Wieś Nacza
1, własność autora
2, leży w północno- -zachodniej stronie powiatu Lidzkiego
3, o 6 mil w tymże kierunku od Lidy. Grunta do niej należące, stanowią część zachodniego skłonu obszernego płaskowzgórza, staczającego się ku dolinie zagłębia rzeki Naczki, nale- żącej do systemu wodnego Niemna średniego.
Okolice Naczy są nader bogate w zabytki arche- ologiczne, a licznie tu znajdowane pozostałości epoki kamiennej, świadczą o zamieszkaniu ich od niepa- miętnych czasów. Dość jest wspomnieć, że odkryłem tu w promieniu nie więcej jak paruwiorstowym 5 osad krzemiennych, 4 cmentarzyska grzebalne, dwa ciałopal- ne, i wogóle na każdym kroku można tu spotkać ślady minionej kultury (Szukiewicz 1907, 139; ryc. 1).
W zbiorach dawnych Muzeum Archeologicz- nego w Krakowie przechowywane jest pod nr. inw.
MAK/3608 wyposażenie grobu ze wspomnianej Naczy, które podarował Wandalin Szukiewicz. Me- tryczka zawiera następującą informację – Czaszka oraz żelaziwa z mogiły w Naczy. Przedmioty owe leża- ły przy kościach obłożonych kamieniami. Na żelaziwa
1 Nacza, rejon woronowski, obwód grodzieński, Białoruś (przy granicy z Litwą); brus. Nača, Voranaǔskì raën, Grodzenskaâ voblasc´, Rèspublìka Belarus´.
2 Wandalin Szukiewicz (1852-1919) był archeologiem i etnogra- fem Wileńszczyzny. Ostatnio jego biografi ę opublikowała M. M.
Blombergowa (2010).
3 W średniowieczu na terenie tym przenikało się osadnictwo plemienne bałtyjskich Litwinów i Jaćwięgów (w sąsiedztwie ziem ruskich z Grodnem i Nowogródkiem). Ok. poł. XIII w. wchodził w skład państwa Mendoga, potem zaś stał się częścią dziedzictwa Giedyminowiczów. Po unii horodelskiej (1413 r.) był częścią nowo utworzonego województwa wileńskiego w Wielkim Księstwie Li- tewskim, a po reformach administracyjno-sądowniczych (1564- 1566 r.) wydzielono go w powiat lidzki w tymże województwie (por. Kiaupa, Kiaupienė, Kuncevičius 2008, 40-41, 57-67, 74, 82- 87, 90-93, 149-150, 158-159, nienumerowane mapy).
składają się topór, dwa kółka do pasa oraz krzesiwo
4(z krzemieniem), czaszki zaś nie ma.
Żeleźce topora (fot. 2) jest wykute z żelaza (na szyjce słabo widoczny zgrzew). Należy do okazów ze ściętą brodą i osadą z kapturkiem (bez wąsów), o stosunkowo krótkiej szyjce. Ma wymiary: długość ogólna (zachowana) – 13,9 cm, wysokość kapturka (zachowana) – 6,5 cm, najmniejsza wysokość szyjki – 3,0 cm, największa wysokość ostrza (zachowana) – 7,4 cm, szerokość osady – 4,3 cm, średnica światła osady – 3,3 cm, waga (zachowana) – 400 g. Nie prze- trwało w całości – wyraźnie uszkodzona jest część ostrzowa, brakuje dolnego fragmentu kapturka, licz- ne są ubytki na powierzchni, a przez środek obucha biegnie pęknięcie. Topór ma formę powszechną
5– je- den z wariantów typu III wg V. P. Levaševej – na sta- nowiskach bałtyjskich, często spotykaną na osadach i w kurhanach zachodnioruskich oraz pojedynczo na Rusi północnej i wschodniej (Levaševa 1956, 43, 48).
Wg najczęściej używanej przy określaniu toporów zza wschodniej granicy Polski klasyfi kacji A. N. Kirpični- kova jest to okaz typu IVA datowanego na XII-XIII w.
z dopuszczeniem późniejszej chronologii (Kirpični- kov 1966, 37). Na cmentarzyskach litewskich – do nich włączyć można też omawiany obiekt – podobne atrybuty mężczyzny znajdowane są w grobach XIV- -XVII w. Przyjmuje się, że z czasem zmieniały się nie- co ich proporcje, a mianowicie zwiększała wysokość szyjki, zmniejszała zaś wysokość ostrza (Kviatkovska- ja 1998, 112; tam lit.). Opierając się na tej hipotezie przypuszczać można, że żeleźce z Naczy należy do młodszych.
4 W skład zespołu grobowego wchodziły też niezachowane dwa żelazne noże (fot. 1a, b) i takaż sprzączka do pasa (fot. 1c) dato- wanego na XIV – 1. połowę XVI w. typu VI wg A. Kviatkovskiej (1998, 120-121).
5 W Polsce podobne nazywa się typem Vb wg A. Nadolskiego.
MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XXXIX, 2013
RADOSŁAW LIWOCH
SZKIELETOWY GRÓB KAMIENNY Z NACZY NA BIAŁORUSI
Dwa żelazne kółka do pasa mają bardzo prostą formę. Wykonane są z cienkich, kutych prętów o nie- mal kolistym (lekko spłaszczone) przekroju. Jedno (fot. 3a) zachowało się dobrze, ale ze znacznymi ubytkami na powierzchni. Ma wymiary: średnica ze- wnętrzna – 3,8 cm, grubość pręta w przekroju – od- powiednio 0,35 i 0,4 cm, waga (zachowana) – 4,3 g.
Z drugiego (fot. 3b) kółka przetrwało ok. ⅔ obwodu, również z dużymi ubytkami powierzchniowymi. Jego wymiary to: średnica – 4,0 cm, grubość pręta w prze- kroju – odpowiednio 0,4 i 0,5 cm, waga (zachowana) – 3,7 g. Podobne elementy męskiego pasa spotyka się od I tysiąclecia n.e. po w. XVI (Kviatkovskaja 1998, 122-123; tam lit.).
Krzesiwo (fot. 4) żelazne należy do pospo- litego typu ogniwkowego – typ II wariant B wg A.
Kviatkovskiej. Kształtem zbliżone jest do długiego prostokąta o wypukłych dłuższych bokach i z otwo- rem takiej samej formy. Ma wymiary: długość – 8,1 cm, szerokość – 2,6 cm, grubość – 0,35 cm, długość otworu – 5,9 cm, szerokość otworu – 1,3 cm, waga (zachowana) – 15,2 g. Dochowało się stosunkowo dobrze, jednak z ubytkami na powierzchni oraz dużą szczerbą na boku długim i zniszczeniem (prawie do owalu) jednego z krótszych. Krzesiwa takie wkładano do grobów męskich do XVII w. (Kviatkovskaja 1998, 124; tam lit.). Zabytki tego typu są wyjątkowo nieczu- łe chronologicznie
6.
Krzemień (fot. 5) jest naturalnym okruchem z dwubiegunowym, płaskim, powierzchniowym re- tuszem użytkowym (od uderzeń krzesiwem). Miej- scami pokrywają go wodorotlenki żelaza (getyt)
7. Ma wymiary: długość – 5,5 cm, szerokość – 3,4 cm, grubość – 1,5 cm, waga – 13,8 g. Służył, wraz z krze- siwem, do rozpalania ognia.
Obiekt z Naczy zalicza się do tzw. grobów ka- miennych
8– pochówek szkieletowy przykryty bru- kiem (brus. kamennyâ magìly, ros. kamennye mogily), które składają się na cmentarzyska kamienne (brus.
kamennyâ mogìl´nìkì, ros. kamennye mogil´niki).
Spotykane są one głównie na terenie obwodu gro- dzieńskiego na Białorusi, ale też w obwodach: brze- skim, mińskim i witebskim oraz na Litwie pd.-wsch.
w męskich grobach tego typu, nie należą jednak do dobrych wyznaczników chronologii. Przypuszczać można, że zespół pochodzi z okresu po chrzcie Litwy – zapewne z końca XIV-XV w. (por. Svetikas 2009, 316, 322, 332, 334, 338, ryc. 316, 331)
9, ale niewyklu- czone, że jest młodszy. Jego odkrywca wyodrębnił na rozpoznanym przez siebie obszarze pięć chronologicz- nie różnych kategoryi, a mianowicie:
1-sza – obejmuje zabytki z epoki krzemienia i kamienia gładzonego;
2-ga – zabytki z epoki użytkowania bronzu;
3-cia – grodziska, czyli tak zwane na Litwie „pilkalnie”;
4-ta – groby ciałopalne Litwy przedhistorycznej;
5-ta – groby szkieletowe, wkraczające w epokę historyczną (Szukiewicz 1908, 37).
Zatem, w podziale tym – interesującym, choć mającym już tylko wartość historyczną – obiekt z Na- czy mieści się w kategorii 5, tj. grobów szkieletowych z czasów historycznych.
Przedstawione tu skromne i – niestety – zacho- wane częściowo wyposażenie pochówku z kamienne- go grobu w Naczy uzupełnia wiedzę o materiałach archeologicznych uzyskanych z cmentarzysk ka- miennych w końcu XIX i na początku XX w.
10, które w znacznej części zaginęły lub są pozbawione metryk (Kviatkovskaja 1998, 20). Jest jedynym tego rodzaju w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Krakowie.
Komunikat o nim zakończyć można przypomnie- niem, że w końcu 2011 r. minęło stulecie od prze- kazania tej instytucji przez W. Szukiewicza kolekcji zabytków archeologicznych z terenu współczesnych Białorusi i Litwy (por.: Radwański 1981, 18; Zaitz 1990, 232-233).
Muzeum Archeologiczne w Krakowie
liwoch@ma.krakow.pl
LITERATURA Blombergowa M. M.
2010 Wandalin Szukiewicz. Syn Ziemi Lidzkiej – Ba- dacz i Społecznik (1852-1919), Warszawa-Lida.
Dulinicz M.
2009 Wczesnośredniowieczny przełom w obrządku po- grzebowym na Mazowszu, [w:] (red.) S. Moź- dzioch, Stare i nowe w średniowieczu. Pomiędzy innowacją a tradycją, Spotkania Bytomskie 6, 379-399.
Gurevič F. D.
1962 Drevnosti Belorusskogo Poneman´â, Moskva- -Leningrad.
Kiaupa Z., Kiaupienė J., Kuncevičius A.
2008 Historia Litwy. Od czasów najdawniejszych do 1795 roku, Warszawa.
Kirpičnikov A. N.
1966 Drevnerusskoe oružie 2, Kop´â, sulicy, boevye topory, bulavy, kisteni IX-XIII vv., Arheologiâ SSSR. Svod arheologičeskih istočnikov E1-36, Moskva-Leningrad.
Kviatkovskaja A. (Kvâtkoǔskaâ A. V.)
1998 Jotvingių kapinynai Baltarusijoje (XI a. pab. – XVII a.), Vilnius.
2009 Kamennyâ mogìl´nìkì, [w:] (red.) T.U. Bâlo- va i in., Arhealogìâ Belarusì. Èncyklapedyâ.
U dvuh tamah 1, Mìnsk, 409-410.
Levaševa V. P.
1956 Sel´skoe hozâjstvo, Trudy Gosudarstvennogo Istoričeskogo muzeâ 32, 19-105 + tabl.
Moszyński K.
1929 Kultura ludowa Słowian 1, Kultura materjalna, Kraków.
Pobol´ L. D.
1979 Drevnosti Belorussii v muzeâh Pol´ši, Minsk.
Radwański K.
1981 130 rocznica powstania Muzeum Archeologicz- nego w Krakowie (historia i dzień dzisiejszy Mu- zeum), MA 21, 7-26.
Svetikas E.
2009 Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės christiani- zacija XIV a. pab. – XV a. Archeologiniai radi- niai su krikščioniškais simboliais 1, Vilnius.
Szukiewicz W.
1907 Wykopalisko urny z ornamentem swastikowym w Naczy powiatu Lidzkiego, gub. Wileńskiej, MAAE 9, 139-142, tabl. XIII-XIV.
1908 Poszukiwania archeologiczne w powiecie Lidz- kim guberni Wileńskiej, MAAE 10, 25-45, tabl.
X-XVI.
1914 Poszukiwania archeologiczne w powiecie Lidz- kim guberni Wileńskiej, MAAE 13, 56-75, tabl.
XXV-XXXI.
Zaitz M.
1990 Działalność Włodzimierza Demetrykiewicza w sprawie pozyskania zabytków z Litwy i Biało- rusi, MA 25, 231-233.
WYKAZ STOSOWANYCH SKRÓTÓW MA Materiały Archeologiczne, Kraków
MAAE Materyały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnografi czne, Kraków
RADOSŁAW LIWOCH
Skeleton tomb stone from Nacha in Belarus Summary
Among the ancient collection of the Archae- ological Museum in Kraków, under the inventory number MAK/3608, there lie the furnishings from the grave in Nacha in the north-western Belarus, donated by Wandalin Szukiewicz. Its certifi cate in- cludes the following information – The skull and iron objects from a grave in Nacha. The artefacts were found lying by bones covered with stones. Iron objects consist of an axe, two rings for a belt and a fi re striker
1(with fl int), but the skull is missing.
The head of the axe (photo 2) was forged of iron (barely visible weld on the cheek). It is a specimen with a truncated beard and a wedge with a lug (with- out ears), with a relatively short cheek. It measures:
total length (preserved) – 13.9 cm, lug height (pre- served) – 6.5 cm, minimum height of the cheek – 3.0 cm, maximum height of the blade (preserved) – 7.4 cm, width of the wedge – 4.3 cm, diameter of the eye – 3.3 cm, weight (preserved) – 400.1 g. It did not survive intact – the bit is clearly damaged, the lower fragment of the lug is missing, there are numerous missing fragments on its surface, and there is a crack running through the middle of the head. According to the classifi cation by A.N. Kirpičnikov, most frequent- ly applied when identifying axes from beyond the eastern border of Poland, this specimen represents type IVA dating back to the 12th-13th c., allowing for later chronology. In Lithuanian burial grounds – and the discussed item can be included among those – similar attributes of a man have been found in graves from the 14th – 17th c w. It is assumed, that with time their proportions slightly changed, namely the height of the cheek increased, while the height of the blade decreased. Basing on that hypothesis , it can be assumed that the iron head from Nacha is a younger
in cross-section – 0.4 and 0.5 cm respectively, weight (preserved) – 3.7 g. Similar elements of a male belt could be encountered between the 1st millennium A.D and the 16th c.
Iron fi re striker (photo 4) belongs to the common link-shaped type – type II variant Б acc. to A. Kviat- kovskaja. Its shape resembles a long rectangle with convex longer sides and a hole in the same shape. It measures: length – 8.1 cm, width – 2.6 cm, thickness – 0.35 cm, hole length – 5.9 cm, hole width – 1.3 cm, weight (preserved) – 15.2 g. It has been relatively well preserved, though with missing bits on the surface, a large chip on the longer side and one of the shorter damaged (almost to oval-shaped). Such fi re steels were left in male graves until the 17th century. Such artefacts are particularly insensitive chronologically.
Flint (photo 5) is a natural sliver with dipolar, fl at, surface utility retouching (from being struck with a fi re steel). In places it is covered with iron hydroxides (goethite). It measures: length – 5.5 cm, width – 3.4 cm, thickness – 1.5 cm, weight – 13.8 g. Together with the fi re striker it was used for lighting fi re.
The object from Nacha represents the so-called
stone graves – a skeleton burial covered with cobbles,
which make up stone cemeteries. They are encoun-
tered mainly in the area of the Grodno Region in
Belarus, but also in the Brest, Minsk and Vitebsk
Regions, and in south-eastern Lithuania. Artefacts
similar to those discovered in Nacha are frequently
found in male graves of that type, though they are not
considered to be reliable indicators of chronology. It
can be surmised that the set dates back to the period
after the christening of Lithuania – probably the
end of the 14th – 15th c., but the possibility that it is
younger cannot be ruled out.
Ryc. 1. Plan Naczy i okolic (wg Szukiewicz 1914, rys. 4b)
Fig. 1. Plan of Nacza and the surrounding area (by Szuszkiewicz 1914, fi g. 4b)
Fot. 1. Noże i sprzączka z grobu kamiennego w Naczy (fot. archiwalna) Photo 1. Knives and buckle from the tomb stone in Nacza (archives poto)
Fot. 3. Kółka do pasa z grobu kamiennego w Naczy (fot. A. Susuł) Photo 3. Belt rings from the tomb stone in Nacza (photo A. Susuł)
Fot. 4. Krzesiwo z grobu kamiennego w Naczy (fot. A. Susuł) Photo 4. Fire striker from the tomb stone in Nacza (photo A. Susuł)
Fot. 5. Krzemień z grobu kamiennego w Naczy (fot. A. Susuł) Photo 5. Flint from the tomb stone in Nacza (photo A. Susuł)
