nr 75

(1)

ISBN 978-83-7658-389-1

Procesy dostosowawcze polskiego przemysłu spożywczego do zmieniającego się otoczenia rynkowego (3) nr 75

2013

(2)

Procesy dostosowawcze polskiego przemysłu spożywczego do zmieniającego się otoczenia rynkowego (3)

(3)

(4)

Procesy dostosowawcze polskiego przemysłu spożywczego do zmieniającego się otoczenia rynkowego (3)

Praca zbiorowa pod redakcją dr. inż. Roberta Mroczka

Autorzy:

mgr Jadwiga Drożdż dr inż. Robert Mroczek mgr Mirosława Tereszczuk prof. dr hab. Roman Urban

Konsultacja:

prof. dr hab. Roman Urban

2013

(5)

Autorzy publikacji są pracownikami Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej – PaĔstwowego Instytutu Badawczego

PracĊ zrealizowano w ramach tematu: Monitoring rynków rolno-spoĪywczych w warunkach zmieniającej siĊ sytuacji ekonomicznej

w zadaniu: Procesy dostosowawcze polskiego przemysáu spoĪywczego do zmieniającego siĊ otoczenia rynkowego

Celem pracy jest ocena postĊpów procesów dostosowawczych polskiego przemysáu spoĪywczego do zmieniającego siĊ otoczenia rynkowego w ostatnich 15 latach, tj. w latach 1997-2012.

Recenzenci:

dr hab. Krzysztof Firlej, prof. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie dr. hab. Jakub Kraciuk, prof. SGGW w Warszawie

Opracowanie komputerowe Anna Staszczak

Korekta

Krystyna Mirkowska

Redakcja techniczna Leszek ĝlipski

Projekt okáadki

AKME Projekty Sp. z o.o.

ISBN 978-83-7658-389-1

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej – PaĔstwowy Instytut Badawczy

ul. ĝwiĊtokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444

faks: (22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl

(6)

Spis treĞci

WstĊp ... 7

1. Przemysá spoĪywczy ... 11

1.1. Popyt krajowy na ĪywnoĞü ... 11

1.2. Popyt eksporterów ... 15

1.3. PodaĪ surowców ... 19

1.4. Ceny przetwórcy, rolnika i konsumenta ... 22

1.5. Rozwój produkcji przemysáu spoĪywczego ... 24

1.6. Zasoby czynników produkcji przemysáu spoĪywczego ... 28

1.7. ProduktywnoĞü zasobów ... 33

1.8. EfektywnoĞü przemysáu spoĪywczego ... 35

1.9. Wyniki i stan finansowy przemysáu spoĪywczego ... 39

1.10. Przemiany struktury podmiotowej ... 42

1.11. Stan polskiego przemysáu spoĪywczego na tle innych krajów UE ... 45

2. Przetwórstwo produktów zwierzĊcych ... 49

2.1. Popyt krajowy ... 49

2.2. Eksport i import produktów pochodzenia zwierzĊcego ... 52

2.3. Ceny producenta i konsumenta produktów pochodzenia zwierzĊcego ... 60

2.4. Przetwórstwo miĊsa, ryb oraz mleka ... 63

2.5. Zasoby pracy i majątku trwaáego ... 67

2.7. EfektywnoĞü przemysáowego przetwórstwa produktów pochodzenia zwierzĊcego .... 71

2.8. Sytuacja finansowa przedsiĊbiorstw przetwórstwa produktów pochodzenia zwierzĊcego ... 75

2.9. Struktura podmiotowa przemysáu produktów pochodzenia zwierzĊcego ... 78

2.10. Pozycja polskiego przemysáu produktów pochodzenia zwierzĊcego w UE ... 79

3. Przetwórstwo zbóĪ ... 85

3.2. Eksport i import przetworów zboĪowych ... 88

3.3. Ceny producenta i konsumenta produktów pierwotnego i wtórnego przetwórstwa zbóĪ ... 91

3.4. Produkcja przetworów zboĪowych ... 93

3.7. EfektywnoĞü produkcji przetworów zboĪowych ... 103

3.8. Sytuacja finansowa producentów przetworów zboĪowych ... 108

3.9. Struktura podmiotowa przetwórstwa zbóĪ ... 112

3.10. Pozycja polskiego przetwórstwa zbóĪ w UE ... 115

(7)

4. Produkcja koncentratów spoĪywczych ... 119

4.2. Eksport i import produktów sektora ... 121

4.3. Ceny producenta i konsumenta koncentratów spoĪywczych ... 124

4.4. Produkcja koncentratów i przetwórstwo kawy i herbaty ... 125

4.7. EfektywnoĞü produkcji koncentratów spoĪywczych ... 133

4.8. Sytuacja finansowa producentów koncentratów spoĪywczych ... 137

4.9. Struktura podmiotowa przemysáu koncentratów spoĪywczych ... 139

4.10. Pozycja polskiego przemysáu koncentratów spoĪywczych w UE ... 140

5. Produkcja pasz ... 143

5.2. Eksport i import pasz ... 144

5.3. Ceny producenta i ceny detaliczne pasz przemysáowych ... 146

5.4. Produkcja przemysáu paszowego ... 148

5.7. EfektywnoĞü przemysáu paszowego ... 155

5.8. Sytuacja finansowa sektora paszowego ... 158

5.9. Struktura podmiotowa przemysáu paszowego ... 160

5.10. Pozycja polskiego przemysáu paszowego na tle innych krajów UE ... 162

6. Produkcja napojów alkoholowych i wyrobów tytoniowych ... 164

6.2. Eksport i import napojów alkoholowych i wyrobów tytoniowych ... 167

6.3. Ceny producenta i konsumenta napojów spirytusowych i wyrobów tytoniowych .. 171

6.4. Produkcja napojów alkoholowych i wyrobów tytoniowych ... 173

6.7. EfektywnoĞü produkcji napojów alkoholowych i wyrobów tytoniowych ... 184

6.8. Sytuacja finansowa producentów wyrobów alkoholowych i tytoniowych ... 190

6.9. Struktura podmiotowa producentów napojów alkoholowych i wyrobów tytoniowych ... 194

6.10. Pozycja polskich producentów napojów alkoholowych i wyrobów tytoniowych w UE ... 196

Literatura ... 203

(8)

WstĊp

Przemysá spoĪywczy jest integralną czĊĞcią gospodarki ĪywnoĞciowej.

Tak jak inne dziaáy gospodarki narodowej „tworzy” Produkt Krajowy Brutto (PKB), a tym samym wpáywa na rozwój gospodarczy kraju, choü znaczenie i udziaá przemysáu spoĪywczego w PKB poszczególnych krajów jest róĪny.

PrzedsiĊbiorstwa przemysáu spoĪywczego podlegają tym samym prawom rynko- wym (poza wyjątkami – rynkami silnie regulowanymi), jak pozostaáe podmioty prowadzące dziaáalnoĞü gospodarczą.

Otoczenie makroekonomiczne ma istotny wpáyw na funkcjonowanie przedsiĊbiorstw przemysáu spoĪywczego. Dotyczy to zarówno uwarunkowaĔ wewnĊtrznych danego kraju, tj. np. prawodawstwa, wysokoĞci stawek podatko- wych czy innych obciąĪeĔ fiskalnych, jak i uwarunkowaĔ ogólnoĞwiatowych (koniunktury gospodarczej, poziomu cen produktów rolnych, miĊdzynarodowych porozumieĔ handlowych, wysokoĞci stawek celnych w handlu ĪywnoĞcią itp.).

Analizując otoczenie makroekonomiczne skupiono siĊ tylko na niektórych czynnikach, takich jak: dynamika rozwoju gospodarczego (PKB), zadáuĪenie sektora publicznego, dynamika produkcji rolnej w Polsce oraz inflacja i tempo zmian cen detalicznych ĪywnoĞci na Ğwiecie, w Unii Europejskiej i w Polsce.

Okresem badawczym objĊto lata 1998-2012, z podziaáem na trzy podokresy, które w polskich realiach istotnie róĪniáy siĊ miĊdzy sobą, gdyĪ:

(1) lata 1998-2002 byáy okresem spowolnienia gospodarczego w naszym kraju, (2) lata 2003-2007 charakteryzowaáy siĊ oĪywieniem gospodarczym w Polsce wy-

nikającym z integracji z Unią Europejską,

(3) lata 2008-2012 kojarzą siĊ z ostatnim Ğwiatowym kryzysem finansowym i gospodarczym.

Pod koniec minionego wieku nastąpiáo w Polsce spowolnienie gospodarcze. Tempo wzrostu Produktu Krajowego Brutto (PKB) obniĪyáo siĊ z 5,0%

w 1998 roku do 1,4% w 2002 roku. PrzeciĊtny wzrost gospodarczy Polski (w cenach staáych z 1997 roku) w tym okresie wyniósá 3,2% rocznie. NastĊpne lata byáy okresem oĪywienia gospodarczego, wynikającego z integracji z Unią Europejską. Tempo wzrostu gospodarczego przyspieszyáo z 3,9% w 2003 roku do 6,8% w 2007 roku, zaĞ przeciĊtny wzrost gospodarczy zwiĊkszyá siĊ do 5,1%

rocznie i byá o 1,9 p.p. wyĪszy niĪ w latach 1998-2002. Ostatni Ğwiatowy kryzys gospodarczy i finansowy przyniósá Polsce spowolnienie gospodarcze. UniknĊli- Ğmy recesji, która dotknĊáa wiele krajów Unii Europejskiej. W latach 2008-2012 wzrost gospodarczy Polski wyhamowaá z 5,1% do 1,9%, przy czym najniĪszy byá w 2009 roku i wyniósá tylko 1,6%, by w latach 2010-2011 przyspieszyü do

(9)

3,9 i 4,3%. W tym okresie Produkt Krajowy Brutto wzrastaá u nas przeciĊtnie o 3,3% rocznie, tj. w podobnym tempie jak w latach 1998-2002.

Innym waĪnym czynnikiem decydującym o kondycji finansowej paĔstwa, poza wzrostem gospodarczym – jest zadáuĪenie sektora publicznego (dáug sektora rządowego i samorządowego). Nadmierne zadáuĪanie siĊ paĔstwa jest jednym z gáównych czynników hamujących wzrost gospodarczy, gdyĪ z chwilą tzw. zaci- skania pasa, osáabia siĊ aktywnoĞü gospodarki.

W latach 1998-2012 Produkt Krajowy Brutto Polski (w cenach bieĪących) wzrósá prawie trzykrotnie z 553,6 mld zá do 1595 mld zá. Wzrostowi temu towa- rzyszyáo jednak coraz wiĊksze zadáuĪenie siĊ paĔstwa (rys. 1). W 1998 roku za- dáuĪenie sektora publicznego stanowiáo 38,9% PKB, a w 2012 roku wzrosáo do 55,6% PKB, tj. o 16,7 p.p. Na tle paĔstw strefy euro polski dáug publiczny moĪe wydawaü siĊ niski, jednak w porównaniu z paĔstwami regionu znajdującymi siĊ na podobnym poziomie rozwoju jest wysoki. W 2012 roku wyĪszy dáug publiczny w relacji do PKB miaáy tylko WĊgry (79,2%), zaĞ dáug publiczny Sáowacji i Sáowenii byá nieco niĪszy niĪ u nas i wynosiá odpowiednio 52,1 i 54,1% PKB.

ZadáuĪenie sektora publicznego najwiĊkszych gospodarek Unii Europejskiej, tj. Niemiec, Francji i Wielkiej Brytanii wyniosáo odpowiednio 81,9%, 90,2%

i 90,0% PKB. Prognozuje siĊ, iĪ w 2014 roku zadáuĪenie sektora publicznego spadnie w Polsce do ok. 50% PKB, do czego przyczynią siĊ m.in. zmiany w Otwartych Funduszach Emerytalnych.

Rysunek 1. Produkt Krajowy Brutto Polski i relacja dáugu publicznego do PKB

0 10 20 30 40 50 60

0 200 400 600 800 1 000 1 200 1 400 1 600 1 800

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

% PKB mld zá

relacja dáugu publicznego do PKB (prawa oĞ) wartoĞü PKB (w cenach bieĪących) (lewa oĞ) ħródáo: obliczenia wáasne na podstawie Roczników Statystycznych GUS z lat 1998-2012 i Maáego Rocznika Statystycznego GUS 2013.

(10)

Oprócz jawnego dáugu publicznego, mającego formĊ zaciągniĊtych przez paĔstwo zobowiązaĔ wobec osób prawnych i róĪnych instytucji (krajowych i zagranicznych), na paĔstwach i spoáeczeĔstwach spoczywa takĪe ukryty dáug publiczny, czyli ustawowe zobowiązania paĔstwa do przyszáych wydatków, np. wobec przyszáych emerytów i rencistów. Wedáug szacunków Forum Obywa- telskiego Rozwoju, ukryty dáug Polski stanowi 193% PKB, co daje niebagatelną kwotĊ ponad 3 bilionów záotych.

W latach 1998-2012 gáówne kategorie produkcji rolnej, tj. globalna, koĔ- cowa i towarowa wykazywaáy tendencjĊ rosnącą. Jedynie w latach 1998-2002 produkcja globalna odnotowaáa niewielki spadek (w cenach staáych) o 0,3%

rocznie (tab. 1). W analizie zjawiska istotne jest to, Īe w analizowanych okresach, tj. w latach 1998-2002, 2003-2007 i 2008-2012, przeciĊtne, realne roczne przyrosty produkcji koĔcowej i towarowej byáy zdecydowanie wyĪsze niĪ produkcji globalnej rolnictwa. Takie zróĪnicowanie dynamiki Ğwiadczy o pozytyw- nych zmianach, jakie zachodzą w polskim rolnictwie, polegających m.in. na wzroĞcie towarowoĞci tego dziaáu gospodarki, a przede wszystkim na rosnącej sile 200-250 tys. gospodarstw rolnych, które ukierunkowują i rozwijają swoją produkcjĊ na rynek. Jest to o tyle waĪne i korzystne, Īe gáównym odbiorcą surow- ców rolnych jest przemysá spoĪywczy, a firmy przetwórcze zainteresowane są duĪymi i wyrównanymi partiami surowca.

Tabela 1. Dynamika zmian produkcji rolnej^a (w proc. rocznie)

Kategorie produkcji 1998-2002 2003-2007 2008-2012

Produkcja globalna -0,3 1,5 0,7

Produkcja koĔcowa 1,2 2,3 1,3

Produkcja towarowa 1,8 1,9 2,7

a w cenach staáych z 1997 roku, ceny bieĪące skorygowane wskaĨnikami zmian cen poszczegól- nych kategorii produkcji

ħródáo: obliczenia wáasne na podstawie Roczników Statystycznych GUS z lat 2002-2012 i Maáego Rocznika Statystycznego GUS 2013.

Wysokie tempo przyrostu produkcji towarowej rolnictwa w latach 2008- -2012 o 2,7% rocznie, tj. w okresie Ğwiatowego kryzysu finansowego i gospodarczego, to takĪe efekt wysokich wzrostów cen surowców rolnych (zbóĪ, mleka, cukru czy oleju) jakie nastąpiáy na rynkach Ğwiatowych w sezonach 2008/2009 i 2010/2011. Miniona dekada, a zwáaszcza jej druga poáowa, byáa okresem duĪych wahaĔ cen ĪywnoĞci na rynkach Ğwiatowych.

(11)

* *

*

Tegoroczny raport róĪni siĊ od raportów z lat poprzednich, tj. z 2011 i 2012 roku, gdyĪ:

obejmuje dáuĪszy okres badawczy, tj. lata 1997-2012,

zakres tematyczny jest szerszy, ujmujący takie zagadnienia, jak np. popyt krajowy, spoĪycie, zaopatrzenie surowcowe, ceny surowców, produkcja przemysáu spoĪywczego, zatrudnienie, produktywnoĞü pracy i kapitaáu, wyniki finansowe oraz pozycja polskiego przemysáu spoĪywczego i wybranych branĪ (subsektorów) na tle Unii Europejskiej.

Celem tego raportu jest przeĞledzenie zmian w caáym polskim przemyĞle spoĪywczym i w piĊciu subsektorach w trzech okresach, tj. 1998-2002, 2003- -2007 i 2008-2012.

Tegoroczny raport skáada siĊ ze wstĊpu, w którym pokazano otoczenie makroekonomiczne oraz z szeĞciu rozdziaáów:

rozdz. 1. – Przemysá spoĪywczy,

rozdz. 2. – Przetwórstwo produktów zwierzĊcych, rozdz. 3. – Przetwórstwo zbóĪ,

rozdz. 4. – Produkcja koncentratów spoĪywczych, rozdz. 5. – Produkcja pasz,

rozdz. 6. – Produkcja napojów alkoholowych i wyrobów tytoniowych.

Przedmiotem nastĊpnego opracowania, bĊdącego podsumowaniem czte- rech lat realizacji Programu Wieloletniego 2011-2014, bĊdzie analiza i ocena przeksztaáceĔ i dostosowaĔ przemysáu spoĪywczego w caáym okresie transfor- macji (1989-2013), uzupeániona oceną przemian pozostaáych subsektorów (w latach 1997-2012), tj. przetwórstwa owoców, warzyw i ziemniaków áącznie z produkcją napojów bezalkoholowych oraz przemysáu olejarskiego, cukrowni- czego i cukierniczego.

(12)

1. Przemysá spoĪywczy

1.1. Popyt krajowy na ĪywnoĞü

Stan i warunki rozwoju kaĪdego dziaáu (sektora) gospodarki zaleĪą gáów- nie od popytu krajowego na produkty lub usáugi tego dziaáu. Stawia to w trudnej sytuacji caáy sektor ĪywnoĞciowy, gdyĪ artykuáy spoĪywcze (ĪywnoĞü, napoje i wyroby tytoniowe) zaspokajają podstawowe potrzeby bytowe ludnoĞci i dlatego popyt na te produkty jest maáo elastyczny i doĞü stabilny. Potwierdzają to sza- cunki GUS dotyczące wartoĞci spoĪycia indywidualnego w sektorze gospodarstw domowych w podziale na gáówne produkty. Z analizy tych informacji wyraĪonych w cenach staáych wynika m.in., Īe w caáym minionym 15-leciu (tab. 1.1, rys. 1.1):

zmiany spoĪycia indywidualnego (towarów i usáug) byáy prawie identyczne jak tempo wzrostu produktu krajowego brutto;

tempo wzrostu spoĪycia ĪywnoĞci i napojów bezalkoholowych szybko siĊ obniĪaáo z 1,9% rocznie w latach 1998-2002 i 1,64% rocznie w latach 2003- -2007 do 0,18% rocznie w ostatnim 5-leciu, w 2011 i 2012 roku byáo ujemne (-1,0 i -0,7%), a w caáym 15-leciu byáo 2,6 razy wolniejsze niĪ spoĪycia indywidualnego wszystkich dóbr i usáug konsumpcyjnych;

bardzo zmienne byáo spoĪycie napojów alkoholowych i wyrobów tytoniowych, które po obniĪce w latach 1998-2002 w tempie 0,58% rocznie, osią- gnĊáo wysoki wzrost w pierwszych latach po wejĞciu Polski do UE (+3,7%

rocznie), a ostatnio byáo równieĪ dodatnie i wielokrotnie szybsze od tempa wzrostu spoĪycia ĪywnoĞci i napojów bezalkoholowych.

Tabela 1.1. Zmiany popytu krajowego (w proc. rocznie w cenach staáych)

Wyszczególnienie 1998-2002 2003-2007 2008-2012 1998-2012

PKB 3,16 5,16 3,36 3,89

SpoĪycie indywidualne gospodarstw domowych 3,28 3,66 2,88 3,27 w tym: ĪywnoĞü, napoje i wyroby tytoniowe 1,28 2,17 0,48 1,31 w tym:ĪywnoĞü i napoje bezalkoholowe 1,90 1,64 0,18 1,24

alkohol i tytoĔ -0,58 3,72 1,38 1,51

SprzedaĪ detaliczna ĪywnoĞci, napojów

i wyrobów tytoniowych 2,57 1,74 -0,31 1,33

w tym: ĪywnoĞü i napoje bezalkoholowe 4,26 1,16 -0,32 1,70

alkohol i tytoĔ -2,42 3,46 -0,26 0,26

ħródáo: obliczenia wáasne na podstawie danych GUS publikowanych w Rocznikach Staty- stycznych z lat 2000-2012 oraz w Maáym Roczniku Statystycznym 2013.

(13)

Rysunek 1.1. WskaĨniki dynamiki krajowego popytu na ĪywnoĞü, napoje i wyroby tytoniowe (w proc., 1997 = 100)

ħródáo: obliczenia wáasne na podstawie danych GUS publikowanych w Rocznikach Staty- stycznych 2000-2012 i w Maáym Roczniku Statystycznym 2013.

Zjawiska te przeczą czĊsto formuáowanej tezie o Ğcisáej zaleĪnoĞci krajowego popytu na ĪywnoĞü od dochodów ludnoĞci, a zwiĊkszająca siĊ rozpiĊtoĞü miĊdzy tempem wzrostu spoĪycia indywidualnego a spoĪyciem artykuáów spo- Īywczych raczej wskazuje, Īe zaleĪnoĞü ta jest coraz sáabsza. Konsekwencją tego zjawiska jest staáy spadek udziaáu omawianych produktów w dochodach i wy- datkach gospodarstw domowych (rys. 1.2). W caáym 15-leciu udziaá ten obniĪyá siĊ o 1/4, tj. ĪywnoĞci, napojów i wyrobów tytoniowych z 33% do 25%, w tym ĪywnoĞci i napojów bezalkoholowych z 25,2% do 18,7%, a wyrobów alkoholowych i tytoniowych z 8,1% do 6,6%. Jeszcze mniejszy jest udziaá ĪywnoĞci, napojów i wyrobów tytoniowych w przyroĞcie spoĪycia gospodarstw domowych, gdyĪ w caáym 15-leciu wynosiá ok. 12%, a w ostatnim 5-leciu tylko 4,5%.

Niskie i malejące tempo krajowego popytu na produkty spoĪywcze jest spowodowane duĪą stabilizacją spoĪycia ĪywnoĞci. WartoĞü odĪywcza przeciĊtnej dziennej racji pokarmowej jest wzglĊdnie stabilna (tab. 1.2), gdyĪ obserwujemy:

powolny spadek przeciĊtnej wartoĞci energetycznej w tempie ok. 0,4% rocznie,

wzglĊdną stabilizacjĊ spoĪycia biaáka, w tym takĪe zwierzĊcego,

powolny wzrost spoĪycia táuszczów (o ok. 0,3-0,4% rocznie), gáównie pochodzenia roĞlinnego,

stale i doĞü szybko obniĪające siĊ spoĪycie wĊglowodanów (w tempie prawie 1% rocznie).

95 100 105 110 115 120 125 130 135 140 145 150 155 160

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

towary i usáugi

spoĪycie ĪywnoĞci, napojów i wyrobów tytoniowych

spoĪycie ĪywnoĞci i napojów bezalkoholowych

spoĪycie alkoholu i tytoniu

sprzedaĪ detaliczna ĪywnoĞci, napojów i wyrobów tytoniowych

(14)

Rysunek 1.2. Udziaá wartoĞci spoĪycia ĪywnoĞci, napojów i wyrobów tytoniowych w dochodach ludnoĞci (w proc.)

ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie danych GUS publikowanych w Rocznikach Staty- stycznych z lat 1998-2012 i w Maáym Roczniku Statystycznym 2013.

Tabela 1.2. WartoĞü odĪywcza dzienna spoĪycia ĪywnoĞci, Ğrednie wieloletnie

Wyszczególnienie 1998-2002 2003-2007 2008-2012

WartoĞü energetyczna (w kcal) 3 140 3 080 3 058

Biaáko (w g) 92,7 92,1 91,1

w tym: zwierzĊce 58,4 58,7 60,5

Táuszcze (w g) 130,3 132,5 136,8

WĊglowodany (w g) 398,0 374,0 367,0

ħródáo: wedáug obliczeĔ Instytutu ĩywnoĞci i ĩywienia.

Na wzglĊdną stabilizacjĊ spoĪycia ĪywnoĞci wskazują takĪe analizy zmian konsumpcji gáównych produktów ĪywnoĞciowych. W ostatnim 15-leciu tendencjĊ wzrostową miaáo tylko spoĪycie táuszczów roĞlinnych oraz miĊsa, ryb i jaj, przy czym spoĪycie tych produktów zwierzĊcych wzrastaáo doĞü szybko (2-2,5% rocznie) w okresie integrowania z UE (do 2007 roku), ale w ostatnich latach nastąpiáy znaczące spadki, gáównie spoĪycia miĊsa. Staáym zjawiskiem jest natomiast malejące spoĪycie gáównych produktów roĞlinnych, nie tylko produktów zboĪowych i ziemniaków, lecz takĪe cukru, owoców i warzyw.

Nowym zjawiskiem jest takĪe powrót, po wieloletnim spadku, tendencji wzro- stowej spoĪycia mleka, kompensującej czĊĞciowo skutki Īywieniowe przejĞcio- wej redukcji spoĪycia miĊsa, ryb i jaj.

0 5 10 15 20 25 30 35

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

ĪywnoĞü, napoje i wyroby tytoniowe

ĪywnoĞü i napoje bezalkoholowe

alkohol i tytoĔ

(15)

W warunkach wzglĊdnej stabilizacji spoĪycia ĪywnoĞci (w ujĊciu ilo- Ğciowym) o wzroĞcie krajowego popytu na produkty spoĪywcze, choü w male- jącym tempie, decydowaáy gáównie zmiany strukturalne tego popytu, polegające nie tylko na zastĊpowaniu taĔszych produktów roĞlinnych droĪszymi produktami zwierzĊcymi, lecz na:

urynkowieniu zaopatrzenia w ĪywnoĞü przez obniĪanie udziaáu samozaopa- trzenia (spoĪycia naturalnego) z ok. 10% w koĔcu lat dziewiĊüdziesiątych do ok. 4-5% obecnie,

szybkim zwiĊkszeniu spoĪycia ĪywnoĞci obudowanej usáugami przetwór- czymi i handlowymi, bardziej przetworzonej i z wiĊkszym udziaáem warto- Ğci dodanej do produktu pierwotnego (produktu rolnego).

Konsekwencją tego ostatniego zjawiska jest malejący udziaá rolnika, a rosnący przetwórstwa i handlu w zaspokajaniu potrzeb ĪywnoĞciowych mieszkaĔców.

Tabela 1.3. Zmiany cen detalicznych ĪywnoĞci, napojów i wyrobów tytoniowych (w proc. rocznie)

Wyszczególnienie 1998-2002 2003-2007 2008-2012 1998-2012 Inflacja (ceny towarów i usáug

konsumpcyjnych) 7,32 1,98 3,66 4,32

Ceny detaliczne ĪywnoĞci, napojów

i wyrobów tytoniowych 5,50 2,36 4,86 4,24

w tym: ĪywnoĞü i napoje bezalkoholowe 4,58 2,56 4,52 3,89

alkohol i tytoĔ 8,22 1,66 5,78 5,22

Rysunek 1.3. Dynamika cen detalicznych (w proc., 1997 = 100)

100 120 140 160 180 200 220

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

ceny alkoholu i tytoniu

inflacja

ceny ĪywnoĞci, napojów i wyrobów tytoniowych

ceny ĪywnoĞci i napojów bezalkoholowych

(16)

Innym czynnikiem ksztaátującym popyt krajowy na produkty spoĪywcze są ich ceny páacone przez konsumentów. Z porównania tab. 1.1 i 1.3 wynika, Īe byá to czynnik istotnie wpáywający na zmiany popytu, gdyĪ:

w porównywanych okresach piĊcioletnich, tylko w latach 1998-2002 wzrost cen ĪywnoĞci i napojów bezalkoholowych byá mniejszy od inflacji, produkty te relatywnie taniaáy, a wzrost popytu na nie byá najwyĪszy;

w nastĊpnych okresach piĊcioletnich wzrost cen ĪywnoĞci i napojów bezalkoholowych byá wyĪszy od inflacji, produkty te relatywnie droĪaáy, a wzrost ich spoĪycia byá coraz mniejszy;

napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe relatywnie taniaáy tylko w latach 2003-2007 i byá to okres szybko rosnącego spoĪycia tych produktów (w tempie 3,7% rocznie).

Zjawiska te mogą wskazywaü, Īe wpáyw cen na zmiany popytu omawianych produktów byá silniejszy niĪ zmian dochodów.

1.2. Popyt eksporterów

W warunkach coraz wolniej rosnącego krajowego popytu na ĪywnoĞü i na inne produkty przemysáu spoĪywczego moĪliwoĞci rozwoju tego sektora bardziej zaleĪą od jego konkurencyjnoĞci i pozycji na Ğwiatowym rynku Īywno- Ğciowym. Ta zaleĪnoĞü sektora od sytuacji na rynkach Ğwiatowych uwarunko- wana jest procesami miĊdzynarodowej integracji i globalizacji. Miaáo to istotny wpáyw na wyniki polskiego handlu zagranicznego produktami rolno-spoĪywczymi w ostatnim 15-leciu podzielonym na trzy piĊcioletnie okresy (tab. 1.4 i 1.5). I tak:

W pierwszym z tych okresów (lata 1998-2002) notowano niskie tempo wzrostu eksportu i importu produktów rolno-spoĪywczych (po ok. 3% rocznie), które byáo tylko nieco szybsze od tempa wzrostu spoĪycia ĪywnoĞci i napojów bezalkoholowych (1,9% rocznie), przy czym przyrost wartoĞci eksportu i importu wyniósá po ok. 0,5 mld euro, a saldo wymiany produktami rolno-spoĪywczymi byáo ujemne i doĞü stabilne (ok. nieco ponad -300 mln euro). W piĊcioleciu 1998-2002 tempo wzrostu eksportu produktów rolnictwa byáo prawie 5 razy wyĪsze niĪ eksportu produktów przemysáu spoĪyw- czego. Podobnie zróĪnicowana byáa dynamika importu tych produktów.

WpáynĊáo to na pewne zmiany struktury eksportu i importu produktów rolno- -spoĪywczych; zwiĊkszyá siĊ udziaá produktów rolnictwa w eksporcie o 4,6 p.p.

do 18%, a w imporcie o 6 p.p. RównoczeĞnie w eksporcie nastąpiáo zna- czące obniĪenie udziaáu póáfabrykatów (z 43,5% do 34,4%), przy wyraĨnym zwiĊkszeniu udziaáu wyrobów gotowych (o 4,5 p.p.). Natomiast w imporcie zwiĊkszenie udziaáu produktów rolnictwa skutkowaáo wyraĨnym obniĪe-

(17)

niem udziaáu póáfabrykatów (o ponad 5 p.p.), przy doĞü stabilnym udziale wyrobów gotowych. Istotne jest takĪe to, Īe w strukturze handlu zagranicznego produktami rolno-spoĪywczymi dominowaáy produkty przemysáu spo- Īywczego (áącznie w eksporcie ponad 80%, a w imporcie ponad 60%), przy równoczesnym pogáĊbieniu deficytu w handlu produktami rolnictwa i rosną- cym dodatnim saldzie wymiany produktami przemysáu spoĪywczego, gáów- nie wyrobami gotowymi.

Tabela 1.4. Handel zagraniczny produktami rolno-spoĪywczymi

Wyszczegól- nienie Rok

WartoĞü (w mln euro) Struktura (w proc.)

ogóáem

w tym produkty: produkty

rolnictwa przemysáu

spoĪywczego rolnictwa przemysáu spoĪywczego póáfabrykaty wyroby póáfabrykaty wyroby

Eksport 1997 2 968,2 398,1 1 290,0 1 280,1 13,4 43,5 43,1

2002 3 480,9 626,0 1 199,0 1 655,9 18,0 34,4 47,6 2007 10 089,2 1 690,2 3 044,7 5 354,3 16,8 30,2 53,1 2012 17 893,3 3 158,6 5 345,1 9 389,6 17,7 29,9 52,5 Import 1997 3 288,3 1 016,6 1 199,4 1 072,3 30,9 36,5 32,6 2002 3 788,3 1 392,5 1 170,0 1 225,8 36,8 30,9 32,4 2007 8 070,5 2 602,0 2 816,6 2 651,9 32,2 34,9 32,9 2012 13 557,4 3 983,3 4 837,5 4 736,6 29,4 35,7 34,9

Saldo 1997 -320,1 -618,5 90,6 207,8 × × ×

2002 -307,4 -766,5 29,0 430,1 × × ×

2007 2 018,7 -911,8 228,1 2 702,4 × × ×

2012 4 335,9 -824,7 507,6 4 653,0 × × ×

ħródáo: A. Pachnicki (oprac.), Polski handel zagraniczny artykuáami rolno-spoĪywczymi, MRiRW, Warszawa 2005-2013 oraz J. RowiĔski, M. Wigier, Handel zagraniczny artykuáami rolno-spoĪywczymi, [w:] A. WoĞ (red.), Analiza produkcyjno-ekonomicznej sytuacji rolnictwa i gospodarki ĪywnoĞciowej w 2001 i w 2004 roku, IERiGĩ, Warszawa 2002, s. 305; 2005, s. 286.

Gwaátowne przyspieszenie handlu zagranicznego produktami rolno- -spoĪywczymi, szybsze od oczekiwaĔ i prognoz, nastąpiáo po wejĞciu Polski do Unii Europejskiej. W latach 2003-2007 wartoĞü eksportu tych produktów zwiĊkszyáa siĊ prawie trzykrotnie, importu ponad dwukrotnie, a saldo wymiany poprawiáo siĊ o ok. 2,3 mld euro (z -0,3 mld euro w 2002 roku do ponad +2,0 mld euro w 2007 roku). W tym okresie tempo wzrostu eksportu ĪywnoĞci przekraczaáo 20% rocznie i byáo ponad 10-krotnie szybsze niĪ popytu krajowego, przy czym wzrost eksportu wyrobów gotowych (ponad 25% rocznie) byá nieco szybszy niĪ eksportu produktów rolnictwa i póáfa- brykatów. Tempo wzrostu eksportu produktów rolno-spoĪywczych (w tym szczególnie wyrobów gotowych i produktów rolnictwa) byáo wyraĨnie wyĪ- sze niĪ importu tych produktów, ale równoczeĞnie nastąpiáo dalsze pogor-

(18)

szenie salda wymiany produktami rolnictwa (do -912 mln euro w 2007 roku) i duĪe zwiĊkszenie (szeĞciokrotne) salda wymiany produktami przemysáu spoĪywczego (z 460 mln euro do prawie 3 mld euro). Dokonaáy siĊ takĪe niewielkie zmiany struktury eksportu, polegające na dalszym zwiĊkszeniu udziaáu wyrobów gotowych, przy zmniejszeniu udziaáu póáfabrykatów i pro- duktów rolnictwa, a w imporcie na podobnym zwiĊkszeniu udziaáu póáfa- brykatów i zmniejszeniu udziaáu produktów rolnictwa.

Tabela 1.5. ĝrednie tempo rozwoju handlu zagranicznego produktami przemysáu spoĪywczego i rolnictwa (w proc.)

Wyszczegól-

nienie Lata Ogóáem produkty rolno-spoĪywcze

W tym:

produkty przemysáu

spoĪywczego produkty

rolnictwa

ogóáem w tym:

wyroby gotowe póáfabrykaty

Eksport 1998-2002 3,2 2,1 5,2 -1,5 9,5

2003-2007 24,2 24,3 25,6 20,5 22,0

2008-2012 12,2 11,8 11,8 11,8 13,2

1998-2012 13,2 12,7 14,2 10,3 14,9

Import 1998-2002 2,8 1,1 2,7 -0,5 6,5

2003-2007 16,3 17,7 16,5 19,5 13,2

2008-2012 10,9 11,8 12,3 11,5 8,8

1998-2012 10,0 10,3 10,5 10,2 9,5

ħródáo: obliczenia wáasne na podstawie tab. 1.4.

W ostatnim piĊcioleciu (2008-2012) wciąĪ utrzymywaáo siĊ wysokie tempo wzrostu eksportu produktów przemysáu spoĪywczego. Mimo kryzysu strefy euro, w której lokowane jest 72,2% tego eksportu, wynosiáo ono prawie 12%

rocznie. Byáo ono wprawdzie dwukrotnie wolniejsze niĪ w poprzednim 5-leciu, ale byáo prawie czterokrotnie wyĪsze niĪ w latach 1998-2002, a bezwzglĊdny przyrost wartoĞci eksportu na poziomie 1,2 mld euro rocznie byá nawet wyĪszy niĪ w pierwszych latach po wejĞciu do UE (1,1 mld euro rocznie). Tempo wzrostu eksportu produktów przemysáu spoĪywczego byáo w ostatnim piĊcioleciu wielokrotnie (25 razy) szybsze niĪ krajowego popytu na ĪywnoĞü, napoje i wyroby tytoniowe i dlatego z nadwyĪką kompensowaáo skutki stabilizacji popytu na rynku krajowym. Wzrost eksportu produktów przemysáu spoĪywczego byá podobny jak ich importu, a poprawa dodatniego salda (o 2,2 mld euro) byáa w ostatnim piĊcioleciu podobna jak w latach 2003-2007. W tych dwóch porównywanych okresach struktura eksportu byáa juĪ stabilna, choü w strukturze importu obniĪyá siĊ nieco udziaá produktów rolnictwa, a wzrósá udziaá wyrobów gotowych.

(19)

Rysunek 1.4. Handel zagraniczny produktami przemysáu spoĪywczego (w mld euro)

ħródáo: jak w tab. 1.4.

Analizując wyniki handlu zagranicznego (rys. 1.4, 1.5 i 1.6) produktami przemysáu spoĪywczego w kolejnych latach minionego 15-lecia, moĪna dostrzec zmniejszenie wraĪliwoĞci tego handlu na zjawiska kryzysowe, które w tym okresie wystąpiáy dwukrotnie, tj. w latach 1998-1999 i w 2009 roku. Pierwsze byáo wynikiem kryzysu rosyjskiego i doprowadziáo do znaczącego obniĪenia naszego eksportu (o 24%) i importu (o 13%) produktów przemysáu spoĪywczego. Drugie byáo wynikiem kryzysu strefy euro, ale wtedy spadek obrotów tymi produktami byá maáy (ok. 2%) i krótkotrwaáy (tylko w 2009 roku).

Rysunek 1.5. Eksport produktów rolno-spoĪywczych (w mld euro)

-1 1 3 5 7 9 11 13 15

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

eksport

import

saldo

0 2 4 6 8 10

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

wyroby przemysáu spoĪywczego

póáfabrykaty

produkty rolnictwa

(20)

Rysunek 1.6. Saldo wymiany zagranicznej produktami rolnictwa i przemysáu spoĪywczego (w mld euro)

Przebieg wymiany zagranicznej produktami rolno-spoĪywczymi w ostatnim piĊcioleciu wskazuje, Īe sytuacja polskich producentów ĪywnoĞci (rolników i przetwórców) zaleĪna jest coraz bardziej od ich konkurencyjnoĞci na rynkach zagranicznych i od przebiegu procesów globalnych, uniezaleĪniając w duĪym stopniu ich sytuacjĊ od stanu i procesów rozwojowych rynku krajowego. Równo- czeĞnie moĪna dostrzec, Īe rozwój orientacji eksportowej producentów ĪywnoĞci staje siĊ czynnikiem stabilizującym ich sytuacjĊ produkcyjną i ekonomiczną.

1.3. PodaĪ surowców

Drugim – obok popytu – gáównym skáadnikiem otoczenia rynkowego przemysáu spoĪywczego jest podaĪ surowców do przetwórstwa. Zasoby i podaĪ tych surowców determinuje krajowa produkcja rolnicza oraz import zarówno produktów rolnictwa, jak i póáfabrykatów, tj. takich produktów przemysáu spo- Īywczego, które do konsumenta mogą byü skierowane dopiero po poddaniu kolejnym fazom przetwórstwa spoĪywczego.

Miarą krajowych zasobów surowców rolnych do przetwórstwa moĪe byü wartoĞü globalnej lub koĔcowej produkcji rolnej, a miarą ich podaĪy wartoĞü produkcji towarowej rolnictwa lub wartoĞü skupu. W tej analizie problemu po- daĪy wykorzystano wartoĞü produkcji koĔcowej i towarowej rolnictwa. Natomiast miarą importu surowców jest wartoĞü importu produktów rolnictwa i tych pro- duktów przemysáu spoĪywczego, które nie są wyrobami gotowymi. W analizie

-2 -1 0 1 2 3 4 5

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

wyroby przemysáu spoĪywczego

póáfabrykaty

produkty rolnictwa

(21)

dynamiki krajowych zasobów surowców i ich podaĪy wykorzystywano ich war- toĞü w cenach staáych, a w analizie dynamiki importu wykorzystano wartoĞü wyraĪoną w euro. Natomiast do analizy struktury podaĪy wykorzystano wartoĞü produkcji towarowej w cenach bieĪących i wartoĞü importu w walucie krajowej.

Tempo rozwoju krajowych zasobów i podaĪy produktów dla przetwór- stwa jest niskie i w minionym 15-leciu wynosiáo: produkcji rolnej koĔcowej – 1,5%, a towarowej – 2,1% rocznie. Są to przyrosty nieco wyĪsze niĪ popytu krajowego na produkty ĪywnoĞciowe (por. tab. 1.6 i 1.1). Oznacza to, Īe rozwój krajowej podaĪy stwarzaá niewielki potencjaá surowcowy dla wzrostu eksportu rolno-spoĪywczego, przy czym róĪnica ta stale siĊ powiĊkszaáa w kolejnych wyodrĊbnionych okresach piĊcioletnich (do 1,0-1,6 w latach 2008-2012). Naj- szybciej produkcja koĔcowa rolnictwa rozwijaáa siĊ w latach 2003-2007, a towarowa w ostatnim piĊcioleciu.

Tabela 1.6. Rozwój podaĪy surowców (w proc. rocznie)

Okres

Produkcja koĔcowa

rolnictwa Produkcja towarowa

rolnictwa Import surowców wedáug wartoĞci

ZmiennoĞü produkcji (±)

ceny staáe towarowej koĔcowej

1998-2002 1,2 1,8 2,9 3,62 3,98

2003-2007 2,2 1,8 16,2 4,30 4,54

2008-2012 1,2 2,6 10,2 4,26 2,88

1998-2012 1,5 2,1 9,8 4,06 3,80

ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie Roczników Statystycznych GUS 1998-2012, Maáego Rocznika Statystycznego GUS 2013 oraz wyników handlu zagranicznego opracowanych przez A. Pachnickiego, J. RowiĔskiego i M. Wigiera (por. tab. 1.4).

Wzrost importu surowców byá niski (2,9% rocznie), niewiele wyĪszy niĪ produkcji krajowej, tylko w pierwszym badanym piĊcioleciu. PóĨniej nastąpiáo gwaátowne przyspieszenie importu surowców do 16,2% w latach 2003-2007 i 10,2% w ostatnim piĊcioleciu, a w okresie minionych 15 lat Ğrednie tempo wzrostu importu wyniosáo prawie 10% rocznie i byáo ok. 5 razy wyĪsze niĪ krajowej podaĪy surowców rolno-spoĪywczych. W ocenie zjawiska istotne jest takĪe to, Īe w caáym 15-leciu zmiany importu surowców do przetwórstwa byáy podobne do rozwoju ich eksportu (rys. 1.7), choü wzrost eksportu surowcowego byá nieco szybszy niĪ importu. W handlu surowcami stale wystĊpuje deficyt.

W kolejnych piĊcioleciach wynosiá on: 0,7 mld euro w latach 1998-2002, 0,2 mld euro w latach 2003-2007 i prawie 1,0 mld euro rocznie w ostatnim piĊcioleciu.

(22)

Rysunek 1.7. Handel zagraniczny produktami rolnictwa i póáfabrykatami (w mld euro)

ħródáo: A. Pachnicki, J. RowiĔski, M. Wigier (por. tab. 1.4) oraz obliczenia wáasne.

Rysunek 1.8. WskaĨniki dynamiki podaĪy surowców (w proc., 1997 = 100)

ħródáo: A. Pachnicki, J. RowiĔski, M. Wigier (por. tab. 1.4) oraz obliczenia wáasne.

DuĪe róĪnice tempa rozwoju dwóch gáównych Ĩródeá zaopatrzenia surowcowego sektora spowodowaáy, Īe udziaá importu w podaĪy surowców zwiĊkszyá siĊ z 22% do ponad 32% w ostatnich trzech latach (rys. 1.8). Istotne jest to, Īe wskaĨnik ten byá stabilny w latach 1997-2004 (ok. 22%) i w latach 2009-2012 (ok. 32%), a duĪe zmiany struktury podaĪy surowców nastąpiáy w latach 2005- -2009 – po 1,5 punktu procentowego (p.p.) rocznie z 22,4% w 2004 roku do 31,7% w 2009 roku.

-2 0 2 4 6 8 10

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

import

eksport

saldo

20 25 30 35

90 120 150 180 210 240 270 300 330 360

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

udziaá w % 1997 = 100

wartoĞü importu produktów rolnictwa i póáfabrykatów produkcja towarowa rolnictwa w cenach staáych produkcja koĔcowa rolnictwa w cenach staáych udziaá importu w podaĪy surowców

(23)

1.4. Ceny przetwórcy, rolnika i konsumenta

Dla przetwórcy istotne jest, jak jego ceny zbytu dostosowywaáy siĊ do warunków otoczenia, czy ich przebieg byá zsynchronizowany ze zmianami cen surowców oraz czy produkty przemysáu spoĪywczego relatywnie droĪaáy czy taniaáy. OcenĊ tych zjawisk umoĪliwia porównanie tempa zmian cen na trzech podstawowych szczeblach rynku ĪywnoĞciowego, tj. cen surowców, cen zbytu produktów przemysáu spoĪywczego i cen páaconych przez konsumenta na tle stopy inflacji (tab. 1.7, rys. 1.9). Takie porównania wskazują na relatywnie maáe róĪnice w skali caáego 15-lecia, ale duĪe i znaczące w poszczególnych okresach piĊcioletnich, choü w ciągu 15 lat ĪywnoĞü (cena konsumenta w relacji do inflacji) tylko nieco potaniaáa, ale produkty rolnictwa, szczególnie przetwórstwa, znacząco taniaáy. Natomiast w kolejnych okresach piĊcioletnich:

W latach 1998-2002 ceny rolne prawie siĊ nie zmieniáy, wysokie byáo tempo wzrostu cen przetwórcy i jeszcze wyĪsze cen konsumenta, które byáo jednak znacznie niĪsze od inflacji; w tym okresie produkty sektora ĪywnoĞcio- wego na wszystkich szczeblach relatywnie taniaáy, przy czym dotyczy to szczególnie produktów rolnictwa.

Tabela 1.7. Porównanie tempa zmian cen na gáównych szczeblach rynku ĪywnoĞciowego na tle inflacji (w proc. rocznie)

Okres Ceny rolne

(skupu) Ceny zbytu przetwórcy

Ceny konsumenta

ĪywnoĞci i napojów

Inflacja

1998-2002 0,1 4,2 5,4 7,3

2003-2007 4,3 1,7 2,3 2,0

2008-2012 5,7 3,1 5,2 3,7

1998-2012 3,4 3,0 4,3 4,3

ħródáo: Roczniki Statystyczne GUS z lat 1998-2012 oraz obliczenia wáasne.

Sytuacja diametralnie zmieniáa siĊ w latach 2003-2007, kiedy to wzrost cen produktów rolnictwa byá Ğrednio dwukrotnie wyĪszy od inflacji oraz od cen przetwórcy i konsumenta ĪywnoĞci. W tym okresie relatywnie droĪaáy, i to znacząco, produkty rolnictwa i niewiele ĪywnoĞü dla konsumenta, a relatywnie nieco potaniaáy produkty przetwórstwa. Nastąpiáo wiĊc gwaátowne obniĪenie marĪ przetwórczych, ale po jeszcze wiĊkszym wzroĞcie w poprzednim piĊcioleciu.

W ostatnim piĊcioleciu sytuacja cenowa byáa podobna jak w latach 2003-2007.

W tym okresie wzrost cen rolnych i cen detalicznych ĪywnoĞci byá znacznie wyĪszy od inflacji, a relatywnie taniaáy tylko produkty przetwórcy. W tym

(24)

okresie, podobnie jak w poprzednim, wzrost cen przetwórcy byá znacząco (prawie dwukrotnie) wolniejszy niĪ cen zakupu surowców krajowych, a to oznacza dalsze kurczenie siĊ wzglĊdnego poziomu marĪ przetwórczych.

Natomiast nastąpiá dalszy wzrost marĪ handlowych, przy czym zjawisko to byáo trwaáe, gdyĪ podobnie jak w obu wczeĞniejszych piĊcioleciach wzrost cen detalicznych ĪywnoĞci, napojów i wyrobów tytoniowych byá szybszy niĪ cen przetwórcy.

Rysunek 1.9. WskaĨniki dynamiki cen na gáównych szczeblach rynku ĪywnoĞciowego na tle inflacji (w proc., 1997 = 100)

ħródáo: Roczniki Statystyczne GUS z lat 1998-2012, Maáy Rocznik Statystyczny GUS 2013 oraz obliczenia wáasne.

RównoczeĞnie trzeba podkreĞliü, Īe zmiany cen na rynku ĪywnoĞciowym, szczególnie cen rolnych, miaáy charakter skokowy, gdyĪ nastąpiáy gáównie w roku:

2004, 2007 i 2011, kiedy ceny rolne zwiĊkszyáy siĊ áącznie o 55%, co stanowi 5/6 przyrostu tych cen w caáym 15-leciu. Bardziej równomierne i odroczone w czasie byáy zwyĪki cen przetwórcy i cen páaconych przez konsumentów Īyw- noĞci. W tych trzech wyĪej wymienionych latach osiągniĊto 1/2 przyrostu cen przetwórcy i nieco ponad 1/4 przyrostu cen detalicznych. Istotne jest takĪe to, Īe w latach w których spadaáy ceny rolne (1998, 1999, 2002, 2005, 2006 i 2009) rzadko notowano spadki cen przetwórcy (w 2002, 2003 i 2006 roku) i cen konsumenta ĪywnoĞci (tylko w 2003 roku). Trzeba jeszcze podkreĞliü, Īe do 2004 roku zwiĊkszaáa siĊ róĪnica miĊdzy krzywą inflacji a wskaĨnikami cen na rynku ĪywnoĞciowym, a od 2007 roku róĪnice te systematycznie siĊ zmniejszaáy.

W 2012 roku odchylenie od inflacji wskaĨników dynamiki cen: konsumenta Īyw- noĞci wynosiáo 2 p.p., cen rolnych 23 p.p., a cen przetwórcy 32 p.p. Potwierdza to

90 100 110 120 130 140 150 160 170 180 190

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

inflacja

ceny konsumenta ĪywnoĞci

ceny przetwórcy

ceny rolne

(25)

wczeĞniejszą ocenĊ, Īe w caáym 15-leciu najbardziej relatywnie potaniaáy produkty przetwórcy, mniej produkty rolnictwa, a najmniej ĪywnoĞü i napoje na szczeblu detalu i konsumenta. Oznacza to takĪe, Īe najsilniejsza presja efektyw- noĞci wystĊpowaáa na poziomie przetwórcy ĪywnoĞci, nieco sáabsza na poziomie producenta rolnego, a najsáabsza na poziomie handlu detalicznego.

1.5. Rozwój produkcji przemysáu spoĪywczego

Miarą wyników produkcyjnych kaĪdego sektora jest wielkoĞü produkcji wyraĪona w jednostkach naturalnych (tonach, sztukach) lub wartoĞü produkcji sprzedanej w cenach bazowych (ceny netto bez podatków poĞrednich), która moĪe byü wyraĪona w cenach bieĪących, w staáych cenach producenta lub teĪ w cenach realnych, które szacuje siĊ stosując deflator w formie miar inflacji, którymi są najczĊĞciej ceny towarów i usáug konsumpcyjnych.

W tej czĊĞci pracy analizującej stan caáego przemysáu spoĪywczego miarą produkcji tego sektora jest wartoĞü produkcji sprzedanej w tzw. cenach bazowych z uwzglĊdnieniem cen bieĪących, staáych cen producenta ĪywnoĞci i tzw. cen realnych (tab. 1.8, rys. 1.10). Wszystkie te miary produkcji sprzedanej wykorzystano w ocenie dynamiki i tempa rozwoju sektora. Natomiast pozycjĊ sektora w caáej gospodarce i Ĩródáa wzrostu produkcji analizowano na podstawie jej wartoĞci w cenach bieĪących, a tempo rozwoju piĊciu gáównych rodzajów prze- twórstwa spoĪywczego oceniano na podstawie zmian wartoĞci produkcji odpo- wiednich produktów sektora.

W caáym 15-leciu wyrównane i relatywnie wysokie byáo tempo wzrostu wartoĞci produkcji sprzedanej wyraĪonej w cenach bieĪących. Wynosiáo ono Ğred- nio 6,6% rocznie, a w poszczególnych okresach piĊcioletnich mieĞciáo siĊ w przedziale 5,7-7,6% rocznie. W tych okresach znacznie wiĊksze byáo zróĪnicowanie tempa wzrostu wartoĞci produkcji w cenach staáych, uznawane za gáówny miernik aktywnoĞci produkcyjnej sektora oraz jej wartoĞci w cenach realnych. Tempo wzrostu produkcji tego przemysáu w caáym 15-leciu wynosiáo prawie 4% rocznie.

Byáo ono 3-krotnie wyĪsze niĪ popytu krajowego oraz 2,5 razy wyĪsze niĪ krajowej podaĪy surowców i zbliĪone do wzrostu PKB (por. z tab. 1.1 i 1.6). Naj- szybciej tak mierzona produkcja sektora rozwijaáa siĊ w latach 2003-2007, kiedy tempo jej wzrostu (w cenach staáych) wynosiáo 6,3% rocznie i byáo 3-krotnie wyĪsze niĪ w latach 1998-2002. W ostatnim piĊcioleciu byáo ono 2-krotnie wolniejsze niĪ w latach 2003-2007. RównoczeĞnie stale zwiĊkszaáa siĊ róĪnica miĊdzy rozwojem produkcji przemysáu spoĪywczego a wzrostem krajowego popytu na ĪywnoĞü, napoje i wyroby tytoniowe. Relacja miĊdzy nimi zwiĊkszyáa siĊ z 1,64 w latach 1998-2002 do 2,90 w latach 2003-2007 i do 6,25 w ostatnim piĊcioleciu.

Równie duĪe byáy róĪnice tempa wzrostu realnej wartoĞci produkcji sektora.

(26)

W pierwszym z tych okresów jej wzrost wynosiá zaledwie 0,3% rocznie, w drugim przyspieszyá wielokrotnie (do 4,5% rocznie), a w ostatnim obniĪyá siĊ ponad dwukrotnie (do 2,1% rocznie).

Tabela 1.8. WskaĨniki dynamiki wartoĞci produkcji sprzedanej przemysáu spoĪywczego i Ĩródeá jej wzrostu (w proc.)

Wyszczególnienie ĝrednio w latach

1998-2002 2003-2007 2008-2012 1998-2012 Wzrost wartoĞci produkcji sprzedanej

(w proc. rocznie) w cenach:

bieĪących 7,6 6,6 5,7 6,6

staáych 2,1 6,3 3,0 3,8

realnych 0,3 4,5 2,1 2,3

Udziaá eksportu w wartoĞci produkcji 10,2 18,5 27,4 18,7 Udziaá przemysáu spoĪywczego

w produkcji przemysáowej 20,2 17,8 16,9 18,3

Udziaá w przyroĞcie produkcji przyrostu:

eksportu 4,1 51,9 61,8 42,9

cen zbytu 43,9 21,1 39,8 34,7

innych czynników 52,0 27,0 -1,6 22,4

ħródáo: obliczenia wáasne na podstawie danych GUS i analizy wyników handlu zagranicznego produktami przemysáu spoĪywczego.

Gáównym Ĩródáem wzrostu produkcji przemysáu spoĪywczego byá eksport.

Jego udziaá w produkcji przemysáu spoĪywczego w caáym 15-leciu zwiĊkszyá siĊ 2,5 razy z 12,8% w 1997 roku do 31,5% w 2012 roku, przy czym w latach 1998-2002 wskaĨnik ten miaá tendencjĊ spadkową (do 10,2% w 2002 roku), a póĨniej stale siĊ zwiĊkszaá po 10 p.p. w obu okresach piĊcioletnich. Jeszcze szybciej wzrastaá udziaá przyrostu wartoĞci eksportu w przyroĞcie wartoĞci produkcji (w cenach bieĪących). W latach 1998-2002 tylko 4% przyrostu produkcji sektora miaáo Ĩródáo w zwiĊkszeniu eksportu, w kolejnym piĊcioleciu przekro- czyá 50%, a w latach 2008-2012 wynosiá 62%. W tych okresach udziaá wzrostu cen zbytu w przyroĞcie sprzedaĪy obniĪyá siĊ odpowiednio: z 44% do 21%

i znów wzrósá do prawie 40% w ostatnim piĊcioleciu. Udziaá innych Ĩródeá (gáównie popytu krajowego) w przyroĞcie sprzedaĪy sektora obniĪyá siĊ z ponad 50% w latach 1998-2002 do 27% w latach 2003-2007, a w ostatnim piĊcioleciu miaá on wartoĞü ujemną, co wskazuje, Īe byá to czynnik hamujący rozwój sektora.

RównoczeĞnie sáabnie pozycja przemysáu spoĪywczego w caáym polskim przemyĞle. Udziaá tego sektora w produkcji przemysáowej (wydobywczej i prze- twórczej) obniĪyá siĊ z 20,7% w 1997 roku do 20,5% w 2002 roku i 16,9%

w 2007 roku, a póĨniej wzrósá do 17,9% (rys. 1.10). Przemysá spoĪywczy jest wciąĪ najwiĊkszą gaáĊzią polskiego przemysáu.

(27)

Rysunek 1.10. Porównanie wartoĞci produkcji (w cenach bieĪących, staáych przetwórcy i realnych) oraz eksportu przemysáu spoĪywczego

ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie danych GUS i wyników handlu zagranicznego (wedáug rys. 1.4).

Wewnątrz sektora wystĊpuje wyraĨne zróĪnicowanie tempa wzrostu miĊdzy rodzajami przetwórstwa spoĪywczego (tab. 1.9), a takĪe miĊdzy dziaáami, branĪami i sekcjami. W caáym 15-leciu najszybciej rozwijaá siĊ przerób produk- tów rolno-spoĪywczych na cele niespoĪywcze, gáównie paszowe i na biopaliwa (prawie 6% rocznie). Tylko nieco wolniej, bo w tempie 5,2% rocznie, zwiĊkszaáo siĊ wtórne przetwórstwo, tj. produkcja ĪywnoĞci wieloskáadnikowej. Najwolniej rosáa produkcja ĪywnoĞci standardowej, zwana przerobem wáaĞciwym, która wzrastaáa zaledwie w tempie niespeána 1% rocznie, a w latach 1998-2002 na- stąpiá nawet jej spadek. DoĞü wyrównane byáo tempo rozwoju wstĊpnego prze- robu produktów rolnictwa, które wyniosáo Ğrednio 3,3% rocznie, wahając siĊ w kolejnych piĊcioleciach w przedziale 2,8-4,4% rocznie. Podobne byáo tempo wzrostu produkcji uĪywek (2,9% rocznie), ale przy duĪej zmiennoĞci w trzech wyodrĊbnionych okresach (w przedziale 0,9-5,7%). W caáym badanym okresie przerób na cele niespoĪywcze zwiĊkszyá siĊ o 134%, przerób wtórny o 114%,

8 13 18 23 28 33

0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

udziaá w % mld zá

produkcja, ceny bieĪące produkcja, ceny realne produkcja, ceny staáe eksport, ceny bieĪące udziaá eksportu w produkcji

udziaá przemysáu spoĪywczego w produkcji przemysáowej

(28)

przerób wstĊpny o 64%, produkcja uĪywek o 53%, a ĪywnoĞci standardowej tylko o 13% (rys. 1.11).

Tabela 1.9. Tempo zmian wartoĞci produkcji przemysáu spoĪywczego (w cenach staáych przetwórcy, w proc. rocznie)

Okres

Produkcja ĪywnoĞci, napojów i wyrobów tytoniowych

W tym:

przerób

wstĊpny przerób

wáaĞciwy przerób

wtórny produkcja

uĪywek przerób inny

1998-2002 2,1 2,8 -0,2 3,7 0,9 2,8

2003-2007 6,3 4,4 1,4 7,6 5,7 8,7

2008-2012 3,0 2,8 1,2 4,4 2,0 6,0

1998-2012 3,8 3,3 0,8 5,2 2,9 5,8

ħródáo: obliczenia wáasne na podstawie danych GUS o produkcji gáównych wyrobów przemy- sáu spoĪywczego.

Rysunek 1.11. WskaĨniki dynamiki wartoĞci produkcji przemysáu spoĪywczego (w proc., 1997 = 100)

ħródáo: obliczenia wáasne na podstawie danych GUS o produkcji gáównych wyrobów przemy- sáu spoĪywczego.

W kaĪdym rodzaju przetwórstwa rolno-spoĪywczego najniĪsze tempo wzrostu notowano w latach 1998-2002, po którym nastąpiáo gwaátowne przyspieszenie po wejĞciu do UE i spowolnienie w okresie globalnych kryzysów ekonomicznych. RównoczeĞnie zróĪnicowanie tempa rozwoju poszczególnych rodzajów przetwórstwa wskazuje, Īe waĪnym Ĩródáem wzrostu produkcji sektora

80 100 120 140 160 180 200 220 240

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

przerób inny

przerób wtórny

przerób wstĊpny

produkcja uĪywek

przerób wáaĞciwy

(29)

byáy: szybko rosnący popyt krajowy na biopaliwa i pasze przemysáowe oraz ro- snący popyt na produkty ĪywnoĞciowe o wysokim stopniu przetworzenia i z du- Īym udziaáem wartoĞci dodanej, tj. na wyroby przetwórstwa wtórnego, gáównie dania i póáfabrykaty, przekąski, desery i napoje bezalkoholowe.

1.6. Zasoby czynników produkcji przemysáu spoĪywczego

Gáównymi czynnikami produkcji przemysáu spoĪywczego jest siáa robocza i majątek trwaáy angaĪowany w tĊ dziaáalnoĞü, które umoĪliwiają oraz uczestniczą czynnie lub biernie w przeksztaácaniu produktów rolnych w róĪne produkty spo- Īywcze i komponowaniu z tych produktów wyrobów ĪywnoĞciowych oraz prze- mieszczaniu w czasie i przestrzeni surowców, póáfabrykatów i wyrobów gotowych ze sfery rolnictwa do przetwórstwa i finalnych odbiorców. Te dwa czynniki przetwórstwa okreĞlane są takĪe mianem kapitaáu ludzkiego i materialnego.

Pomiar obu tych czynników jest záoĪony. WartoĞü majątku trwaáego naj- czĊĞciej wyraĪana jest wedáug wartoĞci w cenach zakupu w dniu angaĪowania tego majątku w danej dziaáalnoĞci gospodarczej. Jest to wartoĞü majątku uzna- wana za wartoĞü Ğrodków trwaáych brutto w cenach bieĪących¹, która w kolejnych latach jest pomniejszana o amortyzacjĊ Ğrodków trwaáych wyraĪającą ich zuĪycie (techniczne i ekonomiczne). W ten sposób okreĞla siĊ tzw. wartoĞü netto Ğrodków trwaáych, która wyraĪa bieĪącą wartoĞü kapitaáu trwaáego netto.

Pomiar zasobów pracy jest najczĊĞciej wyraĪany jako liczba osób zatrud- nionych lub osób pracujących, co nie uwzglĊdnia zmian kwalifikacji i innych cech jakoĞciowych osób angaĪowanych w daną dziaáalnoĞü. Taki pomiar zaso- bów pracy nie jest wiĊc formą jej wartoĞciowania i dlatego wszelkie relacje miĊdzy zasobami majątku i pracy oraz produkcją powinny byü urealniane i ostroĪnie oceniane.

W latach 1997-2012 ewidencyjna wartoĞü początkowa Ğrodków trwaáych (brutto) w przemyĞle spoĪywczym zwiĊkszyáa siĊ prawie 3-krotnie (z 30,8 mld zá w 1997 roku do 48,3 mld zá w 2002 roku, 68,7 mld zá w 2007 roku i do 87,7 mld zá w 2012 roku). Przyrost realny tej wartoĞci, tj. skorygowany wskaĨnikami inflacji byá mniejszy, gdyĪ w tym okresie zwiĊkszyáa siĊ ona o 64% (odpowiednio z 53,5 mld zá do 58,9 mld zá, 76,0 mld zá i 87,5 mld zá), tj. Ğrednio o 3,2% rocznie (tab. 1.10, rys. 1.12). Najszybszy wzrost wartoĞci majątku trwaáego miaá miejsce w latach duĪego oĪywienia produkcyjnego (2003-2007), a w dwóch

1 Jest to duĪe uproszczenie problemu, gdyĪ wartoĞü ewidencyjna Ğrodków trwaáych nie jest juĪ od lat waloryzowana (uaktualniana), a wskaĨniki dynamiki wartoĞci początkowej Ğrodków trwaáych, podawane przez GUS jako wyraĪające ich wartoĞü w cenach staáych, są zbieĪne ze zmianami tej wartoĞci podawanej przez GUS i opisanej jako ceny bieĪące.