Wojciech Karpiński
"Walka z cudzoziemszczyzną w
kulturze polskiej (ksenofobia i
postawa otwarta)" - konferencja
naukowa IBL PAN (Warszawa, 25-27
listopada 1971)
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 63/2, 369-379
P a m i ę t n i k L it e r a c k i L X I I I , 1972, z. 2 „ W A L K A Z C U D Z O Z IE M S Z C Z Y Z N Ą W K U L T U R Z E P O L S K I E J (K S E N O F O B IA I P O S T A W A O T W A R T A )” — K O N F E R E N C J A N A U K O W A I B L P A N ( W a r s z a w a , 25— 27 l is t o p a d a 1971) K o n f e r e n c j ę t ę z o r g a n iz o w a ł Z e s p ó ł P s y c h o s o c jo lo g ii L i t e r a t u r y IB L . O to w ę z ł o w e p r o b l e m y r e f e r a t ó w i d y s k u s ji :
D r h a b . B e n e d y k t Z i e n t a r a , C u d z o z i e m c y w P olsce X— X V w i e k u : ich rola w z w i e r c i a d l e p o ls k ie j o pin ii ś r e d n io w ie c z n e j . — W ś r ó d n ie lic z n y c h z n a n y c h p o s t a c i o t a c z a j ą c y c h p ie r w s z y c h P i a s t ó w z n a j d o w a ło s ię w i e lu c u d z o z ie m c ó w . B y li o n i o b s y p y w a n i p r z y w i l e j a m i p r z e z w ła d c ó w , d la k t ó r y c h s t a n o w i li n i e z b ę d n e o p a r c ie . T a k s z e r o k a o b e c n o ś ć c u d z o z ie m s k ie g o d u c h o w i e ń s tw a i r y c e r s t w a w o w y c h c z a s a c h j e s t d o w o d e m o t w a r c i a b r a m z d o b y c z o m d o k o n y w a n y m p r z e z p a ń s t w a w y ż e j r o z w i n ię te ; j e s t t o p o s t a w a c h a r a k t e r y s t y c z n a d l a k r a j u , k t ó r y w k r a c z a g w a ł to w n ie n a n o w e d r o g i r o z w o j u i d la te g o s z u k a o b c e j p o m o c y , a b y n a d r o b ić d y s t a n s d z ie lą c y g o o d i n n y c h .
K s ią ż ę , k t ó r y c h c ia ł w z m o c n ić w ł a s n ą w ła d z ę , w y z w o lić s ię s p o d w p ł y w u s t a r y c h m o ż n o w ła d c z y c h r o d ó w , o t a c z a ł s ię „ n o w y m i l u d ź m i ” , p r z e d e w s z y s tk i m c u d z o z ie m c a m i. T a k i s t o s u n e k p a n u j ą c y c h d o c u d z o z ie m c ó w m u s i a ł w y w o ła ć n e g a t y w n ą r e a k c ję m o ż n o w ła d c ó w . T a k ż e d u c h o w n i p o ls c y n i e c h ę t n i e p a t r z y l i n a a w a n s e c u d z o z ie m c ó w . W ty c h w a r s t w a c h z a c z ę ła s ię s z e rz y ć k s e n o f o b ia . W ś r ó d m a s lu d o w y c h w ś r e d n i o w i e c z u n ie z n a j d u j e m y ś l a d ó w t r w a ł e j n ie c h ę c i d o o b c y c h . P o c z ą tk o w o j e d y n y m i c u d z o z ie m c a m i, z k t ó r y m i s t y k a ł s ię l u d , b y li je ń c y , a im t r u d n o b y ło c z e g o k o lw ie k z a z d ro ś c ić . P r o b l e m z m i e n ił s ię w r a z z n a p ły w e m k o lo n is tó w n i e m i e c k i c h i z n a d a n i e m im w m ia s t a c h s p e c ja ln y c h p r a w . O d X I I I w . p r o b l e m c u d z o z ie m c ó w w P o ls c e to p r z e d e w s z y s tk i m p r o b l e m N ie m c ó w , i to n ie t y lk o m ie s z c z a n , le c z z w ła s z c z a n ie m ie c k ic h k s ię ż y i r y c e r z3r. J ę z y k g ó r n o n ie m ie c k i b y ł n a d w o r a c h ś r o d k o w o e u r o p e js k ic h m ię d z y n a r o d o w y m j ę z y k i e m r y c e r s t w a . O d X I I I w . ję z y k s t a j e s ię w ś w ia d o m o ś c i s p o łe c z n e j d e c y d u j ą c y m k r y t e r i u m p r z y n a le ż n o ś c i n a r o d o w e j . T o j ę z y k o w e k r y t e r i u m j e s t d l a E u r o p y ś r o d k o w o w s c h o d n ie j X I I I — X V w . c h a r a k te r y s t y c z n e , a p o p e w n y m z a t a r c i u w s t u l e c ia c h X V — X V I I I p o w r ó c i w w i e k u X I X . S y t u a c j a p o l it y c z n a d r u g i e j p o ło w y X I I I w . p o w o d u je w P o ls c e r o z w ó j id e o lo g ii p a tr i o t y c z n e j , d o k t ó r e j , o b o k t r a d y c ji je d n o ś c i p a ń s t w a p o ls k ie g o , n a le ż y s i l n a t e n d e n c j a a n ty n i e m i e c k a . W c ią g u w . X IV , z w ła s z c z a z a c z a s ó w K a z i m i e r z a W ie lk ie g o , f a l a u c z u ć a n t y n i e m ie c k ic h o p a d a , w d r u g i e j p o ło w ie te g o s t u l e c i a k s e n o f o b i a n i e s p o d z i e w a n i e g w a ł to w n ie o d r a d z a s ię , ty m r a z e m p r z e c iw k o W ę g r o m . W z a s a d z ie j e d n a k w . X I V i X V to z n o w u c z a s y o t w a r te j p o s t a w y P o l a k ó w w o b e c o b c y c h w p ły w ó w . R o z s z e r z e n ie g r a n ic p a ń s t w a p o ls k ie g o n a w s c h ó d s p o d o w o w a ło r e z y g n a c j ę z c ia s n o p o jm o w a n e g o k r y t e r i u m ję z y k o w e g o . P o j a w i a s ię n o w e k r y t e r i u m p r z y n a l e ż n o ś c i d o n a r o d u : P o l a k t o m ie s z k a n ie c K r ó l e s t w a P o ls k ie g o . S t o s u n e k d o c u d z o z ie m c ó w w P o ls c e ś r e d n i o w i e c z n e j w a h a ł s ię m ię d z y d w i e m a 24 — P a m ię t n ik L ite r a c k i 1972, z. 2
t e n d e n c j a m i . P i e r w s z a z w i ą z a n a b y ł a z p o t r z e b ą w y k o r z y s t a n i a o b c y c h d o ś w ia d c z e ń . D r u g a z r o d z iła s ię j a k o r e a k c j a n a s k r a j n o ś c i p ie r w s z e j, a d o m in a c ję u z y s k a ła w ó w c z a s , g d y w p ł y w c u d z o z ie m c ó w g r o z ił z m i a n ą s t r u k t u r y e tn i c z n e j k r a j u , z w ła s z c z a z a ś j e g o k l a s r z ą d z ą c y c h . N a s i l e n i e t e j t e n d e n c j i p r z y p a d a n a o k r e s w z r o s t u w a l k p o lity c z n y c h . J e d n a k ż e w X I V i X V w . d o m in u j e p o s t a w a o t w a r t a , k t ó r a u m o ż liw iła P o ls c e n a d r o b ie n ie o p ó ź n ie n ia c y w iliz a c y jn e g o . D y s k u s j a : P r o f . d r A l e k s a n d e r G ie y s z to r s t w i e r d z i ł , ż e k r y t e r i u m o b c o ś c i w ś r e d n io w ie c z u b y ło b a r d z o z m ie n n e , k r y t e r i u m j ę z y k o w e z a w o d n e ; z a t a k i e k r y t e r i u m m o ż n a u z n a ć p a ń s tw o w o ś ć ( p a ń s tw o a r y s t o k r a t y c z n e ) . T r z y k r a j e w E u r o p ie ś r o d k o w o w s c h o d n ie j o w e g o c z a s u p o w i n n y b y ć p o r ó w n y w a n e : P o ls k a , C z e c h y , W ę g r y . P o l s k a X — X I w . s p r ó b o w a ł a d o t r z y m a ć k r o k u k u l t u r z e Z a c h o d u , p ó ź n ie j n a s t ą p i ł o z a ł a m a n i e i d o p ie r o w X V w . m o ż e m y m ó w ić o n a d r a b i a n i u z a p ó ź n ie n ia . M im o t e j p e r y f e r y c z n o ś c i k u l t u r y p o ls k ie j z d o ła n o d o k o n a ć a r t y k u l a c j i w ł a s n e j w i z j i ś w ia ta , co p o z w o liło w y t r z y m a ć k o n f r o n t a c j ę z s i l n ą k u l t u r ą n i e m ie c k ą . W d y s k u s j i w z ię li t e ż u d z ia ł d r h a b . B r o n i s ł a w G e r e m e k , p r o f . p r o f . B r y g i d a K ü r b i s , S t a n i s ł a w H e r b s t, T a d e u s z U le w ic z . P r o f . d r J e r z y K ł o c z o w s k i , P o la c y a c u d z o z i e m c y w w i e k u X V . — W ś r e d n io w ie c z u p r z y jm o w a n o , z a C y c e r o n e m i I z y d o r e m z S e w illi, k o n c e p c ję n a r o d u j a k o g r u p y l u d z i w y w o d z ą c y c h s ię o d w p ó ln e g o p r z o d k a . S t ą d r o l a p o d o b i e ń s tw a f iz y c z n e g o i p r z e d e w s z y s tk i m w s p ó ln o t y j ę z y k o w e j ja k o w y r ó ż n i k a . U s c h y ł k u te g o o k r e s u , wr w i e k u X V , p o ję c ie n a r o d u (n a tio) s t a j e s ię o s t a te c z n i e r ó w n o w a ż n e p o ję c iu o jc z y z n y (p a tr ia). R e p r e z e n t a n t e m t e j p o s t a w y j e s t D łu g o s z . U D łu g o s z a p o ls k a ś w ia d o m o ś ć n a r o d o w a j e s t b a r d z o d o j r z a ła , w y r o b i o n a , c h o ć z a r a z e m u d e r z a u n ie g o b r a k z a s a d n ic z e j n ie c h ę c i d o c u d z o z ie m c ó w . P r z e c i w n i e , n i e r a z b ę d z ie ic h s t a w i a ł z a w z ó r P o l a k o m i k r y t y k o w a ł r o d a k ó w w ł a ś n i e z a s t o s u n e k d o o b c y c h . J a k g d z ie in d z i e j w E u r o p ie t a k i w P o ls c e o d w o ł y w a n i e s ię d o n a j d a w n i e j s z e j — d z iś p o w i e d z ie l ib y ś m y : m ity c z n e j — p r z e s z ło ś c i s t a n o w i ło d o n io s ły c z y n n i k ś w ia d o m o ś c i n a r o d o w e j. U D łu g o s z a r o z b u d o w a n y m i t w ie lk ie g o , s z c z ę ś liw e g o p a ń s t w a L e c h a — S a r - m a c j i e u r o p e j s k i e j — d a w a ł m u p o d s t a w y d o je d n o c z e s n e g o o t w a r c i a n a b l is k i Z a c h ó d , g d z ie ś w ie ż a i ż y w a je s z c z e b y ł a ś w ia d o m o ś ć d a w n e j ł ą c z n o ś c i z K r ó l e s t w e m P o l s k i m , j a k i n a W s c h ó d r u s k i , w y w o d z ą c y s ię p o p r z e z R u s a , L e c h o w e g o p o to m k a , o d te g o s a m e g o p r z o d k a . C a ła f o r m a c j a D łu g o s z a w i ą ż e g o i n t e l e k t u a l n i e z w y b i t n y m i o t w a r t y m ś r o d o w i s k i e m k r a k o w s k i m , p r z e d e w s z y s tk i m u n i w e r s y t e c k im , p i e r w s z e j p o ło w y X V w i e k u . T a s i ł a a s y m il a to r s k a K r a k o w a u le g a , j a k s ię z d a je , j u ż w d r u g i e j p o ło w ie s t u l e c i a z n a c z n e m u z a h a m o w a n i u . B a r d z o w id o c z n y s t a j e s ię p r o w i n c jo n a li z m , n ie c h ę ć d o o b c y c h , b r a k c ie k a w o ś c i w o b e c ś w ia ta . J a k a j e s t p r z y c z y n a te g o z j a w i s k a ? P o w s t a j e p y t a n i e , w j a k i m s t o p n i u w o ln o je n a m łą c z y ć z w i e lk i m w ó w c z a s w P o ls c e i w c a ł e j E u r o p ie w z r o s t e m p o l it y c z n e j i e k o n o m ic z n e j r o li s z la c h ty . S z l a c h t a j e s t b a r d z o n i e c h ę t n i e u s t o s u n k o w a n a d o m ia s t, t a k ż e d o z n a j d u j ą c y c h s ię t a m lic z n y c h ś r o d o w is k s z k o ln y c h , m a j ą c y c h s z e r o k ie k o n t a k t y m ię d z y n a r o d o w e . W s u m ie — p o ls k i w i e k X V , m im o p e w n e g o z a w ę ż e n i a h o r y z o n tó w w d r u g i e j j e g o p o ło w ie , c h a r a k t e r y z o w a ł s ię p o s t a w ą o t w a r t ą w o b e c d o r o b k u i n n y c h n a r o d ó w , w o b e c u t a l e n t o w a n y c h p r z e d s t a w i c i e li in n y c h n a c ji. T a k i s t o s u n e k d o c u d z o z ie m c ó w z w i ą z a n y j e s t z o g r o m n y m r o z w o j e m p o lity c z n y m i c y w iliz a c y jn y m , k t ó r y w t y m o k r e s i e d o k o n a ł s ię n a n a s z y c h z ie m ia c h . O b o k p o s t a w o t w a r t y c h m o ż n a w ó w c z a s j e d n a k d o s tr z e c e le m e n t y c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a p ó ź n ie js z e g o s a r m a t y z m u , z je g o z a m k n i ę c ie m h o r y z o n tó w . N i e z m i e r n i e p i ln y m p o s t u l a t e m n a u k o w y m s ą w i e l o s t r o n n e b a d a n i a n a d t y m s tu le c ie m , b e z c z e g o n i e z r o z u m ie m y w p e łn i a n i p o ls k ie g o w ie k u X V I, a n i X V I I .
D y s k u s j a : P r o f . G ie y s z to r z w r ó c ił u w a g ę n a z a g a d n ie n ie ś w ia d o m o ś c i r e g io n a ln e j w o w y m o k r e s ie , d o ty c h c z a s n i e d o ś ć u w z g l ę d n i a n e w b a d a n i a c h . P r o f . d r J e r z y T o p o ls k i z a j ą ł s ię w y z n a c z n ik a m i o b c o ś c i w t a m t e j e p o c e . P r o f . d r J a n Z a r e m b a p o r u s z y ł p r o b l e m ś w ia d o m o ś c i n a r o d o w e j n a Ś lą s k u . P r o f . d r J a n u s z T a z b i r , K s e n o f o b i a i z a n i k p o s t a w y o t w a r t e j w d obie b a r o ku. — D w ie p o s t a w y w s t o s u n k u d o in n y c h s y s te m ó w k u l tu r o w y c h p r z e p l a t a j ą s i ę p r z e z n a s z e d z ie j e : k s e n o f o b ii i k s e n o f ilii. P i e r w s z ą m o ż n a b y n a z w a ć p r z e s z ło ś c io - w o - o p t y m is ty c z n ą , d r u g ą — p o r ó w n a w c z o - p e s y m i s t y c z n ą . O k r e s b a r o k u d a j e m o ż li w o ś ć p r z e ś l e d z e n i a p i e r w s z e j p o s t a w y w s t a n i e p r a w i e c z y s ty m . W w i e k u X V I I n a s t ą p i ł a p o l o n iz a c j a c a ł e j s z l a c h ty R z e c z y p o s p o lite j i n i e m a l z u p e łn y t r i u m f k a to l i c y z m u w ś r ó d t e j w a r s t w y . W y z n a n ie s t a j e s ię p o c z ę ś c i w y z n a c z n i k i e m p r z y n a l e ż n o ś c i n a r o d o w e j . A c u d z o z ie m c y b y li u w a ż a n i w ó w c z a s z a ż y w io ł o b c y i n ie b e z p ie c z n y , z a g r o ż e n ie d l a p o d s t a w o w y c h w a r t o ś c i : u s t r o j u , r e lig ii, j ę z y k a , t r a d y c j i h is t o r y c z n e j . W s z e lk ie p r ó b y r e f o r m w i ą z a n o z e s p is k a m i o b c y c h sił. J e ż e l i s a r m a t y z m u o s a b i a ł m i t a r k a d y j s k i s z l a c h ty p o ls k ie j, to r o l ę s z a t a n a w tym> r a j u o d g r y w a ł c u d z o z ie m ie c . W s z y s tk o , c o n o w e i o b c e , b y ło u w a ż a n e z a s z k o d liw e . S t ą d o s k a r ż e n i e o o b c o ś ć s t a n o w i ło u l u b io n y c h w y t w d y s k u s ja c h p o lity c z n y c h . K a t o lic y o s k a r ż a l i z w o l e n n i k ó w r e f o r m a c j i , ż e p r ą d y t e z r o d z iły s ię w N ie m c z e c h c z y C z e c h a c h . C i z n ó w o d p o w i a d a l i z a r z u te m , iż je z u i c i h i s z p a ń s c y s z e r z ą n i e n a w i ś ć w y z n a n i o w ą , n i e g d y ś o b c ą p o l s k i e m u c h a r a k t e r o w i . W y r a ż a n o w ó w c z a s n ie p o k ó j o z a g r o ż e n ie ję z y k a i o b y c z a jó w p r z e z o b c e w p ł y w y , p o d r ó ż e z a g r a n ic z n e c z y w i z y ty c u d z o z ie m c ó w . W ie d z a o z a g r a n ic y s t a w a ł a s ię u b o g a i s c h e m a ty c z n a . T r a k t o w a n o i n n e n a r o d y z le k c e w a ż e n ie m , k t ó r e o p ie r a ło s ię n a t r z e c h p r z e k o n a n i a c h : n a d o g m a c ie „ p o ls k ie g o s p i c h r z a ” — P o l s k a j e s t n i e z b ę d n a d l a e k o n o m ii e u r o p e j s k i e j j a k o ź r ó d ło e k s p o r t u z b o ż a ; n a d o g m a c ie „ p r z e d m u r z a c h r z e ś c ij a ń s k i e g o ” — P o l s k a j e s t n i e z b ę d n a d l a p o l it y k i i w i a r y e u r o p e j s k i e j , j a k o o b r o ń c a p r z e d z a g r o ż e n ie m z p o ł u d n ia i w s c h o d u ; w r e s z c ie n a p r z e k o n a n i u o w y ż s z o ś c i p o ls k ie g o u s t r o j u p a ń s t w o w e g o — d e m o k r a c j i s z la c h e c k ie j. W p o ło w ie s t u l e c i a , g d y b y t p a ń s t w a z o s ta ł z e k w e s t i o n o w a n y p r z e z o b c y c h , k s e n o f o b ia s t a j e s ię c o r a z p o tę ż n ie js z a . P o w s z e c h n e z g o r s z e n ie b u d z iły w y d a t k i n a c u d z o z ie m s k ie t o w a r y , n a ś l a d o w a n i e o b c e j m o d y . J e d n a k ż e g o ś c i c u d z o z ie m s k ic h , b y le b y li to w a r z y s k o a t r a k c y j n i , t r a k t o w a n o s e r d e c z n ie . M e g a lo m a n i a n a r o d o w a w ty m o k r e s ie g w a ł to w n ie r o ś n ie , m o ż n a j ą u z n a ć z a s w o is tą r e a k c j ę o b r o n n ą n a w z r o s t n ie c h ę c i z a c h o d n ie j E u r o p y d o P o l s k i . S ą to z a r a z e m c z a s y z w ię k s z o n e g o o d d z ia ł y w a n i a k u l t u r y p o ls k ie j n a p o ł u d n io w o - - w s c h o d n i e k r a j e s ą s ie d n ie . D la te g o w ś w ia d o m o ś c i S a r m a t ó w ty lk o c y w i li z a c ja z a c h o d n ia s t a n o w i z a g r o ż e n ie , z k t ó r y m t r z e b a s ię u p o r a ć . J e d n o c z e ś n i e P o l s k a u c z e s t n ic z y ła w o g ó l n o e u r o p e js k i m ż y c iu k u l t u r a l n y m i ż y w i ł a o p a r t e n a o w y c h t r z e c h d o g m a t a c h p r z e k o n a n ie , ż e Z a c h ó d n ie d o p u ś c i d o u p a d k u p a ń s t w a p o ls k ie g o . O ś w ie c e n ie z a k w e s tio n o w a ło w s z y s tk ie t r z y d o g m a ty , b y ło b r u t a l n y m o b u d z e n i e m z e s n u . „ R a p t e m z m ie r z o n o o d le g ło ś ć d z ie lą c ą P o l s k ę o d p a ń s t w z a c h o d n ie j E u r o p y , co w X V I I w i e k u n i k o m u je s z c z e d o g ło w y n ie p r z y c h o d z iło . W y n ik i t y c h p o m ia r ó w z a w a r ł S ta s z ic w s ł y n n y m z d a n i u : » P o ls k a d o p ie r o w i e k X V , c a ł a E u r o p a j u ż w i e k X V I I I k o ń c z y « . S k o ń c z y ła g o j u ż b e z n a s z e g o p a ń s t w a n a p o lity c z n e j m a p i e k o n t y n e n t u , w c z y m k s e n o f o b ia r ó w n ie ż o d e g r a ł a p e w n ą r o l ę ” . D y s k u s j a : D oc. d r S t e f a n T r e u g u t t w y s u n ą ł p r o b l e m w p ł y w u e k s p a n s j i j a g i e l l o ń s k ie j n a ś w ia d o m o ś ć n a r o d o w ą P o l a k ó w i L it w i n ó w . D oc. d r J a n u s z P e lc d y s k u t o w a ł ze z b y t, je g o z d a n ie m , p e s y m is ty c z n ą o c e n ą s t a n u ś w ia d o m o ś c i z b io r o w e j w X V I I w ie k u .
P r o f . d r M ie c z y s ła w K l i m o w i c z , C u d z o z i e m s z c z y z n a i r o d z im o ś ć — e l e m e n t y k u l t u r y p o ls k ie j O św iecen ia . — C z a s y s a s k i e s t a n o w i ły o k r e s z a h a m o w a n i a o b c y c h w p ły w ó w . O d l a t t r z y d z ie s t y c h X V I I I w . z a c z ę ła i n f il t r o w a ć m y ś l o ś w ie c e n io w a . N ie b y ło j e d n a k g e n e r a ln e g o p r o g r a m u a s y m il a c j i t e j m y ś li. D o w y j ą t k ó w p o d t y m w z g lę d e m n a le ż e li S t a n is ła w Z a ł u s k i c z y S t e f a n G a r c z y ń s k i. O d w s t ą p i e n i a n a t r o n S t a n is ła w a A u g u s t a i s t n ie j e j u ż o ś r o d e k d y s p o z y c y jn y , k i e r u j ą c y a s y m il a c j ą m y ś li o ś w ie c e n io w e j. W „ M o n ito r z e ” g ło s z o n e s ą t e o r i e m e r - k a n ty l i z m u , p o d k r e ś l a s ię r o lę p r a c y , w ie d z y , t o l e r a n c j i r e l i g i j n e j . Ś r o d o w is k o r e f o r m a t o r ó w b y ło w ó w c z a s n a s t a w io n e w r o g o w o b e c k u l t u r y s a r m a c k ie j , n ie w id z ia ło w n i e j ż a d n y c h w a r t o ś c i . W s z t u k a c h „ n a t e a t r u m ” s p o t y k a m y d w ie g r u p y p o s t a c i : z a c o f a n y c h S a r m a t ó w i p r z e d s t a w i c i e li e u r o p e j s k i e g o o b y c z a ju . K o n f e d e r a c j a b a r s k a b y ł a w p e w n e j m ie r z e p r o t e s t e m ś w ia t a s a r m a c k ie g o p r z e c iw c u d z o z ie m s z c z y ź n ie . O ś r o d e k k r ó l e w s k i p o d t r z y m u j e j e d n a k n a d a l k u r s a n ty s a r m a c k i . W u t w o r a c h K r a s ic k ie g o m o ż e m y d o s tr z e c e w o l u c j ę w k i e r u n k u r e h a b i l i t a c j i e le m e n t ó w r o d z im y c h . W l i t e r a t u r z e l a t o s ie m d z ie s ią ty c h p o j a w i a j ą s ię t e n d e n c j e p r e r o m a n ty c z n e . Z w r o t k u n u r t o w i k u l t u r y r o d z im e j u w id o c z n ia s ię w n o w y m s t o s u n k u d o h is t o r ii . Z n a k o m i ty m p r z y k ła d e m t e j p o s t a w y j e s t p o d r ó ż S t a n is ła w a A u g u s ta p o P o ls c e p o ł u d n io w e j w r . 1789, z w i e d z a n i e z a b y t k ó w i z a m ó w i e n i u u V o g la c y k lu h i s t o r y c z n y c h w id o k ó w . L a t a S e j m u W ie lk ie g o p r z y n o s z ą d a ls z ą e w o l u c j ę s t o s u n k u d o t r a d y c ji , c z e g o d o k u m e n t e m s ą P r z e s tr o g i d la P o l s k i: S ta s z ic w s k a z u j e n a k o n ie c z n o ś ć o d r o d z e n i a n a r o d u , a le w o p a r c i u o r o d z im e t r a d y c je . W c z a s ie te g o ż S e j m u n a s t ę p u j e s o ju s z s a r m a t y z m u z o b o z e m p o s t ę p u i r e f o r m . W y r a z e m ty c h p r z e m i a n j e s t P o w r ó t posła. W o k r e s ie i n s u r e k c j i k o ś c iu s z k o w s k ie j o b s e r w o w a ć m o ż n a d a ls z e w y s ił k i z m i e r z a ją c e d o u z y s k a n ia r ó w n o w a g i m ię d z y c u d z o z ie m s z c z y z n ą a ro d z im o ś c ią . D la te g o te ż h a s ł o w a l k i z c u d z o z ie m s z c z y z n ą m a i n n y s e n s n a p o c z ą tk u e p o k i O ś w ie c e n ia i i n n y w c z a s a c h p ó ź n ie js z y c h . D y s k u s j a : D r R y s z a r d W o ło s z y ń s k i p o d k r e ś l i ł a n g lo m a n ię o b o z u S t a n i s ł a w a A u g u s ta ; p r o f , d r J e r z y M ic h a ls k i z a j ą ł s ię s t o s u n k i e m p o s z c z e g ó ln y c h u g r u p o w a ń d o k w e s t i i z e w n ę t r z n e j p o m o c y w c z a s ie S e j m u C z te r o le tn ie g o ; p r o f , d r Z d z is ła w L ib e r a z w r ó c ił u w a g ę n a p r z e b i e g p r o c e s ó w a s y m il a c y j n y c h w O ś w ie c e n iu . C i e k a w e u w a g i s z c z e g ó ło w e d o d a li d r J a d w i g a Z i ę t a r s k a i p r o f , d r E d m u n d R a b o w ic z . D r h a b . J e r z y J e d l i c k i , Polskie n u r t y i d e o w e X I X w i e k u w o b e c c y w i l i z a c j i z ach odn iej. — O ś w ie c e n io w a E u r o p a j e s t u k ł a d e m k o n c e n t r y c z n y m , e u r o p e j s k o ś ć j e s t c e c h ą s t o p n i o w a ln ą : i s t n i e j e j e d n a s k a l a p o s t ę p u s p o łe c z n e g o . A n g lia i F r a n c j a z a j m u j ą n a t a k i e j s k a l i c z o ło w e m ie js c e , P o l s k a z a ś , o p ó ź n io n a w z g lę d e m E u r o p y , m u s i z m o b iliz o w a ć w s z y s tk ie s iły , a b y s t r a c o n y c z a s o d r o b ić . S t o s u n e k d o Z a c h o d u j a k o m o d e lu c y w iliz a c ji s t a n o w i j e d n ą z o si k r y s t a l i z a c j i ś w ia t o p o g lą d o w e j w X I X w i e k u . J e d n ą z k i l k u i n i e n a jw a ż n ie j s z ą , a le p o n i e w a ż ż a d n e k r y t e r i u m n ie m o ż e t u m ie ć m o n o p o lu , w ię c p y t a n i e o t e n s t o s u n e k j e s t j e d n y m z m o ż liw y c h s p o s o b ó w u s y s te m a t y z o w a n i a p o ls k ie j m y ś li s p o łe c z n e j e p o k i p o r o z b io r o w e j. W O ś w i e c e n i u c ią g le je s z c z e b y ła o b e c n a , o d z ie d z ic z o n a p o s a r m a t y z m i e i o p a r t a n a f i z j o k r a t y c z - n y c h t e o r i a c h , k o n c e p c ja k o m p le m e n t a r n o ś c i e k o n o m ik i R z e c z y p o s p o lite j w z g l ę d e m Z a c h o d u . W s c h ó d e u r o p e j s k i b y ł ś w ia t o w ą w s ią , Z a c h ó d — ś w ia t o w y m m i a s t e m . D o p ie r o id e o lo g ia i n d u s t r i a l n a , r e p r e z e n t o w a n a p r z e z S ta s z ic a , J a c k a J e z ie r s k i e g o c z y W y b ic k ie g o , z e r w a ł a z d o g m a t e m P o ls k i j a k o t a r c z y i s p i c h r z a E u r o p y . T u p o w s t a ł p a r a d o k s t o w a r z y s z ą c y p r z e m ia n o m w p a ń s t w a c h s ła b o r o z w i n ię ty c h . K o n s e k w e n c j ą a g r a r y z m u b y ł n a p ł y w c u d z o z ie m s k ic h r z e c z y i p r o h i b i c j a n a c u d z o z ie m s k ie w z o r y ; k o n s e k w e n c j ą w c z e s n e g o i n d u s t r i a l i z m u — n a p ły w w z o r ó w i p r o h i b i c j a
n a t o w a r y . T y lk o s c e n tr a li z o w a n e p r o t e k c jo n a l is ty c z n e p a ń s t w o m o g ło p r z e f o r s o w a ć p r o g r a m r e f o r m z a r a z e m s p o łe c z n y c h i e k o n o m ic z n y c h . P o n i e w a ż t e j s iły z a b r a k ło , n a s t ą p i ł o r o z s z c z e p ie n ie id e i r e w o l u c j i p o l it y c z n e j i r e w o l u c j i p r z e m y s ło w e j. D w a j J e z ie r s c y , k a n o n i k i k a s z te la n , d o b r z e r e p r e z e n t u j ą o b y d w a n u r t y .
I s t n i e j e w s z a k ż e w s p o m n i a n e j u ż n a s t a w i e n i e o k c y d e n t a l n e , k t ó r e j e s t w s p ó ln e l u d z i o m p o w o ł u j ą c y m s ię n a w z o r y z a c h o d n ie . Id e o lo g o w ie i n d u s t r i a - liz m u w P o ls c e m u s i e l i z e r w a ć z z a c h o d n ią e k o n o m ią l ib e r a l n ą . R o z u m ia ł to z n a k o m ic ie L u b e c k i, a l e t e n p r o g r a m n i e m ó g ł u z y s k a ć s z e rs z e j p o p u l a r n o ś c i w ś r ó d s z la c h ty . D la te g o s z la c h e c k i o k c y d e n t a l i z m , n ie z d o ln y d o z a o f e r o w a n ia r e a l is t y c z n e j t e o r i i r o z w o ju , z e s z e d ł n a m a r g i n e s m y ś li. I n n e g o t y p u n a s t a w ie n ie o k c y d e n t a l n e z n a j d u j e m y u T r e n to w s k ie g o , k t ó r y , n a p r z e k ó r m y ś li o ś w ie c e n io w e j, o d n a w i a d w u d z ie l n ą w i z ję ś w i a t a Z a c h o d u i W s c h o d u : k t o w y b i e r a k s e n o f o b ię , z a c o f a n y s a r m a - ty z m , t e n w y s t ę p u j e p r z e c iw e u r o p e j s k i e j t r a d y c j i , w y b i e r a a z ja ty z m . D e m o k r a c i e m i g r a c y j n i, c h o ć p r o g r a m o w o o k c y d e n t a l n i , n i e w y p r a c o w a l i j e d n a k w y r a ź n e g o s t a n o w i s k a w s p r a w i e p o ż ą d a n e g o m o d e l u c y w i li z a c ji p o ls k ie j, u w a ż a l i to z a z a g a d n i e n i e p o d r z ę d n e j w a g i. „ E c h o M ia s t P o l s k i c h ” w y d a w a n e p r z e z J a n a C z y ń s k ie g o s t a n o w i w y j ą t k o w y w y r a z ś w ia d o m e g o m ie s z c z a ń s k ie g o o k c y d e n ta liz m u . N a p r z e c iw n y m b ie g u n i e s p o łe c z n e j p s y c h o lo g ii o d n a j d u j e m y n a s t a w i e n i e e t n o c e n t r y c z n e . T a k ż e i o n o p r z e j a w i a s ię w w i e lu f o r m a c h . T o n a s t a w i e n i e m o ż n a d o s tr z e c i n a s k r a j n e j p r a w i c y , i n a s k r a j n e j le w ic y . Z n a m i o n u je s ię u z n a n i e m w a r t o ś c i r d z e n n y c h n i e t y lk o z a n a d r z ę d n e i s a m o is tn e , le c z z a p o s i a d a j ą c e c h a r y z m a t y c z n e w ła s n o ś c i. N a j p o w s z e c h n i e j s z ą f o r m ą e tn o c e n t r y z m u b y ł t r a d y c j o n a liz m . B a r d z ie j z ło ż o n y c h a r a k t e r n o s iły k o n c e p c je H e n r y k a R z e w u s k ie g o , k t ó r y P o ls k ę w ł a c z a ł d o Z a c h o d u i r a z e m z n i m s k a z y w a ł n a ś m ie r ć . I n n e k o n c e p c je a n ty e u r o p e j s k i e o d n a le ź ć m o ż n a u C h o d a k o w s k ie g o , u S z a n ia w s k ie g o , u M o c h n a c k ie go, u M ic k ie w ic z a . Ł ą c z y ły s ię n i e k i e d y z u w i e lb i e n ie m E u r o p y , b o w ie m a n ty n o m i a o k c y d e n t a l i z m u i e tn o c e n t r y z m u w y j ą tk o w o t y lk o d o c h o d z iła d o g ło s u w f o r m i e c z y s te j, n a jc z ę ś c ie j m a m y d o c z y n i e n i a z p r ó b a m i p o g o d z e n ia o b y d w u e k s te r m ó w .
P o z o s t a je p y t a n i e , j a k a b y ł a w t y c h k w e s t i a c h p o s t a w a p r z e c ię tn e g o i n t e l i g e n t a z l a t p ię ć d z ie s ią ty c h X I X w ie k u . O tó ż w y d a j e się , ż e r e p r e z e n t a t y w n e t u j e s t ś r o d o w is k o s k u p io n e w o k ó ł „ B ib l i o te k i W a r s z a w s k i e j ” . R z ą d d u s z w n a r o d z i e n ie n a le ż a ł w ó w c z a s a n i d o w ie s z c z ó w , a n i d o f ilo z o f ó w , le c z d o W in c e n te g o P o l a i K r a s z e w s k ie g o . P r z e c i ę t n y i n t e l i g e n t m ia ł p o c z u c ie w e g e t a c j i i c ia s n o ty , z a m k n i ę t y c h h o r y z o n tó w , d la te g o Z a c h ó d w y d a w a ł m u s ię ś w ia t e m w i e lk i c h m o ż liw o ś c i. N ie b y ł m a k s y m a l is tą ; g d y n ie s t a ło w i e lk i c h n a d z ie i, c h c ia ł w y c i ą g n ą ć n a r ó d j e ż e li n i e z n ie w o li, t o c h o ć b y z b ie d y . O d m i e n n ą p o s t a w ę z a j ę ł a w a l c z ą c a d e m o k r a c j a , z w ł a s z c z a e m i g r a c y j n a . T u ła c z m u s i a ł b y ć m a k s y m a l is tą . I s ł u s z n ą n i e r a z k r y t y k ę s p r z e c z n o ś c i m ło d e g o k a p i t a l i z m u u o g ó ln ia ł n a w s z y s tk i e o b j a w y n o w o c z e s n e j c y w iliz a c ji. P o d o b n e b y ło n a s t a w i e n i e m ło d z ie ż y w k r a j u , k t ó r e j n i e r a z w y d a w a ło się , j a k n p . D e m b o w s k ie m u , ż e p r a c a o r g a n ic z n a t a m u j e w a l k ę z e s p r z e c z n o ś c ia m i, h a m u j e p o s tę p . „ L i b e r a l n y c h i n te l ig e n c k i c h o r g a n ic z n i k ó w [,..] n a z y w a n o m il l e n e r a m i , iż n a 1000 l a t o d k ł a d a l i d z ie ło w y z w o le n ia . R e w o l u c y j n y c h d e m o k r a tó w m o ż n a b y n a z w a ć m i l l e n e r a m i r o z w o j u g o s p o d a r c z e g o i c y w i li z a c y jn e g o ” . P o z y ty w is ty c z n i l i b e r a ł o w i e h o ł d o w a l i w i e lu n a iw n y m ilu z jo m , a le w j e d n y m m ie l i p r z e w a g ę n a d z a w o d o w y m i r e w o l u c j o n i s t a m i : r o z u m ie li, ż e c y w i li z a c ja Z a c h o d u n ie r e d u k u j e s ię d o ó w c z e s n e j b u r - ż u a z y jn e j f o r m y . T o o k c y d e n t a l n e n a s t a w i e n i e b y ło o b c ią ż o n e g łę b o k im k o m p le k s e m w t ó r n o ś c i p o ls k ie j k u l t u r y , a le k o m p le k s t e n m a n i f e s t o w a ł s ię z d u ż ą s iłą p r z e z c a łe d w a s t u l e c i a n a s z e j ś w ia d o m o ś c i n a r o d o w e j . „ U ś w ia d o m ie n ie s o b ie k o m p le k s u n i e - o r y g in a ln o ś c i j a k o w e w n ę tr z n e g o d r a m a t u n a s z e j k u l t u r y b y ło u d z ia ł e m u m y s łó w
n a j b a r d z i e j o r y g i n a l n y c h : N o r w id a , B r z o z o w s k ie g o , Ż e r o m s k ie g o ... ty c h , c o p o ję li, że m y ś l p o l s k a n a to , a b y s t a ć s ię p r a w d z i w i e s a m o is tn ą i t w ó r c z ą , m u s i n i e o d o s o b n ie n i a s z u k a ć i c ła o c h r o n n n e n a o b c e i d e e n a k ła d a ć , le c z s t a n ą ć b e z o b a w y w w ie lk im p r z e c ią g u k r y t y c z n e j m y ś li e u r o p e j s k i e j Z a c h o d u i W s c h o d u , w c h ł a n i a ć i p r z e t w a r z a ć w s z y s tk o , co w n i e j c e n n e ” . D y s k u s j a : P r o f . d r S t e f a n K i e n ie w ic z z w r ó c ił u w a g ę n a p r e s j ę u k ł a d ó w z e w n ę t r z n y c h , d e c y d u j ą c y c h w p e w n y m s t o p n i u o w y b o r z e p o s ta w . Z a r y s o w a ł r ó w n ie ż d z ie j e w a l k i z f r a n c u s z c z y z n ą : o k o ło r . 1830 z a c z ę to p r o g r a m o w o t ę p i ć ję z y k f r a n c u s k i w s a l o n a c h W a r s z a w y , c o b y ło n a j p i e r w w y r a z e m p a tr i o t y z m u , p o t e m n ie c h ę c i d o o b c y c h . D oc. d r B a r b a r a S k a r g a z a j ę ł a s ię k w e s t i ą ś w ia d o m o ś c i p r z e c ię tn e g o i n t e l i g e n t a w l a t a c h p ię ć d z ie s ią ty c h . D o c . T r e u g u t t z w r ó c ił u w a g ę , ż e z m ia n y p o s ta w b y ł y c z ę s to n a r z u c a n e p r z e z s y t u a c j ę p o lity c z n ą . P r o f . d r M a r i a J a n i o n p o le m iz o w a ła z r e f e r e n t e m n a t e m a t c z y n n ik ó w k s z t a ł t u j ą c y c h ś w ia d o m o ś ć i n te l i g e n c j i k r a jo w e j w o k r e s i e r o m a n t y z m u : n i e P o l i K r a s z e w s k i, le c z K o n r a d W a l le n r o d i cz. I I I D z i a d ó w o d e g r a ły — j e j z d a n i e m — d e c y d u j ą c ą r o lę w f o r m o w a n i u s ię p o s ta w y a k t y w n e j c z ę ś c i s p o ł e c z e ń s tw a ; w a ż n y m e le m e n t e m o r i e n t a c j i o k c y d e n ta lis ty c z n e j b y ł y r e w o l u c y j n e i n s p i r a c j e f r a n c u s k i e . P r o f . d r T a d e u s z Ł e p k o w s k i d y s k u t o w a ł z p r z y j ę t y m p r z e z r e f e r e n t a k r y t e r i u m o c e n y : r e w o lu c jo n iś c i, o w i m il l e n e r z y n a o p a k , d ą ż y li d o o d b u d o w y p a ń s tw o w o ś c i, k t ó r a p r z e c ie ż s t w o r z y ł a b y o p t y m a l n e w a r u n k i d la m o d e r n i z a c ji P o ls k i. I n t e r e s u j ą c e u w a g i s z c z e g ó ło w e d o d a li p r o f . M i c h a l s k i , d r R y s z a r d a C z e p u lis , d o c . d r A l i n a W itk o w s k a i r e d . M ie c z y s ła w K u r z y n a . P r o f . d r T a d e u s z Ł e p k o w s k i , P o g lą d y na j e d n o - i w ie l o e tn i c z n o ś ć n arodu p o ls k ie g o w p i e r w s z e j p o ło w i e X I X w ie k u . (K o m u n i k a t) . — N a r ó d p o ls k i w r o z u m i e n i u r a d y k a l n y c h d e m o k r a tó w o b e jm o w a ł w t e d y m ie s z k a ń c ó w P o l s k i w g r a n ic a c h p r z e d r o z b io r o w y c h . H e te r o g e n ic z n o ś ć ó w c z e s n e g o n a r o d u m o ż n a u j ą ć w k i l k a m o d e li. P i e r w s z y o p i e r a ł s ię n a z r ó ż n i c o w a n i u e tn i c z n y m : a ) l u d z i e p o ls k ie g o ję z y k a , b) in n o - p l e m i e n n i z a s ie d z ia li m ie s z k a ń c y z ie m p o ls k ic h , c) p r z y b y s z e ś w ie ż e j p r o w e n i e n c ji , d) w r o g o w ie — o b c y a p a r a t u c is k u ; d r u g i — n a z r ó ż n i c o w a n i u s p o łe c z n y m : k la s y o ś w ie c o n e i l u d w i e js k i, m a j ą c y p o c z u c ie w ł a s n e j o d r ę b n o ś c i ; t r z e c i — n a z r ó ż n ic o w a n i u t e r y t o r i a l n o - p a ń s t w o w y m : p o d z ia ł n a K o r o n ę i L it w ę z a c h o w a ł s ię w ś w ia d o m o ś c i s p o łe c z n e j, z b ie g ie m c z a s u n o w e , n a r z u c o n e p o d z ia ły z a c z n ą w r a s t a ć w ś w ia - - d o m o ś ć ; c z w a r t y m o d e l w y w o d z i s ię z e z r ó ż n ic o w a n ia r e li g i jn o - o b y c z a j o w e g o : o b o k d e m o k r a ty c z n e j o t w a r to ś c i , r ó w n o p r a w n e g o t r a k t o w a n i a P o l a k ó w k a to l i k ó w i P o l a k ó w n i e k a t o li k ó w s p o t y k a m y s ię r ó w n i e ż z p o s t a w a m i z a m k n i ę t y m i . J a k k s z t a ł t o w a ł a s ię k o n c e p c ja n a r o d u w k o n t a k t a c h e l e m e n t u e tn i c z n i e p o ls k ie g o z ż y w io ła m i tz w . n i e r d z e n n y m i ? A w ię c n a B i a ł o r u s i z a z w y c z a j n i e p r z e p r o w a d z a n o e tn i c z n e g o w y o d r ę b n i e n i a . C h ło p i u w a ż a l i s ię z a „ m ie js c o w y c h ” , u z n a j ą c p o l s k ą n a d r z ę d n o ś ć j ę z y k o w o - k u l tu r a l n ą , s z l a c h ta z a ś t r a k t o w a ł a c a ły l u d j a k o p o t e n c j a l n i e p o ls k i. P o d o b n ie w y g l ą d a s p r a w a n a Ż m u d z i, g d z ie m im o z u p e ł n e j o d r ę b n o ś c i j ę z y k o w e j b r a k j e s t t e n d e n c j i e tn o c e n tr y c z n y c h , k t ó r e n a r o d z ą s ię d o p ie r o w l a t a c h s z e ś ć d z ie s ią ty c h . S p r a w a r u s k a w y g l ą d a ł a in a c z e j w z a b o r z e r o s y j s k i m i a u s t r ia c k i m . R e li g i jn o - o b y c z a j o w a o d r ę b n o ś ć l u d u u k r a iń s k ie g o p o z a G a l ic j ą w s c h o d n i ą b y ł a w y r a ź n i e p o s t r z e g a n a p r z e z m ie j s c o w ą s z la c h tę . W d z ia ła ln o ś c i n a r o d o w o - p a t r i o ty c z n e j n ie c z y n io n o r ó ż n ic y m ię d z y P o l a k a m i a R u s in a m i, a le u w a ż a n o , ż e s ą t o d w a p l e m io n a o d r ę b n e , le c z b lis k o z e s o b ą s p o k r e w n io n e . N a k r e s a c h p ó łn o c n y c h i z a c h o d n i c h p r o b l e m n i e m ie c k i w y g l ą d a ł in a c z e j n iż w P o ls c e c e n t r a l n e j i p o łu d n io w e j. D o W io s n y L u d ó w p a n o w a ł a ś w ia d o m o ś ć w i e lo e tn ic z n a , k t ó r a n a s t ę p n i e , p o d w p ł y w e m k o n f l i k t ó w p o l s k o - p r u s k i c h , z a c z n ie z a n ik a ć . T y m c z a s e m w G a l ic j i i K r ó l e s t w i e N ie m c y p o lo n iz o w a li s ię ł a t w o i b y li p r z e z s p o łe c z e ń s tw o p r z y j m o w a n i b e z o p o r ó w .
N a j b a r d z ie j s k o m p l ik o w a n a b y ł a k w e s t i a ż y d o w s k a . P o z a w y j ą tk o w y m r a c z e j t r a k t o w a n ie m c a ł e j lu d n o ś c i ż y d o w s k ie j j a k o i n t e g r a l n e j c z ę ś c i n a r o d u p o ls k ie g o m a m y d o c z y n ie n ia z d w i e m a p o s t a w a m i . P i e r w s z a p o d k r e ś l a ł a o b c o ść , a n a w e t w r o g ie n a s t a w ie n ie s p o łe c z n o ś c i ż y d o w s k ie j w o b e c P o la k ó w , u z n a w a ł a z a m o ż liw e j e d y n i e p o w o ln e w ł ą c z a n i e n i e k t ó r y c h j e d n o s t e k d o n a r o d u p o ls k ie g o . D r u g a w s k a z y w a ła n a s p lo t w z a j e m n y c h w i n i u w a ż a ł a z a k o n ie c z n e z b liż e n ie o b y c z a jo w e Ż y d ó w d o P o l a k ó w i w ł ą c z e n i e t y c h p i e r w s z y c h w p o c z e t o b y w a te li. A u t o r p o d a je k i l k a h i p o te z d o ty c z ą c y c h o m a w ia n e g o o k r e s u : 1) w ię k s z o ś ć t e o r e t y c z n y c h k o n c e p c ji n a r o d u z a k ł a d a o t w a r to ś ć w o b e c n i e p o ls k ic h g r u p e tn i c z n y c h ; 2) w ię c e j o p in i a p r o b u j ą c y c h w ie lo e tn ic z n o ś ć p o j a w i a s ię w k o ł a c h le w ic y p o lity c z n e j ; 3) w m y ś l e n i u p o to c z n y m w i ę k s z a s k ło n n o ś ć d o u j m o w a n i a n a r o d u w k a te g o r i a c h w ie lo e tn ic z n o ś c i w y s t ę p u j e n a k r e s a c h w s c h o d n ic h n i ż z a c h o d n ic h ; 4) u t o ż s a m ie n ie r d z e n n o ś c i z w i a r ą k a t o l i c k ą w y w ie r a n e g a t y w n y w p ł y w n a f o r m o w a n i e s ię p o s t a w o t w a r t y c h ; 5) d o k o n u j e s ię s t o p n io w e p r z e j ś c ie o d k o n c e p c ji je d n o lite g o , a c z w ie lo e tn ic z n e g o n a r o d u p o ls k ie g o ( l a t a t r z y d z ie s t e i c z te r d z ie s te ) d o id e i p a ń s tw o w o ś c i i n a r o d o w o ś c i „ f e d e r a l n e j ” ( l a t a s z e ś ć d z ie s ią te ) .
D y s k u s j a : P r o f . K i e n ie w i c z z a j ą ł s ię z a le ż n o ś c ią m ię d z y r o z w o j e m ś w ia d o m o ś c i n a r o d o w e j l u d n o ś c i n ie p o l s k i e j a o m a w ia n y m i w r e f e r a c i e k o n c e p c ja m i. D oc. d r Z o f ia S t e f a n o w s k a p o d n io s ła k w e s t i ę f u n k c j i k o n c e p c ji w ie lo e tn ic z n o ś c i P o l s k i — c z y k o n c e p c ja t a m o g ła r e a l n i e p r z e t r w a ć o k r e s o d z y s k a n ia n ie p o d le g ło ś c i? D oc. d r Z o f ia S t a f a n o w s k a , M i c k ie w ic z „śród ż y w i o ł ó w o b c y c h” . — M ic k ie w ic z c z ę s to z a z n a c z a ł n ie c h ę ć d o b r u k ó w w i e lk i c h m ia s t. J e g o p a t r i o t y z m n o s i w s o b ie e l e m e n t p a r t y k u l a r y z m u , p o d k r e ś l e n i a w ię z i t e r y t o r i a l n e j . T e n „ p o w ia to w y p a t r i o t y z m ” n i e p r z e s z k a d z a ł w u z n a n i u L it w y — n a r ó w n i z K o r o n ą — z a c z ę ś ć w ię k s z e j c a ło ś c i. T e r m i n „ L i t w i n ” m a u M ic k ie w ic z a n i e j e d n o z n a c z n y s e n s . C z a s e m L i t w i n — to m ie s z k a n i e c j e d n e j z p o ls k ic h p r o w i n c ji , c z a s e m w id o c z n e j e s t p r z e k o n a n ie , ż e L it w i n i s t a n o w i ą o d r ę b n y n a r ó d . K o n c e p c j a l i t e w s k i e j o d r ę b n o ś c i p l e m i e n n e j j e s t n a j w y r a ź n i e j o b e c n a w wTy k ł a d a c h p a r y s k i c h . G d z ie ż w ię c p r z e b i e g a w ś w i a d o m o ś c i M ic k ie w ic z a g r a n i c a m ię d z y s w o im a o b c y m ? M ic k ie w ic z j e s t w p o w s z e c h n y m p o ję c iu c z o ło w y m h e r o ld e m w a l k i z c u d z o z ie m s z c z y z n ą . Z w ła s z c z a K s i ę g i p i e l g r z y m s t w a s ą p r z e p o j o n e d u c h e m w y łą c z n o ś c i n a r o d o w e j . Z a c z a s ó w w il e ń s k ic h , k o w i e ń s k i c h c z y m o s k ie w s k ic h p o e ta b y ł s p r a g n io n y z a g r a n ic z n y c h n o w o ś c i k u l t u r a l n y c h , p o t ę p i a ł w s z e l k ie p r z e j a w y r o d z im e g o p a r t y k u l a r y z m u w d z ie d z in ie m y ś li. K l ę s k a 1831 r o k u z m i e n ił a p o s t a w ę M ic k ie w ic z a w o b e c te g o , c o r o d z im e , i te g o , co o b c e . N i e n a w iś ć d o i m p e r i u m r o s y js k ie g o , r o z g o r y c z e n ie w o b e c F r a n c j i , w s z y s tk o t o p r z y c z y n iło s ię d o z b u r z e n ia d o ty c h c z a s o w e j w i z ji E u r o p y . W s p ó ln o ta n a r o d o w a z y s k u j e m o ty w a c j e m e ta f iz y c z n e . N a le ż y b r o n i ć ż y w io łu p o ls k ie g o p r z e d o b c y m o k r ą ż e n ie m . M ic k ie w ic z o b a w i a ł s ię m o s k ie w s k ie j p r z e m o c y , a le g r o ź b ę w y n a r o d o w i e n i a w i d z ia ł g łó w n ie z e s t r o n y n i e m i e c k ie j d o m in a c ji k u l t u r a l n e j . G r a n ic a , k t ó r ą M ic k ie w ic z p o p o w s ta n i u w y t y c z a m ię d z y P o l s k ą a R o s ją , m a b y ć g r a n i c ą m ię d z y E u r o p ą a A z ją , m ię d z y c h r z e ś c ij a ń s t w e m a b a r b a r z y ń s t w e m . U s tę p cz. I I I D z ia d ó w j e s t d o s k o n a ł y m o d b ic ie m t e j p o s ta w y , a le n a w e t w ó w c z a s n ie p r z e n o s ił M ic k ie w ic z n i e n a w i ś c i d o s y s te m u r o s y js k ie g o n a r o s y j s k i n a r ó d . K ie d y p o p o w s ta n i u z n ik ł y i n s t y t u c j o n a l n e g w a r a n c j e p o ls k o ś c i, j e j k o n t y n u o w a n i e u f u n d o w a n e m ia ł o b y ć , w e d ł u g p o e ty , n a p ie l ę g n a c ji n a r o d o w y c h o d r ę b n o ś c i. P a n T a d e u sz j e s t d l a z r o z u m ie n i a M ic k ie w ic z o w s k ie g o u j m o w a n i a s w o js k o ś c i i o b c o ś c i t e k s te m k lu c z o w y m . P i g o ń p o k a z a ł, o i le t e n u t w ó r r e a l i z u j e X V I I I - w ie c z n y s c h e m a t o ś m ie s z a n ia s a r m a c k i c h z a c h o w a w c ó w z j e d n e j , s c u d z o z ie m c z a ły c h n o w a
t o r ó w z d r u g ie j s t r o n y ; p o k a z a ł te ż , j a k i m p r z e m ia n o m t e n s c h e m a t z o s ta ł p o d d a n y . Z a k i m o p o w ie d z ia ł s ię M ic k ie w ic z ? — T e g o p y t a n i a n i e s p o s ó b r o z s t r z y g n ą ć ;e d - n o z n a c z n ie . W p ó ź n ie js z y c h w y p o w ie d z ia c h M ic k ie w ic z t r a k t o w a ł p o j ę c i e o jc z y z n y j a k o id e ę je s z c z e n ie w p e łn i z r e a li z o w a n ą , j a k o p r o j e k c j ę w p r z y s z ło ś ć , d la te g o je d n o c z e ś n ie w id o c z n a j e s t u n ie g o t e n d e n c j a d o o d e r w a n i a s ię o d b i e r n e g o n a ś l a d o w a n i a tr a d y c ji i d o z w i ą z a n i a s ię z p r z y s z ło ś c ią . I n ie w s z y s tk ie w p ł y w y c u d z o z ie m s k ie c a łk o w ic ie p o tę p ia . P r z e c iw n ie , d o m a g a s ię p r z e c ie ż — w w y k ł a d a c h — p o ls k o - s ł o w i a ń s k o - f r a n - c u s k ie g o s o ju s z u . B o w ie m d l a M ic k ie w ic z a n a r ó d j e s t w s p ó ln o t ą o p a r t ą n i e n a w y łą c z n o ś c i, le c z n a s ile a t r a k c y j n e j , s y n t e t y z u j ą c e j r ó ż n e p i e r w ia s t k i .
D y s k u s j a : D oc. W it k o w s k a z a j ę ł a s ię s t o s u n k i e m M ic k ie w ic z a d o c y w iliz a c ji z a c h o d n ie j. D oc. d r B a r b a r a S k a r g a , „C z y p o z y t y w i z m j e s t k ie r u n k ie m a n ty n a r o d o - w y m ? ” — W id e o lo g ic z n y c h d u s k u s ja c h d r u g i e j p o ło w y X I X w . c z ę s to p o s łu g iw a n o s ię t e r m i n e m „ o b c y ” . B y ł t o z a r z u t n ie t y l e c u d z o z ie m s k ie g o p o c h o d z e n ia l u d z i c z y id e i, ile ic h s p r z e c z n o ś c i z l i n i ą r o z w o j o w ą p o ls k ie g o n a r o d u , z je g o s p o s o b e m m y ś le n ia . J a k p r z e d s t a w i a ł a s ię t a s p r a w a w s t o s u n k u d o p o z y ty w iz m u ? Z a r z u c a n o p r z e c ie ż p o z y ty w is to m je d n o c z e ś n ie p a r a f i a ń s z c z y z n ę i k o s m o p o lity z m , a i o n i p o d o b n e z a r z u ty s t a w i a l i s w o im a d w e r s a r z o m . W g r u n c ie r z e c z y p o d t y m i a ta k a m i k r y ł a s ię w a l k a d w ó c h r ó ż n y c h k o n c e p c ji p r o c e s u h is to r y c z n e g o . P r u s w s p o m i n a ł o p l a d z e c u d z o z ie m s z c z y z n y , k t ó r a p l e n i s ię w ś r ó d w a r s z a w s k ie g o to w a r z y s t w a . Ś w ię to c h o w s k i z a ś s t a w i a ł w o b e c „ s t a r e j ” p r a s y z a r z u t p a r t y k u l a r y z m u , b ę d ą c e g o w y r a z e m w s te c z n ic tw a , k o n s e r w a ty z m u , n i e t o l e r a n c j i . T a k o s tr y a t a k w y d a w a ł s ię w i e lu p u b lic y s to m „ s t a r e j ” p r a s y n a r u s z e n i e m n a r o d o w y c h i n t e r e s ó w , c io s e m w t r a d y c j ę , k t ó r a w m o m e n c ie u t r a t y n ie p o d le g ło ś c i s t a ł a s ię ź r ó d łe m p a tr i o t y c z n e j siły . D la te g o w p r z e k o n a n iu „ s t a r e j ” p r a s y to w ł a ś n i e o n a s t r z e g ł a id e i n a r o d o w y c h , a n i e „ P r z e g l ą d T y g o d n io w y ” .
„ M ło d e j” p r a s i e z a r z u c a n o p r z e d e w s z y s tk i m k o s m o p o lity z m . N ie ty lk o z p o w o d u o b c e j p r o w e n i e n c ji g ło s z o n y c h p r z e z n i ą id e i, le c z d la te g o , z e „ p o n ie w i e r a d u c h a n a r o d o w e g o ”, P o z y ty w is tó w p o m a w ia n o o f ilo s e m ity z m i f ilo g e r m a n iz m , a le n ie — f ilo r u s y c y z m , m im o ż e n a w o ł y w a l i d o p r a c y o r g a n ic z n e j, a n ie d o p o w s ta n i a . B o te ż i r o s y js c y n a c j o n a l i ś c i n ie d a r z y l i ic h s y m p a tią . „ N o w a ” p r a s a u d e r z a ł a w m i t n a r o d u w y b r a n e g o , s t a w i a ł a w y ż e j p r a c ę n iż t a l e n t , w y s ił e k m a s n iż i n d y w i d u a l n ą tw ó r c z o ś ć , t r a k t o w a ł a c z ło w ie k a j a k o i s t o tę p r z y r o d n ic z ą , w c h o d z ą c p r z e z t o w k o n f l i k t z d o g m a t a m i re lig ii.
W p o c z ą tk u l a t o s ie m d z ie s ią ty c h s y t u a c j a z m ie n iła się . P o z y ty w iś c i p r z e s t a l i b y ć u w a ż a n i z a k o s m o p o litó w . P r u s n a p is a ł P la c ó w k ę . W z a je m n e a n ta g o n i z m y z ła g o d n i a ł y n ie c o . D la te g o a r t y k u ł W ła d y s ł a w a K o z ło w s k ie g o C z y p o z y t y w i z m j e s t k ie r u n k i e m a n t y n a r o d o w y m ? k t ó r y u k a z a ł s ię w „ P r a w d z i e ” (1885), m o ż n a u z n a ć z a p o d s u m o w a n i e d y s k u s ji. K o z ło w s k i z b ij a k o l e j n e a r g u m e n t y p r z e c iw p o z y ty w is to m i w y s u w a z a r z u t k o s m o p o lity z m u t y m r a z e m w o b e c s o c ja lis tó w . K ł ó t n ie o r o d z im o ś ć n i e w y g a s ły , ty lk o n o w e u g r u p o w a n i a s t a n ę ł y d o w a lk i. T e r a z p o z y ty w is tó w o s k a r ż a n o o n a c j o n a l i z m . C z y s łu s z n e s ą t e d y p o g lą d y , k t ó r e w y w o d z ą n a r o d o w ą d e m o k r a c j ę z p o z y ty w is ty c z n y c h i n s p i r a c j i ? O tó ż t r z e b a z a u w a ż y ć , ż e z a g a d n ie n i e to j e s t ź le p o s ta w io n e . P o z y ty w iz m to d o k t r y n a filo z o f ic z n a , n i e p o lity c z n a . D z ia ła c z e n a r o d o w e j d e m o k r a c j i w y w o d z ą s ię z w ie lu o b o z ó w i c z e r p a l i z w i e lu i d e o w y c h i n s p i r a c j i. K o r z y s t a l i t a k ż e z p e w n y c h te z p o z y ty w iz m u , k t ó r e s t a ły s ię j u ż w ó w c z a s o b ie g o w e .
n y c h p r o g r a m ó w p o l it y c z n y c h : c z e r p a l i z n ie j m . in . s o c ja liś c i. P y t a n ie , c z y p o z y ty w iz m j e s t k i e r u n k i e m a n ty n a r o d o w y m , j e s t p y t a n i e m p u s ty m . W s z y s tk o z a le ż y o d s y t u a c j i , o d p o lity c z n y c h c e ló w lu d z i, k t ó r z y k o r z y s t a l i z je g o te z . A w s p o łe c z e ń s tw ie p o z b a w i o n y m ż y c ia p o lity c z n e g o , j a k n a s z e , w s z e lk ie s p o r y id e o lo g ic z n e ł a t w o p r z e m i e n i a j ą s ię w d e m a g o g ię . G d z ie n i e m a s w o b o d y d y s k u s ji i m o ż liw o ś c i s p r a w d z e n i a g ło s z o n y c h h a s e ł, t a m ł a t w o t r a c i s ię o d p o w ie d z ia ln o ś ć z a sło w o .
D y s k u s j a : P r o f . d r J a n i n a K u lc z y c k a - S a l o n i z a u w a ż y ła , ż e p o z y ty w is tó w p o m a w i a n o n ie t y l k o o a n ty n a r o d o w o ś ć , a le i o z d r a d ę n a r o d o w ą , z w ła s z c z a n a e m i g r a c j i, k t ó r a n i e m o g ła s ię p o g o d z ić z o d r z u c e n ie m w a l k i w y z w o le ń c z e j. D r J a n J ó z e f L ip s k i s t w i e r d z i ł , ż e o d p o w ie d z i n a to , j a k ą r o l ę p o z y ty w iz m o d e g r a ł w d z ie j a c h n a c j o n a l iz m u p o ls k ie g o , s z u k a ć n a le ż y r a c z e j w l i t e r a t u r z e p i ę k n e j — c z y z a n a l i z y ty c h t e k s t ó w n i e w y n i k a , ż e f e d e r a li s t y c z n e k o n c e p c je p o n io s ły w ś w ia d o m o ś c i s p o łe c z n e j k l ę s k ę j u ż p o p o w s ta n i u s t y c z n i o w y m ? D r J e d l i c k i w y s u n ą ł te z ę , ż e p o j a w i a j ą c e się p r ą d y d e f i n i u j ą s ię w o p o z y c ji d o t r a d y c j i , a n a s t ę p n i e , g d y r o z s z e r z a j ą b a z ę , n a w i ą z u j ą d o t r a d y c j i . P o n a d t o g ło s z a b r a l i : p r o f . T a z b ir , m g r Z o f ia M ito s e k , m g r J e r z y K e ilin g . D r J a n J ó z e f L i p s k i , M i t r o d z im o ś c i k u ltu ry. (N a p r z y k ł a d z i e re c e p c j i K a s p r o w ic za ) . — W X I X - w i e c z n y c h r e c e n z j a c h p o e ty c k ic h b a r d z o c z ę s to s p o t y k a m y się z p o c h w a ł a m i z a r o d z im o ś ć c z y s w o js k o ś ć . T e t e n d e n c j e w y m a g a j ą w y t ł u m a c z e n ia . K ie d y J a n L u d w i k P o p ł a w s k i w y s t ą p i ł z r e c e n z j ą p ie r w s z e g o t o m i k u K a s p r o w ic z a , b y ł a to j u ż p r ó b a ś w ia d o m e g o z i n t e r p r e t o w a n i a tw ó r c z o ś c i p o e ty w k a te g o r ia c h i d e o lo g ii lu d o w c ó w s k u p io n y c h w o k ó ł „ G ło s u ” . G ło s o w c y p o s t u l o w a li o d r o d z e n ie k u l t u r y n a r o d o w e j w o p a r c i u o w a r t o ś c i w n o s z o n e p r z e z lu d . T a p o s t a w a b y ł a d o w o d e m ś w ie t n e j o r i e n t a c j i id e o lo g ic z n e j t e j g r u p y . K u l t u r a n o w o c z e s n e g o n a r o d u p o ls k ie g o m u s i a ł a b y ć z m o d y f i k o w a n a w s t o s u n k u d o d o ty c h c z a s o w e j, je ż e li m a s a c h ło p s k a m i a ł a b y ć w c h ł o n ię t a p r z e z p o ls k o ś ć . P o p ł a w s k i r o z u m i a ł t e z a g a d n ie n ia . D l a te g o K a s p r o w ic z , p o e ta , k t ó r y n i e w s ty d z i ł s ię s w e g o c h ło p s k ie g o p o c h o d z e n ia , m u s i a ł b y ć p r z e z „ G ło s ” z a u w a ż o n y , c o w ię c e j, m u s i a ł y z o s ta ć u c z y n io n e p r ó b y , a b y je g o t w ó r c z o ś ć u j ą ć w id e o lo g ic z n y s c h e m a t lu d o w c ó w . W t e j s y t u a c j i n a r o d z i ł a się r e c e p c j a tw ó r c z o ś c i K a s p r o w ic z a j a k o w y r a z m i t u r o d z im o ś c i k u l t u r y . O c z y w iś c ie t e n n u r t r e c e p c j i p o e ty ł ą c z y s ię p r z e d e w s z y s tk i m z p u b l ic y s t y k ą l i t e r a c k ą e n d e c ji. D la Z y g m u n t a W a s ile w s k ie g o c h ło p s k o ś ć K a s p r o w ic z a m a b y ć g w a r a n c j ą je g o ro d z im o ś c i. T e n n u r t k r y t y k i p r z e m il c z a ł o b c e w p ł y w y w tw ó r c z o ś c i p o e ty , p r z e z c o z u b o ż a ł p r z e s ł a n i e je g o p o e z ji. Z d a n i e m W a s ile w s k ie g o c h ło p s tw o r e p r e z e n t u j e p e ł n ą w a r t o ś ć k u l t u r o w ą , p o n i e w a ż j e s t to w a r s t w a , k t ó r a n i e p o d le g a ła b i o lo g ic z n e m u k r z y ż o w a n i u się . W a s il e w s k i u j m o w a ł t ę te z ę b a r d z o n a t u r a l i s t y c z n i e i w s w o im s t u d i u m o K a s p r o w ic z u p o ś w ię c ił w ie le m ie j s c a g e n e a lo g ii p o e ty .
J e s t r z e c z ą c h a r a k te r y s t y c z n ą , że, z n i e l i c z n y m i w y j ą t k a m i , K a s p r o w ic z e m z a j m o w a li s ię k r y t y c y z k ó ł p r a w i c y s p o łe c z n e j. S a m p o e ta j u ż w l a t a c h d z ie w ię ć d z ie s i ą ty c h z w i ą z a ł s ię z o b o z e m e n d e c k im j a k o c z ło n e k L ig i N a r o d o w e j, j a k o c z ło n e k r e d a k c j i „ S ło w a P o ls k ie g o ” . M im o t o j e d n a k p o e z ja K a s p r o w ic z a n ie m o ż e b y ć p r z y p i s a n a e n d e c ji. T a k n p . w c a ł e j je g o tw ó r c z o ś c i n i e n a p o t k a m y a n i j e d n e g o a k c e n tu a n ty s e m ic k ie g o . Z r e s z t ą d y w a g a c j e o r a s i e w o d n ie s ie n iu d o tw ó r c z o ś c i K a s p r o w ic z a z n a le ź ć m o ż n a n ie t y lk o w k r y t y c e e n d e c k ie j . W ilh e lm F e l d m a n p o r u s z a ł to z a g a d n ie n ie . A w l a t a c h j u ż p ó ź n ie js z y c h I z a a k D e u t s c h e r n a ł a m a c h „ N a s z e g o P r z e g l ą d u ” z a c h w y c a ł się , j a k i to K a s p r o w ic z j e s t „ r a s o w o p o ls k i” , i p o d k r e ś l a ł , ż e t y lk o c h ło p m o ż e t a k p o tę ż n ie p r z e ż y w a ć p r z y r o d ę . W n ie e n d e c k i m n u r c ie r e c e p c j i K a s p r o w ic z a t a m ito lo g ia c h ło p s k o ś c i z a j m u j e c z o ło w e m ie js c e .
d o te g o p o d z ia ł u w s p o s ó b o t w a r ty , r o z u m i e j ą c w a g ę o b y d w u s k ł a d n ik ó w . D r u g a p o s t a w a — z a m k n i ę t a — t r a k t o w a ł a w s z y s tk o , co o b c e , z w i ą z a n e z u r b a n is ty c z n y m s y n k r e ty z m e m , z a n ie c z y s te , p o d e jr z a n e , n a p i ę t n o w a n e k o s m o p o lity z m e m ; n a k a z y w a ł a o g r a n ic z e n ie s ię d o te g o , co c h ło p s k ie , z g r z e b n e , i n s t y n k to w n e , i r r a c jo n a l n e . W d w u d z ie s to le c iu m ię d z y w o j e n n y m p i e r w s z a z t y c h p o s t a w z n a l a z ł a w y r a z w n ie k t ó r y c h p r z e j a w a c h A w a n g a r d y , d r u g a — w r e g io n a li z m i e „ C z a r t a k a ” , s z u k a ją c n a t c h n i e ń w p r y m it y w i z m i e o s t a tn i e g o o k r e s u tw ó r c z o ś c i K a s p r o w ic z a . D y s k u s j a : P r o f . J a n i o n z a j ę ł a s ię s w o is ty m p r z e d ł u ż e n i e m r o m a n t y z m u , r o m a n t y z m e m „ w a g n e r o w s k im ” , r e p r e z e n t o w a n y m p r z e z ś r o d o w is k o „ G ło s u ” , o k t ó r y m m ó w ił r e f e r e n t. D r W a c ła w P e t s c h w s k a z a ł, iż n a le ż y r o z r ó ż n i a ć p r o b l e m z ie m i j a k o m i t u i p r o b l e m z ie m i j a k o p r z y r o d z o n e g o ś r o d o w is k a c z ło w ie k a . D r R o m a n L o th w n ió s ł s z e re g c ie k a w y c h u w a g s z c z e g ó ło w y c h . D r h a b . K r y s t y n a P i s a r k o w a , K o n o t a c j a s e m a n t y c z n a n a z w n a rodow ości. (W o b ec c h o r o b y r e f e r e n t k i t e k s t j e j z o s t a ł o d c z y ta n y .) — S t e r e o t y p y n a r o d o w o ś c i i s t n i e j ą u k a ż d e g o n a r o d u d l a t y c h n a r o d ó w , z k t ó r y m i d o s z ło d o o k r e ś l o n y c h d o ś w ia d c z e ń h i s to r y c z n o - g e o g r a f ic z n y c h . R a z u t r w a l o n e s t e r e o t y p y k o s t n i e j ą . N a p o d s t a w i e s ł o w n ik ó w ł a t w o s tw ie r d z ić , k t ó r e n a z w y n a r o d o w o ś c i w o g ó le m a j ą w j ę z y k u p o ls k im s te r e o ty p y . A u t o r k a s p r a w d z i ł a a k t u a l n o ś ć t y c h s t e r e o t y p ó w w k i lk u d z i e s ię c iu a n k ie t a c h p r z e p r o w a d z o n y c h w ś r ó d s tu d e n tó w . M a t e r i a ł t e n d o w o d z i, ż e w j ę z y k u p o ls k im i s t n i e j ą s t e r e o t y p y : N ie m c a , R o s j a n in a , Ż y d a , C y g a n a , F r a n c u z a , W ło c h a , W ę g r a , A n g lik a , H is z p a n a , M u r z y n a , S z w a j c a r a , S z k o ta , L it w i n a , C h iń c z y k a , G r e k a , U k r a i ń c a , A u s t r i a k a , A r a b a , C z e c h a , C z e r k ie s a , T a t a r a , T u r k a , K o z a k a (i o c z y w iś c ie P o l a k a , h a s ło to j e d n a k a u t o r k a w y ł ą c z y ła z r o z w a ż a ń ) .
A n a liz a u d z ie lo n y c h w a n k i e t a c h o d p o w ie d z i w y k a z a ł a , ż e t r w a ł o ś ć s t e r e o t y p u j e s t w z g l ę d n a ; n ie u l e g a o n r a d y k a l n y m z m ia n o m , a le k o n o t a c j a n a z w y u le g a p r z e s u n ię c io m . N a z w y n a r o d o w o ś c i z te g o p u n k t u w i d z e n i a d a j ą s ię p o d z ie lić n a n a s t ę p u j ą c e g r u p y : g r u p a n a z w z e s t a r ą , le c z w s p ó łc z e ś n i e z m o d y f i k o w a n ą k o n o t a c j ą ( N ie m ie c , Ż y d , R o s ja n in , C y g a n e tc .) ; n a z w y z e s t a ł ą , a le z a p o ż y c z o n ą k o n o t a c j ą (S z k o t, S z w a j c a r ) ; s t a r a k o n o t a c j a z m ie n io n a ( z u b o ż o n a : L it w i n , K o z a k ; w z b o g a c o n a : C h iń c z y k , G r e k , U k r a in ie c ) ; n a z w a C z e r k ie s s t r a c i ł a s t e r e o t y p , z y s k a ły g o n a z w y : J a p o ń c z y k , A m e r y k a n i n . A u t o r k a a n a l i z u j e k o n o t a c j e p o z s c z e g ó ln y c h n a z w . N ie m ie c j e s t n a z w ą o t r a d y c y jn i e n a jb o g a t s z e j k o n o t a c j i. Z b ie g ie m c z a s u u l e g ł a o n a p e w n e m u p r z e s u n i ę c i u . Z d w ó c h s p r z e c z n y c h o p i n ii : r o z u m n y — g łu p i, z w y c ię ż y ła d r u g a . P o z o s ta ło z r e s z t ą p r z e k o n a n ie o p r a k ty c z n o ś c i, p e d a n t e r i i , p r a c o w ito ś c i. W e w s p ó łc z e s n e j ś w ia d o m o ś c i n a p i e r w s z e m ie js c e w y s u w a s ię j e d n a k p r z e ś w ia d c z e n ie o b e z w z g lę d n y m , n i e l u d z k im , o k r u t n y m c h a r a k t e r z e N ie m c a . S t e r e o t y p N ie m c a k i e d y ś łą c z y ł w s o b ie l e k c e w a ż e n ie , n ie c h ę ć , a le i r e s p e k t , d z iś — o d r a z ę , s t r a c h , a le i r e s p e k t z m ie s z a n y z p o g a r d ą . N a s t o p n i o w ą m o d y f ik a c j ę k o n o t a c j i n a z w n a r o d o w o ś c i w p ł y w a j ą b ie ż ą c e , le c z n ie n a jś w ie ż s z e f a k t y h is to r y c z n e . N a z w y o b o g a te j k o n o t a c j i (N ie m ie c , R o s ja n in ) m a j ą z w y k le s y n o n im y , k t ó r e d ź w i g a j ą g łó w n y c ię ż a r n e g a t y w n e g o z a b a r w i e n i a u c z u c io w e g o . S y n o n im y s ą m n ie j t r w a ł e n i ż n a z w y p i e r w o tn e . J e ż e l i s t e r e o t y p j e s t b o g a ty , a n a z w a n a r o d u n ie m a s y n o n im u , w ó w c z a s s a m a n a z w a m o ż e s p e ł n ia ć r ó w n ie ż f u n k c j ę p r z e z w i s k a (C y g a n ). D y s k u s j a : P r o f . d r F r a n c is z e k R y s z k a s t w i e r d z i ł , ż e b a d a n i e s t e r e o t y p ó w to b a d a n i e u c z u ć s w o js k o ś c i i o b c o ś c i, p o s t a w y t e m o ż n a ilo ś c io w o a n a l i z o w a ć ; t e r y t o r i a p o g r a n ic z n e s ą z n a k o m i ty m p o le m e k s p e r y m e n t a l n y m . W e d łu g d o c . d r a M ic h a ła G ło w iń s k ie g o t e m a t n a le ż a ło b y r o z s z e r z y ć o a n a l i z ę a k tu a l n e g o f u n k c j o n o w a n i a s t e r e o t y p ó w ( ta k ż e n o w y c h ) ; p r a s a j e s t z n a k o m i ty m m a t e r i a ł e m d l a t a k i c h b a d a ń .
D r J e r z y K o w e c k i z a r z u c i ł r e f e r e n t c e b r a k k r y t y k i ź r ó d e ł, p r z e d e w s z y s tk im s ł o w n i k ó w p u b l ik o w a n y c h w w a r u n k a c h c e n z u r a l n y c h . M g r Z b ig n ie w J a r o s i ń s k i z w r ó c ił u w a g ę , ż e z w r o t y f r a z e o lo g ic z n e n ie s t a n o w i ą d o b r e g o m a t e r i a ł u d l a b a d a ń ś w ia d o m o ś c i, p o n ie w a ż f u n k c j o n u j ą n a p r a w a c h f o r m a c j i z le k s y k a liz o w a n y c h . P r o f . J a n i o n , p o w o ł u j ą c s ię n a C a s s ir e r a , w s k a z a ł a n a p o d w ó jn e , s e m a n t y c z n e i m a g ic z n e , f u n k c j o n o w a n i e s ło w a ; s t e r e o t y p y w p e w n y c h w a r u n k a c h p e ł n i ą r o l ę m a g ic z n ą . M g r M ito s e k r o z w a ż a ła p r o c e s k s z t a ł t o w a n i a s ię s t e r e o t y p u N ie m c a . Z g o d n ie z z a p o w ie d z ią o r g a n iz a t o r ó w k o n f e r e n c j i z a r ó w n o t e k s t y r e f e r a t ó w j a k i g ło s y d y s k u t a n tó w m a j ą b y ć w p r z y s z ło ś c i o p u b l ik o w a n e ; m o ż n a ty lk o w y r a z ić n a d z ie ję , ż e t a i n ic j a t y w a z o s t a n i e j a k n a js z y b c ie j z r e a li z o w a n a .
