Przegląd Antropologiczny ■ 1987, tom 53, z. 1-2, s. 149-155, Poznań 1989
Charakterystyka antropologiczna cmentarzyska
ciałopalnego z miejscowości Sćhwiessęl
w Holsztynie >
Ingrid Kiihl
ANTHROPOLOGICAL CHARACTERISTICS O F T H E CREMATORY GRAVEYARD ? I N , SCHW IESEL IN HOLSTEIN. A ttention was focused on the burial ceremony and on possible conclusions on the biological state' o f the group based on the material from crematory graves. - . • r .. >
W czasach między młodszą epoką brązu przedmiotem szczegółowych badań), nato-
a okresem wędrówek ludów, w okresie miast uwagę naszą stopUiśmy^na analizie
; liczącym około 800 lat, na obszarze pólno- ¡86 grobów, na podstawie których możliwe
cnych Niemiec panował zwyczaj chowania. było zrealizowanie następujących celów:,
kobiet i mężczyzn na oddzielnych cmenta- i , l v Ustalenie, ćzy jest tó cmentarzysko
rżyskach. Dość skąpe wyposażenie zmar- jednoplciowe (męskie« lub żeńskie), czy też
łych nie pozwala na określenie ich płci za__obupłciowe.!_____l ____ L i____ i
pomocą wyznacznikówiarcheologicznych, i 2. Wyjaśnienie biologicznych i kulturo*
np. elementów ubioru (części pasa, żapiń- - jwych aspektów związanych z pochówkami ki, szpile, ozdoby). Najwłaściwszą metodę ¡podwójnymi.
oznaczahia płci osób, ¡które użytkowały 3. Analiza występowania i rozprzestrze-
cmentarzysko ¡stanowią badania antropo- m e n ia cech epigenetyczriych.
logiczne. ■ 4. Określenie zniian patologicznych
Cmentarzysko, które pragniemy schara- 1 kości.
kteryzować w niniejszej pracy jest najwięk- - ■ - 5. Próba interpretacji występowania linii
szym tego rodzaju obiektem grzebalnym Harrisa.
zokresu lateńskiego, zawiera bowiem oko- , , : Tak określone cele pracy wskazują-na
i lo 2400 grobów popielnicowych. Czas jego nowe możliwości wykorzystywania prze-
; użytkowania wynosił 400 lat. Niniejsze palonych kości, w odróżnieniu od
tradycyj-I
opracowanie nie zawiera pełnej charakte- nych opracowań, które skupiały się wokół rystyki wszystkich pochówków (jest to określeń wieku i płci zmarłych oraz rekon- Flensburger Str. 8, 2380 Schleswig, RFN S tń lk c ji wysokości ciała.Rys.
L cech epl^netya^ych i poch<$wk«5w ixxłw<5jnych.
- Sutura faratali* *■ ••* "•' ■ ; • - . • ■.': « :^ u
-• Os apicis . ■■ , . . • » - f}'^ t _ , A; ■ - .. __ -Patella partita *■" ' m --•■''. V,; c 1'-* '■■■ ' ' ■' ' ■■ : ‘ ... •■''■■ ■■'■■■- ■ .-J-• Ankyloła czlon<iw palcdw y .. ,*
" kobiety ¡ płodu/noworodka w jednej umie ' . f '
Charakterystyka antropologiczna cmentarzyska... 151
1. Problem użytkowania cmentarzy
ska przez osobników jednej płci
(' Zakresy zmienności' cech morfologicz-
t nych szkieletów męskich i żeńskich zacho
dzą na siebie, jednak pozwalają rohe ha diagnozę płci, a więc i tego] czy cmentarzy sko jest jednopłciowe, cży obupłciowe. W naśżym przypadku wnikliwe obserwacje cech 'diagnostycznych i pomiary ‘ różnych fragmentów kostnych stanowiły podstawę określeń płci badanych pochówków
' Często występowała guzowatość potyli czna zewnętrzna.' Była ona'słabo ukształto wana^ maló wyrazista,vco odpowiada ^war tościom i o d : 0 do ^ 5 schematu’:Broca. Ł W żadnym * przypadku ! nie stwierdzono wyraźnego,^ wydatnie' ' ukształtowanego wzniesienia o kształcie^ziobiastym^które
! jest typowe dla mężczyzn. ,
f Okolica riadoczodołowa kdśći czołow ej,
i charakteryzowała się we ws2ystkich;prźy- :
padkach ostro ukształtowanym brzegiem/ ó grubości około 2,5; mmi' Łuki brwiowe wyrażone były słabo, zaś:gładyszkai miała postać płaską lub stanowiła lekką wypuk1,- lość. Wymienione cechy miały zatem cha-, rakter żeński.
: Długość, szerokość i masywność wyrost ków sutkowatych ’ kościskroniow ej były miernie i słabo wyrażone i nie znaleziono żadnego przypadku wyrostka, który byłby charakterystyczny dla płci męskiej.
- Oprócz innych opisowych cech czaszki i szkieletu baczniejszą uwagę zwrócono na zakresy cecłi metrycznych. Średnice’ głów kości ramiennych i udowych wahały się wokół wartości (odpowiednio) 36 i 44 mm. Nigdy nie stwierdzono wartości ‘około' 50 mm,;:które! wskazywałyby na! pleć ¡męską. Przeciętna szerokość bloczka kościramie- nnej wynosiła 21 mm, a więc odbiegała ona od danych'dla mężczyzn, które dochodzą
do 27 mml Średnica głowy kości promie-,
niowych -zawierała ® się najczęściej pomię
dzy wartościami; 18 i 20 m m /choć stwier
dzono również wartość wyższą '(22 miii)'.
Pomiary i rzepki - ustępowały \ wartościom odpowiednim dla płci męskiej;Szerokość; tej kości wahała się w granicach 29-35 mm. Szerokość kości skokowej rżamykała hsię w przedziale 26-30 mm, a główki pierwszej kości śródręcza - 18-20 mm.
Jedynie ;w przypadku dwóch grobów (1058 i 2213) określenia płci mogły budzić wątpliwości, gdyż obok cech żeńskichj nie1: które^właściwości szkieletu żbliżały ókre- śleriie’ w kierunku męskim] Dotyczyło tb
średnicy g ło w y / kości -^promieniowej.
(22 mm), średńicy głowy kości udowej (45. m ni),^sżerbkośći! / bloczka?1 kości ramiennej; (24 nim) i * szerokości rzepki (40 mm). Mały'procentowy 'udział cech męskich, przewaga ’ żaśTtypowo’ żeńskich cech budowy kości1 pozwalają' w świetle danych •»ańtfopologićzriych stw ierdzić/ ż
bużą\d9żą''pe^b^c{,\źe ćmeritarźyśko w
Schwiesśel -stanowiło'miejsce',1 na którym
chowano wyjąćzriie kobiety. •
:,!-2i Kulturowe i biologiczne ;
aspekty pochówków, podwójnych';
W okresie brązu. w grobach ciałopal nych na interesujących nas terenach znane były pochówki podwójne, np^ dwóch osób dorbsłycH; dorosłego z J dzieckiem, czy dwojga dzieci. Wśród zbadanych póchów-> kbw podwójnych z cmentarzyska ' .w Schwiessel znaleziono natom iast. aż' v/: 9 przypadkach szczątki dorosłycaj kobiet oraz noworodków. Świadczyć'tóf może ó
zmianach zachodzących w ^obrządku
152
A v*.*, I. Kühl
podwójnych pochówków możną się doszuj kąćw fakcie jednoczesnej śmierci i kremąf cji matki wraz z noworodkiem, a być może także nienarodzonym płodem. Można też Brać pod uwagę względy ekonomiczne (skąpe zapasy ; pdpbwiedniego drewna), prowadzące do kremacji zmarłej kobiety wraz z martwo urodzonym dzieckiem innej kobiety z j tego, osiedlaj Wyjątkowość zaobserwowanyćhr przez. nas podwójnych pochówków^polega, ną.tym,vżę i nąj ogół
szczątki«,.niemowląt: „ były,, składane. >■ do
oddzielnych, maiyęh..popielnic.- . ■
. 3 jW,celu. ^jaśnienia genezy pochówków podwójnych starano się s także, na podsta wie.} obserwacji i cech spojenia łonowego miednicy, zbadać, czy zmarłe kobiety
piewiastkami [Uu{wch 1975]. Wszystkie
jednak dane wskazywały na to, że kobiety te ^wcześniej >. mogtyfi już :ę rodzić i zmarły w. zaawansowanym ,wieku.; i , . , .
, {jPęeną. wieku pochówków, .dziecięcych i niemp^jęcych;opiera. się,.między innymi, na obserwacjach rozwoju listewki zębowej oraz piramidy i części ^skalistej kości skro niowej, a także wielkości innych zachowa:
nych elementów szkieletu. Sc h r a d e r
[1938] w trakcie eksperymentalnych spaleń stwierdził, że : stopień kurczenia się (skracania trzonów), odpowiada różnicy wieku rozwojowego ód 1 do 2 miesięcy. Natomiast Werkgartner donosi, że część skalista kości skroniowej skraca się w procesie spalania ó,10%. W trzech gro bach,,'"i',obstawą', kamiennąObadanego cmentar^ska znajdowały się odrębne na- c^riią ze szczątkami płodów lub nowo rodków.'W grobie 1527, w jednym naczy niu'^stępów ały kości noworodka łub płodu/^¡w.^drugim - kobiety, w wieku późnodójrząłym^a; w trzecim - kobiety w wieku .wczesnodojrzalym.
i i i i ł ! ł. ) i ,r kS 3 ' * i - . • . t 1 ' -:•> I * ‘ • • V I • ti " *
, ^Przypadki chowania, nowprodkow
w' odrębnych naczyniach' być ‘może, śą
świadectwem - przestrzegania; niezależno ści osobnika w sensie kulturowo-socjolo- gicznym lub religijnym. Być może ten typ pochówków miał miejsce w przypadkach gdy dziecko urodziło,się żywe i funkcjo nowało czas jakiś jako jednostka, w prze ciwieństwie do pochówków matek z nie narodzonym ;j |ub>martwo ^urodzonym dzieckiem, ¡¡któiych kości, po 3 .wspólnej kremacji] skladanordo jednej popielnicy. Nasze, obserwacje sugerują;hipotezę, że kobiety te zmarły w związku z komplikac jami ! okołoporodowymi.Przemawia i za tym ,fakt,: że zmarły ¡one w wieku reprodu kcyjnym, ¿lecz; żądna|w:wieku3młqdzień- czym (przeważnie w zaawansowanym wie
ku dorosłym, sięgającym ..kategorii
maturus). Warto nadmienić, iż w pochów
kach kobiet ii płodów czy, noworodków stwierdzono obecność darów w > postaci
■ ozdób..: ... .X. J-r:
Pytanie, czy ,na.>badanym .cmenta rzysku chowano tylko matki z córkami, podczas gdy. synów chowano} na cmenta rzysku męskim - pozostaje bez odpowie- , dzi.fPodobnie,,nie można jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, czy zmarłe byłj pierwiastkami. ,s
3. Występowanieirozprzestrze-
nieniecechepigenetycznych
v j . , ,i. ' t u i <. i 11
Wydzielone z grobów; fragmenty kość z cechami ępigenetycznymi rozpatrywane w ¡grupie ¡cech występujących:na czasza oraz w, grupie,cech szkieletu pozaczaszko
węgo.[ĆBSNys':i?8Ó].;|i,o) i-ilosiir// ió-,iov.
0£^o.ęztereęh;;przypadkach znalezione kość wierzchołkową (os apicis) w pochów kach ze środkowego i najmłodszego okre su lateńskiego. Ślady metppizmu,stwier dzono.,w 5 ,przypadkach, dołki ziarenel
Charakterystyka antropologiczna cmentarzyska... 153
pajęczynówki stwierdzono na kościach cie mieniowych czterokrotnie, zaś na żuchwie
dwa razy- rozpoznano wał (torus mandi-
bularis). W trzech ‘przypadkach stwier dzono stłoczenia zębów, szczęki! (między C a Pj), w jednymHprzypadku rotację Pj szczęki. W dwóch przypadkach na trzo nowcach stwierdzono obecność pereł szkli- wnych. W jednym grobie . dziecięcym stwierdzono na zębie trzonowym występo
wanie guzka Carabelliego (tuberculum Ca-
rabelli).
-Nie udało się stwierdzić cech epigenety- cznych na jcręgacn, ale można, było je odnaleźć na kościach długich. W dość wysokim odsetku stwierdzono perforację
dołu łokciowego (foromen supratrochleare)
- aż 14 przypadków, w tym dwukrotnie cecha ta występowała równocześnie na prawej i lewej kości. Jak wykazały'badania
W e l l s a , [1975], właściwość ta występuje dziesięciokrotnie. częściej > u kobiet niż u mężczyzn. Stwierdzona tak duża częstość tej cechy ma zatem pewne ¡znaczenie dla upewnienia się co do tego, ze na cmenta rzysku w Schwiessel chowane były tylko
kobiety. •
Inną interesującą cechą była podzielo
na rzepka (patella partita),f stwierdzona
w dwóch grobach. W dwóch grobach stwie rdzono ankylozę członów palców nóg/
4. Zmiany patologiczne,
linie Harrisa
W tej,części naszego doniesieniaprag- niemy ustosunkować się do następujących problemów: 1) zmian w szkielecie, które powstały za życia na skutek stresów socjo ekonomicznych i świadczą o ich natężeniu; 2) zmian wywołanych ostrymi i przewlek
łymi -stanami chorobowymi; 3) zmian szkieletu, które mogą wskazywać na cho roby trudne do rozpoznania i wyjaśnienia
[Clarke 1980]. •
Do pierwszej z wymienionych grup zmian należy zaliczyć przypadek crifrra
orbitalia (grób dziecięcy) [H e n g e n 1971]. W jednym przypadku odnotowaliśmy stan
po zapaleniu zatoki szczękowej (sinusitis)
z wyraźną deformacją podstawy, zatoki. W dwóch grobach u dorosłych kobiet zaob serwowaliśmy zmiany: artretyczne dołu skroniowo-żuchwowego. W kilku przypad kach wyraźnie zauważalny był silny zanik
wyrostków zębodołowych, świadczący
o chorobach tkanek przyzębia. Procesy za palne w (tkankach przyzębia były'częstsze w obrębie żuchwy niż szczęki. W kilku przy padkach stwierdzono zmiany okołowierz- cholkowe zębodołów w postaci przetok. Również w uzębieniu mogliśmy odno tować zmiany patologiczne. U dziecka z grobu 2177 stwierdzono hipoplazję szkliwa siekaczy. Dość często obserwowano zabu rzenia rozwojowe korzeni zębów przeja wiające się- zróżnicowaniem wielkości i kształtu.; Obserwowano; również znaczny stopień • zużycia zębów, zwłaszcza trzo nowych. Często starcie powierzchni żucia jest; skośne lub siodełkowate. W jednym przypadku. ■ u kobiety w wieku późnej dojrzałości, az 7 zębów posiadało ubytki
przyszyjkowe. Innych form ubytków
próchnicowych nie można było zaobser wować ze względu na rozpad koron zębów
w wysokich temperaturach. :J; j:; r;
W szkielecie osiowym względnie rzadko obserwowano na; trzonach kręgów zagłę bienia Schmorla. Ubytki [strukturalne w obrębie kręgów daje się zauważyć od połowy okresu wieku dorosłego (np. grób
•1515:i 833). Spondylosis deformans i śpon
dyloarthrosis w lekkiej postaci spotykano na kręgach szyjnych starszych kobiet
(po-154 *•>' - I.K iihl
nad 60 lat). W jednym przypadku stwier dziliśmy zgrubienia brzegów trzonów krę gów świadczące o kompresji po złamaniu
kręgu lędźwiowego. ’ ^ V
■W szkielecie kończyn dość często wystę
powały^ artrozy I poszczególnych ‘ stawów ¿ ubytkami sięgającymi do substancji gąb czastej (np; w głowie kości promieniowej - groby 1366, 1939 i 257);’ Sporadycznie występowały osteofity* w* postaci wyrośli brzeżnych na bliższych końcach kości pal ców. Degeneracyjne-zmiany stawów kości udowych • stwierdzono u dwóch kobiet w wieku późnbdojrzałym. zaś stawów bar kowych1 i kolanowych - u starej kobiety,
u której na głowach k o ś c i udowych wystę
powały cysty oraz widoczna atrofia innych elementów szkieletu;;- Zwyrodnieniowe zmiany' stwierdzono kilkakrotnie^na po wierzchniach stawowych kości miednicz- nych. Zmiany artretyczrie i egzostozy wy
stępowały rzadko. ■' • ' ;* f
Jeśli idzie o choroby o przebiegu ostrym i chroniczne,! to w ‘ obrębie czaszki tylko w jednym przypadku stwierdziliśmy zmiany zapalne w obrębie ■/-kości * ciemieniowej. Zmiany takierównież nie* byiy1 częste w szkielecie osiowym. W dwóch przypad kach możemy podejrzewać, że zaobserwo wane wgłębienia na trzonach kręgów szyj nych mogły być spowodowane' uciskiem poszerzonej aorty. W obrębie- kończyn dolnych, w jednym przypadku (według diagnozy prof. dra W.; Remagena z Bazylei) występowały w trzonie kości, najprawdo podobniej udowej, otwory stanowiące po
zostałość ’i po chronicznym; przebiegu
osteomyelitis,która mogła doprowadzić do śmierci. Kobieta ta wymagała zapewne
stałej opieki. •
1 W badanych materiałach ciałopalnych obserwowano również zmiany szkieletu wskazujące na choroby, których nie można było zidentyfikować. Wśród kości czaszki
w jednym przypadku 'obserwowano zna czne pogrubienie kości sklepienia z poro watą blaszką zewnętrzną. Również pogru bieniu uległ trzon kości jarzmowej. Diag noza tego przypadku nie jest pewna, ale być
może w ; grę wchodzi tu hyperostosis.
W; innym przypadku trudne do' interpre tacji są wyciski zauważone w części środ kowej obu kości ciemieniowych i nablaszce wewnętrznej kości jarzmowej. W dwóch pochówkach na kościach kończyn górnych można było stwierdzić zmiany, które odpo wiadałyby prawdopodobnie takim jednost
kom*' chorobowym, jaku'-" spondylosis
deformans czy spondyloartrosis. ! •
"i W kilku przypadkach dla-zmian zauwa żonych w obrębie układu kostnego' nie można było znaleźć odpowiednich okreś leń diagnostycznych. Tak na przykład na jednym szkjelecie dziecięcym zmiany doty czyły dalszego końca =kości udowej oraz rzepki (niedorozwój). Przyczyn tego stanu rzeczy nie można było ustalić.
' ¡¡Wśród badanych szczątków kostnych
nie'stwierdzono natomiast takich i zmian,
jak: cribra parietalia, spondylosis defor
mans, periostitis oraz śladów zaleczonych złamań kości. Jeśli chodzi o stratyfikację czasową tych. chorób to wydaje się, że w; części młodszej cmentarzyska częstsże
były zmiany artretyczne. ;i; !)<
Obserwacje dotyczące linii Harrisa [Ku h l
1980] wydają się ważne, ponieważ stanowią one wskazówkę co do zahamowań przebie gu rozwoju fizycznego poszczególnych osobników. Linie Harrisa stwierdzaliśmy bardzo często na przynasadowych końcach kości długich. Linie te powstają wówczas, gdy i organizm! pozostaje wr intensywnej sytuacji stresowej, przed którą broni się i stara się ją przezwyciężyć (np. głód; choro by ó ostrym przebiegu,5 obciążenie psychi czne).- Linie* Harrisa mogą powstawać w kościach długich, w okolicach przylega
Charakterystyka antropologiczna cmentarzyska.., 155
jących do chrząstek nasadowych. Możli wość wytwarzania linii kończy się w chwili zakończenia wzrostu, w momencie całko witego połączenia się nasad z trzonami kości. Gdy zakłócenia rozwoju powtarzają się, wówczas powstają nowe linie, w konse kwencji czego osobnik uzyskuje wysokość ciała mieszczącą się w dolnych obszarach
zakresu genetycznie zdeterminowanej
normy reakcji. Obserwacje linii Harrisa umożliwiają odczytywanie częstości wystę powania zakłóceń rozwojowych, a więc trudności życiowych w czasach przedhisto rycznych, co stwarza możliwość porówny wania materiałów kostnych pochodzących z różnych epok i obszarów geograficznych.
Niektóre pochówki są interesującymi przykładami analizy tych linii. W grobie dziecka w wieku około 5-6 lat, we fragmen tach różnych kości długich stwierdziliśmy 4-5 linii o płaskiej strukturze. Linie te, jak można przypuszczać, powstawały w odstę pach rocznych, świadcząc o osłabionym rozwoju i kondycji dziecka. W grobie nr
686 pochowano dziecko w wieku odpowia
dającym kategorii infans II, u którego stwierdzono aż 11 linii w obrębie dalszego końca kości promieniowej. W grobie nr 1408, u dorosłej kobiety (adultus) wy kryto badaniem rentgenowskim 10 linii w obrębie guza kulszowego. Linie te na warstwiały się mniej więcej w rocznych odstępach czasu.
Ukazane w niniejszej pracy problemy wskazują, iż szczegółowe badania kości z grobów ciałopalnych, czynione za pomo
cą metod radiologicznych i analiz paleopa- tologicznych, dają interesujące informacje na temat stanu biologicznego dawnych grup ludzkich.
Piśmiennictwo
BEHRENDS R. H ., 1968. Schwissel, Ein Umengräberfetd der vorrömischen Eisenzeit aus Holstein, Neum* ünsterm.
ĆESNYS G ., 1980, Anatomical variations in the skull,
Homo 31.
CLARKE S. K., 1980, Early Childhood Morbidity Trends in Prehistoric Populations, Hum. Biol. 52, 79-85. HENGEN D. P., 1971, Cribra orbitalia: Pathogenesis and
probable etiology, Homo 22, 1.
K Ü H L I., 1980, About Harris's Lines and their Occurrence also in Bones o f Prehistoric Cremations, Ossa 7,129- 171.
K ÜHL I., 1982, Umfield at Schwissel, Kreis Segeberg: Cemetery for men or women or for both sexes? (I. Report about cremations o f Schwissel), Humanbio* logia Budapestinensis 10, Budapest, 65-70. K Ü H L I., 1983a, Zur Frage nach einer frühen Konzeption in
ur- und frühgeschichtlicher Zeit: Beispeiel vermutli cher Mutter-Kind-Bestattungen aus der vorrömischen Eisenzeit aus Holstein (IV. Report über die Leichen-
brande von Schwissel), Arztl. Jug. 74, 176-187. ; K ÜHL I., 1983b, Some Anatomical Variations and
Pathological Changes from Umfield at Schwissel, Kreis Segeberg, North Germany, Paleobios. 1, 69-90. , SCHRADER G ., 1938, Untersuchungen zur Altersbestim
m ung an Knochen verbrannter Neugeborener und Frühgeburten, Deutsche Zeitschrift für die gesamte Gerichtliche Medizin 29, 152-158.
U LLR IC H H ., 1975, Estimation o f Fertility by means o f Pregnancy and Childbirth Alterations at the Pubis, the Ilium, and the Sacrum, Ossa 2, 23-39 , . , W ELLS C., 1975, Prehistoric and historical changes in
nutritional diseases and associated conditions, Pro gress in Pood and Nutrition Science, 1, 11,729*779.
Maszynopis nadesłano w grudniu 1987 r.
S u m m a r y
The work utilized the results of an analysis of burnt bones to discuss the existence of unisexual graveyards in northern Germany at the turn of the Bronze Age and Iron Age. Schwiessel is an example of a female graveyard. The author analysed also double graves from that particular graveyard. They were composed of remains of women and newborns. In order to prove the value of material from the Schwiessel graveyard for purposes other then the research on the burial ceremony, the author presented and discussed her observations concerning osteopathology, variability of epigenetic traits and the so-called Harris lines. From those observations one can draw many interesting conclusions on the biological state and ecology of prehistoric populations.
