwaäoĈciñ i sta- bilnoĈciñ, w ostatnich czasach ule- gajñ widocznym przeksztaäceniom na skutek wspóäczesnych procesów rozwojowych. Problemem jest brak caäoĈciowego i wszechstronnego rozpoznania specyfiki przestrzenno- -kulturowej wsi, a co za tym idzie – brak koncepcji wykorzystania zasobów krajobrazu kulturowego.
Powszechnie znane sñ wysokiej klasy zabytki i zasoby dziedzictwa historycznego Rogalina o randze narodowej (rezydencja i mauzoleum Raczyþskich, galeria malarstwa), a takĔe wyjñtkowy charakter tutej- szego krajobrazu naturalnego (dolina Warty, starorzecza, roĈlinnoĈè äögo- wa, pomnikowe döby). Tymczasem
N o w e p o d ej œc ie d o o ch ro ny kr a jo b ra zu k ul tu ro w ego – b ud o w a ni e to ¿sa m o œc i l o ka ln ej w o p a rc iu o c zy te ln ¹ n a rr a cj ê k ra jo b ra zo w ¹ El ¿b ie ta R a sz ej a , A nn a G a ³e ck a
New Approach in Cultural Landscape Protection –
Strengthening the Local
Identity by a Legible
Landscape Narration
cenne struktury krajobrazu zwiñza- nego z funkcjonowaniem jednego z najwaĔniejszych wielkopolskich majñtków, a takĔe relikty przeszäo- Ĉci wsi nie znajdujñ miejsca w po- wszechnym spoäecznym odbiorze.
Rogalin to nie tylko paäac, park i wie- kowe döby, to takĔe rozlegäe pola, bödñce przykäadem harmonijnego krajobrazu rolniczego, zadrzewienia przydroĔne i Ĉródpolne, zabudowa- nia pofolwarczne (lub ich historyczne Ĉlady), których funkcjonowanie miaäo dawniej kluczowe znaczenie dla utrzymania historycznego zespoäu.
Artykuä prezentuje wyniki ba- daþ nad krajobrazem kulturowym Rogalina, prowadzonych w roku 2010 w Zakäadzie Architektury Kra- jobrazu Uniwersytetu Przyrodnicze- go w Poznaniu przez zespóä pod kierunkiem dr inĔ. arch. ElĔbiety Raszei2. Podstawowym problemem badawczym byäo wszechstronne rozpoznanie charakteru krajobrazu kulturowego, identyfikacji jego form i typów, a takĔe próba wyjaĈnienia procesów, które doprowadziäy do uksztaätowania jego obecnej struk- tury. Integralnym elementem badaþ byäa interpretacja Ĉladów historycz- nych w przestrzeni wsi, która pozwo- liäa na odczytanie genezy i etapów jej rozwoju. Wyniki przeprowadzonych badaþ staäy siö podstawñ dla sformu- äowania zaäoĔeþ strategii ochrony krajobrazu kulturowego Rogalina, opartej w znacznym stopniu na idei narracji krajobrazowej.
To¿samoœæ lokalna i narracja krajobrazu
Local indentity and landscape narrative
Krajobraz znaczeþ posiada wyraĒny kontekst kulturowy, wy- czuwalny pod jego fizycznñ formñ.
Przekazuje okreĈlone treĈci, zawarte w jego elementach3. Narracja kra- jobrazu przejawia siö w czytelnoĈci istniejñcych struktur krajobrazowych.
Pozwala na zrozumienie procesów, które wpäynöäy na aktualny charakter obserwowanego krajobrazu. UmoĔ- liwia odczytanie pochodzenia, war- toĈci i roli zastanych form4. W pro- cesie rozpoznawania i identyfikacji, a w konsekwencji zapamiötywania specyfiki krajobrazu, istotnñ rolö odgrywajñ charakterystyczne ele- menty naturalne i kulturowe, które czösto majñ znaczenie symboliczne.
Równie waĔne sñ aspekty niema- terialne, „duch miejsca” – genius loci – budujñce emocjonalnñ wiöĒ z krajobrazem, poczucie swojskoĈci i zakorzenienia5. W takim ujöciu krajobraz nabiera nowego znaczenia, nie jest juĔ tylko täem dla zdarzeþ, lecz wartoĈciñ samñ w sobie. Jest tekstem, który moĔe byè analizo- wany i interpretowany. Sñ w nim zakodowane znaczenia i treĈci, których odczytanie wymaga znajo- moĈci swoistej „gramatyki” i „logiki”
przestrzeni6. WartoĈciñ spoäecznñ i kulturowñ spoäecznoĈci lokalnych, budujñcñ ich toĔsamoĈè, jest wspól-
na wiedza historyczna i znajomoĈè znaczeþ w przestrzeni. Krajobraz jest w specyficzny sposób postrzegany, odczuwany i doĈwiadczany przez jednostki i spoäecznoĈci z perspek- tywy róĔnych kultur lokalnych, re- gionalnych i narodowych. Stworzyäy one i rozwinöäy wäaĈciwy sobie sys- tem kodowania (zaszyfrowywania) i rozkodowywania (rozszyfrowywa- nia) znaczeþ ukrytych w krajobrazie.
Narracja stanowi ramö teore- tycznñ i metodologicznñ nie tylko dla badaþ, ale teĔ dla specyficznego spo- sobu projektowania krajobrazu. De- terminuje zarówno sposób myĈlenia o ksztaätowaniu przestrzeni, jak i sam proces twórczy. W wyraĒny sposób nawiñzuje do twórczoĈci literackiej, proponujñc „opowiadanie historii”
(storytelling) w krajobrazie poprzez stosowanie takich elementów jak:
temat, fabuäa, metafora, sekwencja czy chronologia. Istotñ projektowania narracyjnego nie jest tworzenie kon- kretnych obiektów, w dosäowny spo- sób przekazujñcych okreĈlone treĈci, odtwarzajñcych lub naĈladujñcych historyczne formy, lecz budowanie kontekstu przestrzennego, bazowa- nie na skojarzeniach, symbolach i znakach, które pobudzajñ wyobraĒ- niö odbiorcy i wäñczajñ go w proces kreacji, pozostawiajñc miejsce dla jego indywidualnej interpretacji7.
ZaäoĔenia narracji krajobrazo- wej wydajñ siö szczególnie cenne w przypadku krajobrazów historycz- nych. Strategia ochrony oparta na czytelnoĈci przestrzeni i emocjonal- nym zaangaĔowaniu jej uĔytkowni-
ków (mieszkaþców, odwiedzajñcych) moĔe okazaè siö bardziej skuteczna niĔ niektóre instrumenty prawne.
Dodatkowym argumentem jest spój- noĈè tej koncepcji z zaäoĔeniami turystyki kulturowej, stanowiñcej alternatywö dla tradycyjnych form turystyki masowej oraz odpowiedĒ na rosnñce zainteresowanie kulturñ lokalnñ i krajobrazem wiejskim. Tu- rystyka kulturowa oparta jest na chöci poznawania otaczajñcego nas Ĉwiata i jego historii, poszerzania wiedzy, zdobywania nowych doĈwiadczeþ
czy zaspokajania wäasnych potrzeb poznawczych. Krajobraz wiejski pe- äen jest ukrytych znaków i symboli – kodów przestrzennych wynikajñcych z niepowtarzalnej historii miejsc.
Istotna jest umiejötnoĈè interpreto- wania krajobrazu, odkrywania tego, co tworzy specyfikö i autentycznoĈè miejsc, co ksztaätuje ich toĔsamoĈè w globalnej przestrzeni. MoĔliwoĈè odczytywania tych ukrytych treĈci to propozycja dla nowego mode- lu turystyki wiejskiej, opartego na doĈwiadczaniu krajobrazu i wspóä-
uczestnictwie w lokalnej kulturze8. Stworzenie odpowiednich ram dla rozwoju turystyki kulturowej moĔe siö staè sposobem zaangaĔowania zarówno lokalnych spoäecznoĈci, jak teĔ przyjezdnych w ochronö krajobrazu kulturowego. KorzyĈci z turystyki mogñ byè rozpatrywane na dwóch päaszczyznach. MoĔe ona przyczyniaè siö do zwiökszania liczby miejsc pracy i dochodów dla danej jednostki osadniczej, moĔe teĔ säuĔyè rozwiñzywaniu konkretnych problemów, w tym takĔe tych zwiñ- zanych z zagroĔeniem dziedzictwa kulturowego. Adaptacja na potrzeby turystyczne istniejñcych obiektów o walorach historycznych i kultu- rowych, prowadzi do zachowania okreĈlonych wartoĈci, a jednoczeĈnie do poprawy sytuacji ekonomicznej mieszkaþców (nowe miejsca pracy).
Dziaäanie takie przyczynia siö do ochrony krajobrazu i utrzymania jego autentycznoĈci przez trwaäoĈè wartoĈciowych form i elementów9.
Specyfika krajobrazu Rogalina
Landscape character of the village of Rogalin
Krajobraz kulturowy Rogalina ksztaätowany byä przez wieki, pod wpäywem róĔnych procesów gospo- darczych, politycznych i spoäecz- nych, o róĔnej jakoĈci, wymiarze, skali i tempie. Przyczyniäy siö one do uksztaätowania charakterystycznego Ryc. 1. Typy i podtypy krajobrazu Rogalina Fig. 1. Rogalin ladnscape typology
dla tego miejsca modelu organizacji przestrzeni, uzaleĔnionego od spe- cyficznych warunków naturalnych, które wyznaczyäy formy i granice zagospodarowania (ryc. 1). Historia Rogalina zapisaäa siö w jego róĔnych formach przestrzennych tj. w rozpla- nowaniu poszczególnych struktur osadniczych, wielkoĈci i ksztaätach siedlisk, podziale i rozmieszczeniu gruntów uprawnych, ukäadzie ko- munikacyjnym czy systemie zieleni Ĉródpolnej. Proces zmian dziejowych Rogalina doprowadziä do powstania rozproszonej struktury osadniczej o bogatej warstwie semiologicznej i uksztaätowania siö specyficznych relacji z krajobrazem naturalnym doliny Warty. Charakterystyczne wa- runki naturalne, szczególnie dolina Warty, determinowaäy historyczny rozwój Rogalina i wpäywajñ wspóä- czeĈnie na odbiór krajobrazu. Wybór
miejsca na rezydencjö Raczyþskich na górnym zaäomie doliny Warty nie byä przypadkowy. Z caäñ pewnoĈciñ to walory krajobrazu naturalnego, przed wzglödami gospodarczymi, zadecydowaäy o kupnie Rogalina10. Rozlegäa ekspozycja widokowa, atrakcyjny krajobraz terenów äö- gów nadwarciaþskich z licznymi samotniczymi döbami wpäynöäy na rozwój przestrzenny wsi w jej najwaĔniejszym, osiemnastowiecz- nym etapie rozwojowym. ZaäoĔenie parkowo -paäacowo zajöäo znacznñ czöĈè gruntów dawnej wsi o genezie Ĉredniowiecznej (do dzisiaj na tym te- renie, zwanym Starñ Wsiñ, zachowa- äy siö tylko dwa siedliska). W 1820 r.
na osi zaäoĔenia paäacowego zbudo- wano kaplicö – mauzoleum rodziny Raczyþskich. Rozwój majñtku przy- niósä ze sobñ rozbudowö czöĈci pro- dukcyjnej folwarku, wraz z koloniñ
mieszkalnñ. Pola uprawne poäoĔone w póänocnej czöĈci majñtku byäy ob- säugiwane przez tzw. Maäy Folwark – Podlesie, przy którym znajdowaäa siö owczarnia. W tym czasie ukon- stytuowaäa siö specyficzna struktura rogaliþskiego krajobrazu, zwiñzana z funkcjonowaniem wsi folwarcznej – z regularnie rozplanowanymi aleja- mi, wielkoobszarowymi polami oraz
„sercem” tego spójnego organizmu funkcjonalno -przestrzennego, czyli zaäoĔeniem paäacowo -parkowym.
Majñtek rogaliþski rozwijaä siö bar- dzo dynamicznie, powstawaäy ko- lejne obiekty. We wsi funkcjonowaäa cegielnia, karczmy i mäyn wodny.
Niestety, informacje o nich moĔna dziĈ odnaleĒè jedynie w materiaäach Ēródäowych, materialne Ĉlady ich istnienia zniknöäy z przestrzeni wsi.
Do dzisiaj przetrwaäy zabudowania gorzelni, chociaĔ nie peäniñ juĔ funk-
cji produkcyjnej. Po uwäaszczeniu chäopów, w pierwszej poäowie XIX wieku, powstaäa kolonia mieszkalna przy dzisiejszej ulicy Prezydialnej (tzw. wieĈ pouwäaszczeniowa); zmie- niä siö rozäóg pól – obok wielkoob- szarowych pól majñtku wydzielono niewielkie pola indywidualnych rol- ników. Po II wojnie Ĉwiatowej we wsi powstaäa zabudowa wielorodzinna zwiñzana z Paþstwowym Gospo- darstwem Rolnym, gospodarujñcym na dawnych gruntach folwarcznych.
W latach 60. i 70. na terenie wsi nastñpiä rozwój zabudowy jedno- rodzinnej, obecnie we wschodniej czöĈci soäectwa powstaje zespóä zabudowy rezydencjonalnej. Nad- mierny przyrost terenów zabudowy mieszkaniowej i zäa organizacja ru- chu turystycznego, obok problemów zwiñzanych z funkcjonowaniem go- spodarki rolnej, stanowiñ zagroĔenie dla tradycyjnych form krajobrazu na obszarze wsi. W ostatnich latach doszäo tu równieĔ do istotnej zmia- ny struktury spoäecznej, w zwiñzku z napäywem nowych mieszkaþców, których przyciñga piökno tutejsze- go krajobrazu, cisza, spokój oraz stosunkowo niedaleka odlegäoĈè od Poznania. Przeprowadzone badania wykazaäy brak integracji miödzy
rdzennymi a nowymi mieszkaþcami wsi, czemu sprzyja dezintegracja przestrzenna zespoäów zabudowy.
Coraz czöĈciej poczucie przyna- leĔnoĈci do miejsca zamieszkania jest ograniczone tylko do wäasnej dziaäki. Skutkuje to brakiem troski o przestrzeþ wspólnñ. Niska jest teĔ ĈwiadomoĈè znaczenia utrwalonych w krajobrazie struktur przestrzen- nych. NieuĔytkowane obiekty o zna- czeniu historycznym naraĔone sñ na stopniowñ degradacjö. Planowanie zagospodarowania przestrzennego i lokalizacja nowych inwestycji nie uwzglödnia uwarunkowaþ histo- rycznych. Stwierdzono, Ĕe potencjaä historyczno -kulturowy Rogalina
nie jest w peäni wykorzystany dla zaspokojenia rosnñcych i zróĔnico- wanych potrzeb z zakresu turystyki.
ćwiadomoĈè istniejñcych walorów jest znikoma. Ruch turystyczny jest niewäaĈciwie ukierunkowany, ogra- nicza siö wyäñcznie do rezydencji i czöĈci äögów nadwarciaþskich, co przyczynia siö do nadmiernej antro- popresji na tych terenach.
Budowanie narracji krajobrazowej
Rogalina w oparciu o œlady przesz³oœci
Landscape narrative in Rogalin based on traces of the past
Koncepcja ksztaätowania prze- strzeni Rogalina w oparciu o zaäoĔe- nia narracji krajobrazowej wymagaäa przeprowadzenia specyficznych Ryc. 3. Maäy folwark Podlesie – owczarnia Fig. 3. Small manor farm at Podlesie – a sheep shed
badaþ. Polegaäy one na interpretacji zastanych form krajobrazu poprzez wyjaĈnienie genezy ich powstania, przemian, którym podlegaäy na prze- strzeni lat oraz nawarstwieþ (ryc. 2).
Przeprowadzono wnikliwñ kwerendö archiwalnych materiaäów kartogra- ficznych, ikonograficznych i lite- rackich. Taka metoda pozwoliäa na zrozumienie charakteru krajobrazu Rogalina, wynikajñcego ze szczegól- nych uwarunkowaþ przyrodniczych i historycznych a takĔe na wäaĈciwñ ocenö autentycznoĈci oraz stanu przeksztaäcenia okreĈlonych form i elementów. Sformuäowanie zaäoĔeþ badawczych odnoszñcych siö do dziedzictwa historycznego Rogalina wymagaäo analizy dostöpnej literatu-
ry przedmiotu oraz Ēródeä w postaci materiaäów niepublikowanych oraz map historycznych i wspóäczesnych, a takĔe dostöpnej archiwalnej iko- nografii. Wnioski z tych analiz byäy konfrontowane in situ z zachowa- nym rozplanowaniem Rogalina, z usytuowaniem artefaktów, takĔe ich reliktów. Pozwoliäo to na do- konanie rozwarstwieþ i odczytanie, w pewnym ograniczonym zakresie, krajobrazu historycznego, a takĔe na odnalezienie miejsc waĔnych dla budowy narracji krajobrazo- wej. Koncepcja ochrony krajobrazu kulturowego zakäadaäa nadanie wspóäczesnych funkcji istniejñcym obiektom historycznym, przy jedno- czesnym zachowaniu autentycznoĈci
formy i materii. Folwark w Rogalinie zäoĔony jest z zespoäu budynków, z których wiele nie jest dostosowa- nych do wspóäczesnych wymagaþ produkcyjnych i technologicznych.
Postuluje siö wykorzystanie ich na stworzenie bazy turystycznej oraz miejsca integracji mieszkaþców.
Maäy folwark znajdujñcy siö w póä- nocnej czöĈci wsi (Polesie), aktualnie nie uĔytkowany, ma szansö staè siö modelowym gospodarstwem pokazowym dla edukacji turystów i promocji lokalnych produktów (ryc. 3). Budynek gorzelni mógäby staè siö galeriñ sztuki z zapleczem noclegowo -gastronomicznym dla uczestników plenerów i warsztatów artystycznych. Niszczejñcy „Dom Ryc. 5. Nieistniejñcy mäyn – powiñzania kompozycyjne z Mauzoleum
Fig. 5. The mill (no longer existing) and scenic links with the chapel
Kowala”, zlokalizowany przy drodze wojewódzkiej przeznaczyè moĔna na zajazd turystyczny (ryc. 4).
Elementy, które juĔ nie istniejñ, a byäy waĔne z punktu widzenia funkcjonowania wsi – mäyn, karcz- ma, cegielnia – powinny zostaè przywrócone przestrzeni kulturo- wej w postaci fantomów i znaków (ryc. 5). Ich pozostaäoĈci w terenie (zarysy fundamentów, przebieg dróg, relikty zespoäów zieleni kompono- wanej) stanowiñ waĔne wskazówki projektowe. W miejscu dawnej ga- jówki zaproponowano wzniesienie pawilonu wystawowego o tematyce przyrodniczej (ryc. 6). NiegdyĈ ist-
niejñce przeprawy komunikacyjne na äögach powinny zostaè odtwo- rzone (ryc. 7). Ukierunkuje to ruch turystyczny i wyeliminuje aktualnie istniejñcy problem niekontrolowanej penetracji tego terenu przez tury- stów. PodkreĈlono teĔ koniecznoĈè ochrony, wzmocnienia lub odtwo- rzenia powiñzaþ widokowych, jako Ĉladów przemyĈlanego dziaäania twórców historycznego zaäoĔenia.
Dla zaakcentowania dawnych relacji przestrzenno -krajobrazowych ko- nieczne jest podkreĈlenie otwarè i osi widokowych na kluczowe obiekty
architektoniczne, takie jak paäac czy mauzoleum. Miejsca waĔne dla narracji krajobrazowej staäy siö pod- stawñ dla wytyczenia tematycznych tras turystycznych (ryc. 8).
Podsumowanie
Conclusions
Strategiö ochrony krajobra- zu kulturowego Rogalina oparto w znacznym stopniu na idei narracji krajobrazowej. Przyjöto zaäoĔenie, Ĕe czytelnoĈè istniejñcej struktury krajobrazu sprzyja budowaniu po- czucia przynaleĔnoĈci do miejsca zamieszkania oraz wzmacnia troskö o wspólnñ przestrzeþ, przez co po- Ĉrednio przyczynia siö do ochrony krajobrazu. Czytelny krajobraz, o wyraĒnie zarysowanych cechach indywidualnych, jest mniej wraĔliwy na negatywne zmiany, które czösto wynikajñ z braku zrozumienia za- stanych form. ZaäoĔenia strategii roz- woju w pierwszej kolejnoĈci odnoszñ siö wiöc do uczytelnienia istniejñcych form krajobrazu. Pozwoli to na odzy- skanie miejsc, które dawniej peäniäy waĔne funkcje spoäeczne, wäñcze- nie ich do wspóäczesnej struktury funkcjonalno -przestrzennej wsi i do nowej oferty turystycznej.
OkreĈlenie specyfiki i zakresu dziaäaþ na rzecz ochrony, ksztaäto- wania i rewaloryzacji form krajobra- zu kulturowego wymaga wnikliwego i wszechstronnego rozpoznania za- sobów oraz odczytania jego znaczeþ.
Proponowane podejĈcie badawcze Ryc. 6. Drzewa owocowe – zachowany Ĉlad po dawnej gajówce
Fig. 6. Old orchard – trace of a former game- -keeper’s cottage
i projektowe, oparte na zaäoĔeniach teoretycznych i metodologicznych narracji krajobrazowej, polega na bu- dowaniu indywidualnych rozwiñzaþ, przy poszanowaniu i uwzglödnieniu specyfiki miejsca oraz spoäecznej percepcji i potrzeb mieszkaþców.
Celem nie jest peäna rekonstrukcja zabytkowych form i elementów, lecz dostarczenie mieszkaþcom i turystom klucza do odczytywania treĈci zapisanej w krajobrazie, dziöki nowoczesnym rozwiñzaniom pro- jektowym. Nie chodzi o tworzenie
„skansenu”, lecz zachowanie auten- tycznoĈci i ĔywotnoĈci krajobrazu Rogalina jako miejsca Ĕycia ludzi.
Uczytelnienie znaków i symboli w przestrzeni historyczno -kulturowej wymaga wszechstronnego i dogäöb- nego poznanie struktury krajobrazu, zarówno w aspekcie przestrzennym, jak i czasowym. Historia, poza wymiarem symbolicznym, niemate- rialnym i emocjonalnym, niesie ze sobñ potencjaä, który powinien staè siö inspiracjñ do pracy twórczej, przy kreowaniu nowej jakoĈci przestrzeni.
ElĔbieta Raszeja, Anna Gaäecka Zakäad Architektury Krajobrazu
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Department of Landscape Architecture Poznan University of Life Sciences
Przypisy
1 Potteiger M., Purinton J., 1998, Landscape narratives. Design practices for telling stories.
John Wiley & Sons, Inc., New York.
2 Raszeja E. (kierownik tematu), Klause G., Gaäecka A., Ludwiczak Z., Jaroszewska M., 2010, Ocena zasobów krajobrazu i dziedzictwa kulturowego oraz moĔliwoĈci ich wykorzysta- nia w strategii rozwoju wsi Rogalin. Uniwersy- tet Przyrodniczy w Poznaniu. Temat ten zostaä podjöty na wniosek Rady Soäeckiej Rogalina, na zlecenie Urzödu Miejskiego w Mosinie.
3 Dñbrowska -Budziäo K., 2002, TreĈè kra- jobrazu kulturowego w jego ksztaätowaniu i ochronie. Zeszyty Naukowe Politechniki Kra- kowskiej, Seria Architektura nr 46, Kraków.
4 Jones M., 2003, The concept of cultural landscape: discourse and narratives [w:] Land- scape interfaces: cultural heritage in changing landscapes. Kulwer Academic Publishers
5 Raszeja E., 2005, ToĔsamoĈè, trwaäoĈè, rozwój; Ochrona krajobrazu kulturowego w projektach odnowy wsi. Architektura Kra- jobrazu Nr 1 -2/2005, 41 -50.
6 Spirn A. W., 1998, The language of land- scape. Yale University Press, New Haven – London.
7 Potteiger M., Purinton J., 1998, op. cit.
8 Raszeja E., 2008, op. cit.
9 Majewski J., Lane B., 2003: Turystyka wiejska i rozwój lokalny. Fundacja Edukacja dla Demokracji, Warszawa
10 Raczyþski E., 1991, Rogalin i jego miesz- kaþcy. Rada Miejska Poznania, Poznaþ.
Ryc. 8. Budowanie narracji krajobrazowej w oparciu o Ĉlady przeszäoĈci
Fig. 8. How to strengthen landscape narratives by historical traces
