Józef Iwanicki
Charakterystyka postulatów
terminologicznych w psychologii
ogólnej
Studia Philosophiae Christianae 3/1, 55-87
S tu d ia P h ilo so p h ia e C h ristian ae A TK
1У1967 JÖZEF IW A N IC K I
CHARAKTERYSTYKA POSTULATÖW
TERMINOLOGICZNYCH W PSYCHOLOGII OGÓLNEJ Sumaryczne podanie treści
1. W STĘP: 1°. s p r e c y z o w a n i e t e m a t u i u s t a le n i e p ro b l e m u : 1. do problem u n ie n a le ż y — 11. ani p sy ch o lo g iczn a d ziedzina m eta fizy czn a , 12. ani z e sta w ie n ie p sy ch o lo g iczn ej term in o lo g ii z term in o lo g ią innych dziedzin.
2. do problem u n a leży w a rto ścio w a n ie r o li term in o lo g ii: 21. w opisie, 211. w k o n stru k cja ch teo rety czn y ch , u ogóln ion ych i w y a b stra h o w a n y ch , 212. w u sta len iu znaczeń.
II. ROZW INIĘCIE: 221. p ierw sza s p r a w a o c h a r a k t e r z e o g ó ln y m : 2211. k r y t e r i u m form aln ej jed n o ści języ k a w ja k iejś d zied zin ie w ied zy ; 2212. s t r u k t u r a język a p sy ch o lo g ii; 2213. języ k p sy ch o lo g ii pod w zg lęd em jed n ozn aczn ości i form aln ej jedności: 22131. język ten za w iera m n óstw o w ielozn aczności, 22132. i to zarów no w ram ach ca ło ści sy ste m a ty z a c y j- n ych, jak w ram ach p o szczególn ych k ieru n k ó w . 22133. p sy ch o lo g ia n ie sta n o w i sy stem u zam k n iętego o lo g iczn ej sp ójn ości w ew n ętrzn ej.
222. d w i e s p r a w y z w i ą z a n e z p o s z c z e g ó l n y m i s y t u a c j a m i : 2221. z tych — je d n a zw iązan a z sy tu a cją s t o s u n k u j ę z y k o w y c h k o n s t r u k c j i ps y c h o l o g ic z n y c h do fi z jo l o g ic z n y c h k o n s t r u k c j i j ę z y k o w y c h : 22211. w y ja śn ien ia w stęp n e; 222112. S ta n o w isk o p sy c h o lo g ó w tra d y cy jn y ch , p sy ch ologów p a w ło w o w sk ic h i p sy ch o lo g ó w d iam atyczn ych : c. teza, d. u za sad n ien ia różne: d l: u za sa d n ien ie ze stron y tra d y cy jn ej p sych ologii; d2. u za sa d n ien ie ze stron y p a w ło w o w sk ie j p sy ch o lo g ii; d3. u za sa d n ien ie ze stron y d iam atyczn ej p sy ch o lo g ii.
2222. d ru g a sp rdW a z w i ą z a n a z s y t u a c j ą z a b i e g ó w s e p a r a t y s t y c z n y c h i in t e g r a c y j n y c h : 22221. w y ja śn ie n ia ogólne; 22222. r e a l iz a c j a z a b i e g ó w w k ieru n k ach p sy ch o lo g iczn y ch : e4. w in t r o s p e k c j o n i z m i e : e41. in tro - sp ek cjon in izm w sk ra jn y m sfo rm u ło w a n iu im p lik u je te n d en cje sep a ra ty sty czn e; e42. in tro sp ek cjo n izm w u m ia rk o w a n y m sfo rm u ło w a n iu im p lik u je ten d en cje in teg ra cy jn e; e43. rola m eto d y in tro sp ek cy jn ej w bu dow aniu i rea lizo w a n iu ca ło ścio w y ch k o n stru k cji p sy ch ologiczn ych .
e5. w „n ie i n tr o s p e k c jo n i z m ie " c z y l i w b e h a w i o r y z m i e : e511. od m ia n a w a t s o n o w s k a : e5111. m a p ostać fizjo lo g iczn o -b io lo g iczn ą ; e5112. oraz im p lik u je ten d en cje sep a ra ty sty czn e i e k sk lu zy w n e.
e512. o d m i a n a to l m a n o w s k a : e5121. p osiada p ostać p sych ologiczn ą, a le bez w yraźn ej term in o lo g ii o św iad om ości; e512241. w y d a je się być szerszy m w stęp em do ten d en cji in teg ra cy jn ej.
e513. o d m i a n a m o w r e r o w s k a : e5131. posiada p ostać p sych ologiczn ą z w y ra źn ą term in o lo g ią p rzy sto so w a n ą do w y ra ża n ia św iad om ości; e5134. m o w rero w sk ie w p ro w a d zen ie p ojęć o św ia d o m o ści je s t rea ln y m u ja w n ien iem ten d en cji in teg ra cy jn ej.
e52. w k on cep cji b e h a w io ry sty czn ej — sto su n ek e521. danych em p i ry czn y ch , w yrażon ych w op isie, e522. do k o n stru k cji teo rety czn y ch .
22223. p o d s u m o w a n i e : w różn ych k ieru n k ach p sy ch o lo g iczn y ch — w y stę p u je zb ieżność p rob lem ow a, a m niej w y ra źn ie u w y d a tn ia się w za jem na to lera n cja ró żn y ch m etod.
III. K O N K L U Z JA O ROLI TER M IN OLO G II W PO ST U L O W A N Y C H R EA L IZ A C JA C H IN T EG R A C Y JN Y C H : f. ro la u w y d a tn ia się w — f l . z a b i e g a c h p o s t u la t o ig y c h : f i l . grupa z a b ieg ó w d otyczących język a już u żyw an ego — n o w y m i sk ła d n ik a m i sem io ty czn y m i; fl3 . grupa za b ieg ó w p o stu la to w y ch w o d n iesien iu do tw o rzen ia c a ło ścio w y ch k o stru k cji ję z y k o w y ch w p sych ologii.
f2. z a b i e g i r e a l i z a c y j n e : 12111. sfo rm u ło w a n ie czterech zasad k o n tro lu ją cy ch p op raw n ość d efin icji; f2112. k o n stru o w a n ie d efin icji p o d sta w o w y c h pojęć w yrażon ych w p sych ologii.
I. Wstęp
R e fe ra t te n — 1°. zacznę k ró tk im i w y jaśn ien iam i p re c y z u ją cym i te m a t i u sta la ją c y m i problem ; II. n astęp n ie — przedłożę rozw inięcie tem a tu , będące rozw iązaniem pro blem u p ostaw io nego; III. i w reszcie zakończę p odkreśleniem k ilk u k on klu zji o w ażnej ro li term inologii w procesie in te g ra c y jn y m n a tere n ie psychologii.
1°. Ustalenie problemu.
Oto w y jaśn ien ia dające u sta le n ie problem u: 1. jed n e w y ja ś n ien ia dotyczą tego, co jest nie zam ierzone w tra k to w a n iu te m atu ; 2. d ru g ie w y jaśn ien ia dotyczą tego, co jest zam ierzone w tra k to w a n iu tem a tu .
1. p ierw sza g ru p a w y jaśn ień w skaże: 11. z jed n ej stro n y — że tu zakres zain teresow ań ogranicza się do psychologii „nie m etafizy czn ej” ; 12. z d ru g iej s tro n y — że tu w naszych ro zw a żaniach nie w y stąp ią — w p ro st — porów nania, czy zestaw ienia sy tu a c ji term inologicznej w psychologii z sy tu a c ją term in o lo giczną w inn y ch dziedzinach.
2. d ru g a g ru p a w y jaśn ień dotyczy tego, co tu się rozum ie przez term inologię.
21. odnośnie ro zu m ienia term inologii: 211. chodzi tu — głów nie — o nazw y, 212. ale rów nież i o in n y rodzaj w yrażeń, w y stęp u jący ch w opisach oraz w sform ułow aniach p raw i k o n stru k c ja c h teoretycznych; 213. obok tego — chodzi n am jeszcze o rolę nazw w y rażającą się w ich pierw otności, lu b w tórności; 214. w odniesieniu do w skazanych w y rażeń — sp ró b u jem y s p re cyzować sposoby u sta la n ia znaczeń.
II. Rozw inięcie: 22. W prow adzenie.
22. rozw inięcie — c h a ra k te ry z u ją c e dw ie sp raw y — realizo w ane będzie w n astęp u jący m porządku: 221. w zakresie p ie rw szej sp ra w y — m ającej c h a ra k te r ogólny — sp ró b u jem y w ska zać pojęcie fo rm aln ej jedności oraz s tr u k tu ry język a dla danej dziedziny w iedzy.
222. d ru g a sp raw a n aw iązuje do poszczególnych sy tu acji, a — głów nie — do dwu: 2221. w zak resie sp ra w y naw iązu jącej do sy tu a c ji zależności pojęć i tw ierd zeń — ro zp a trz y m y stosu nek językow ych k o n stru k c ji psychologicznych do fizjologicz nych k o n stru k c ji językow ych.
2222. w zakresie sp raw y naw iązu jącej do sy tu a c ji rozszerza nia lub zaw ężania te re n u b ad ań i sy stem aty zacji psychologicz nych — ro zp a trz y m y zabiegi — ju ż to sep araty sty czn e, już to — in te g ra c y jn e — p rzed sięb ran e ze stro n y różnych k ieru n k ó w psychologicznych.
223. całość tę zakończym y k o n k lu zją o pew nej zbieżności u jaw n ia jąc e j się na tere n ie różnych k ieru n kó w psychologicz nych.
221. Form alna jedność i struktura języka.
2211. tu sp ró b u jem y w skazać k ry te riu m fo rm aln ej jedności języka; 22111. dla tej p róby — p u n k te m w y jścia są dw a s tw ie r dzenia: 221111. pierw sze o tak im tenorze: w psychologii w y stę p u ją koncepcje i k ie ru n k i p rzeciw staw n e sobie; 221112. d ru gie — znow u — o tak im tenorze: s tr u k tu ra języ ka i s tr u k tu ra system u — w ja k ie jś dziedzinie w iedzy są ty lk o dw om a a sp ek ta m i tego sam ego u k ład u elem entów .
2212. n ak reślo n e w yżej — stw ierd zen ia zn ajd ą w yraz w p rzed staw ien iu s tr u k tu ry języ k a w psychologii; 2213. oraz w podsum ow aniu rozw ażań.
22112. odnośnie p ró b y w sk azan ia k ry te riu m jedności języ ka — zaczerp n iem y elem en ty z K. A jdukiew icza ro zp ra w y za ty tu ło w a n e j „Języ k i znaczen ie” к 221121. jed en z ty ch elem en tów m a swój w y raz w tak ie j postaci p ozytyw nej: jedność języka je s t u w aru n k o w a n a „jednoznacznym p rzy po rząd ko w aniem po m iędzy w y rażen iem a znaczeniem ” ; 221122. d ru g i z elem entów m a swój w y raz w tak ie j postaci n eg aty w n ej: ta k i język „nie m a... w y ra z u dw uznacznego”, ani w ieloznacznego.
2212. s tr u k tu ra język a psychologii jest u k o n sty tu o w a n a przez różne „k a te g o rie ” term in ów , czy w yrażeń: 22121. jed n a k a te goria sk ład a się z term in ów , czy w y rażeń specyficznych skon stru o w a n y c h przew ażnie ze źródłosłow ów greckich, lub łaciń skich: do tak ich należą np. nazw y dyspozycji, fu n k cji, proce sów.
22122. d ru g a k ateg o ria zaw iera term in y , w y rażen ia zapoży czone z języ k a potocznego, czy języ k a tra d y c y jn ie p rzy jm o w a nego; nie zawsze są one uży te z jednoznacznym p rzy p o rząd k o w aniem znaczeń: 221221. np. nazw a „św iadom ość” jest p rze ciw staw n ie w artościo w an a — pod w zględem — znaczenia: dla jed n y ch — na uzn an ie zasłu g u je w artość „świadom ość in tro - sp e k c y jn a ” , dla in nych tą w arto ścią jest „św iadom ość ex tro
-1 К . A jd u k iew icz, Język i p ozn an ie, I. Język i zn aczen ie, -173, W -w a, 1960; L ogika pragm atyczn a, 19— 26, W -w a , 1965.
sp e k cy jn a ” , a dla jeszcze in ny ch — św iadom ość jest fikcją; 221222. analogiczna sy tu a c ja zjaw ia się odnośnie „psychicznego” : dla jedn y ch — psychiczne p o k ry w a się ze św iadom em , dla in nych — psychiczne jest św iadom em lu b nieśw iadom em ; 221223. określenie „zn aczenia”, czy „ro zum ien ia” w y stę p u je w różnej postaci — nie ty lk o zależnie od koncepcji, czy k ie ru n k u psycho logicznego, ale n aw et — w ram ach jednego k ie ru n k u , czy a u to ra — niejednolitość je s t częsta.
22123. trzecia k ateg o ria o b ejm u je sk rótow e nazw y skom pli kow anych k o n stru k c ji, np. „stru m ie ń św iadom ości” u Ja m esa
„stru m ie ń ak ty w n o ści” u W atsona 2.
2213. oto podsum ow anie, na k tó re się sk ład a dw a po dk reśle nia: 22131. pierw sze podkreślenie dotyczy apsektów k o n k re t nych: 221311. om ów iona s tr u k tu ra języka, u k o n sty tu o w a n a przez w ym ienione k ateg o rie term inów , czy w y rażeń — posiada tylko pozorną jednolitość, gdyż „stan term inologii psycholo gicznej... nie jest z a d aw aln iający ” i często „ te rm in y są w ielo znaczne” 3.
22132. d ru g ie p o d k reślen ie dotyczy aspektów o ten orze ogól nym ,' w y rażający ch rozstrzygnięcie k w estii fo rm aln ej jedności języka psychologicznego: 221321: języ k psychologii — zarów no w ram ach całości, jak w ram ach poszczególnych k ieru n k ó w — jest dalek i od jednoznaczności, jednolitości oraz fo rm aln ej je d ności; 221322. te stw ierd zen ia im p lik u ją in n y aspekt, a m ian o wicie taki, że psychologia nie jest sy stem em o logicznej spois
tości w e w n ętrzn ej.
222. Sprawy nawiązujące do poszczególnych sytuacji:
2221. z ty ch — sp raw a n aw iązu jąca do sy tu a c ji zależności pojęć i tw ierdzeń: psychologicznych i fizjologicznych.
2 G. P etia u , L es p rob lèm es du la n g a g e sc ie n tifiq u e , w zb. L a m é th o d e dans le s sc ie n c e s m odernes, 230, P aris, É d ition s s c ie n c e et in dustrie.
3 T. T o m a szew sk i, W stęp do p sy ch o lo g ii, 40, W -w a , 1963; M. K reutz P o d sta w y p sy ch o lo g ii, 334-335, W -w a , 1949.
22211. W yja śn ien ia w stęp n e.
22211. rozw ażania w ym ienionego te m a tu będzie p rzep ro w a dzone w tak im układzie; 222111. za p u n k t w y jścia posłuży r e fle k sja o m etodologicznej dopuszczalności in g eren cji tw ierd zeń jed n e j dziedziny do dziedziny d ru g iej; 222112. a po tej reflek sji ro zp atrzy m y : c. tezy i d. uzasad n ien ia fo rm u ło w ane przez p rze d staw icieli psychologii tra d y c y jn e j, paw łow ow skiej oraz d iam a-
tycznej.
222111. w yżej w spom niana re fle k sja do tk n ie — w odniesie n iu do przedłożonego te m a tu — a. p ra k ty k i oraz b. teo rii z za znaczeniem , że p ra k ty k a jest tu ta j w y raźn iejsza niż teoria.
a. p ra k ty k a jest w idoczna: a l. zarów no n a poziom ie n au k szczegółow ych4, np. psychologii w sto su n k u do m atem aty k i, a fizyki w sto su nku do chem ii; a2. jak w dziedzinie filozofii, np. teo ria poznania w sto su n k u do in n y ch działów filozofii.
b. teo ria dostarcza pew nych w y ty czn ych dla rozw iązania problem u: b l. jed n a z w y tyczn y ch da się ta k ująć: b i l . z jedn ej s tro n y — psychologia an i nie jest sy stem em z a m k n ię ty m 5 ani nie jest sy stem em o logicznej spoistości w e w n ętrzn e j; b l2 . z d ru g ie j stro n y — psychologia stan ow i ty lk o część nau k i o człow ieku.
b2. d ru g a w y ty czn a m a tak i ten or: b21. te n sam przed m iot m ate ria ln ie b ra n y b22. może być tra k to w a n y dw ojako, czy n a w e t w ielorako, co znaczy, że może być tra k to w a n y w różny sposób, z różnego p u n k tu w idzenia, w różnym przystosow aniu, ja k b y n a d ając przedm iotow i m a te ria ln e m u — postać p rzed m io tu form alnego; b221. zgodnie z pow yższym — zależność język o w ych k o n stru k c ji psychologicznych od fizjologicznych k o n stru k c ji językow ych — w y d a je się być sy tu a c ją n o r m a ln ą 6.
4 F. R ostand, Sur la clarté d es d ém on stration s m a th ém a tiq u es, 8, P aris, V rin, 1962; zob. L ogiczn a teoria nauki, 5, W -w a, 1966.
5 K. A jd u k iew ïcz, Język i p oznanie, I, 160— 163, W -w a , 1960.
6 A. L ew ick i, P ro cesy p o zn a w cze i orien tacja w otoczen iu , 90, W -w a , 1960.
222112. W y p o w ie d z i psychologów tra d y c y jn y c h , p aw lo w o w - skich i d iam atycznych.
2 2 2 1 1 2. g d y chodzi o w ypow iedzi p rzed staw icieli psychologii tra d y c y jn e j, paw łow ow skiej i d iam aty czn ej, to ich — c. tezy p o k ry w a ją się i d a ją się sprow adzić zasadniczo do jed n e j o t a kim tenorze: liczne tw ierd zenia, czy p raw a fizjologiczne sta ją się przesłan k am i dla budow ania tw ierd z eń i p raw psychologicz nych 7.
d. jed n a k w uzasad nieniach w ysu w an y ch ze stro n y ty ch p sy chologii — w y stę p u ją różnice, k tó re tu kolejno p rz e d y sk u tu jem y.
d l. Sta n o w isko tr a d y c y jn e j psychologii.
d l. gdy chodzi o stanow isko tra d y c y jn e j psychologii, to głów nie pow ołam y się na uzasadnienie M icho tte’a 8. d l i . jego uzasad nien ie n aw iązuje: d l 11. z jed n ej stro n y — do u staleń em pirycznych; d l 1 2. z d ru g iej stro n y — k o o rd y n u je te n a w ią zania z uznan iam i posiadającym i c h a ra k te r sp e k u la ty w n o -te o re - tyczny.
d l i i . n aw iązanie w skazuje: w sto su n k u do w szelkich czyn ności psychicznych — ich ścisłą łączność: d l 1 1 1. i to ogólnie — z organizm em żyw ym , d l 1 1 2. a sp ecjaln ie — z system em n e r w ow ym i z m ózgiem ; d l 113. zaś — w sto su n k u do zm ysłow ych czynności i w ytw orów — naw iązanie u w y d a tn ia ich c h a ra k te r k w a n ty ta ty w n y o układzie i stru k tu rz e p rzestrzen n ej.
d l 114. te cechy k w a n ty ta ty w n o śc i i p rzestrzen no ści są sk ła d n ikam i k o n sty tu u ją c y m i znaczenie m aterialności; d l 115. dezyg- n a ty zaw ierające te cechy m ają p e łn ą podstaw ę do nazyw ania się m aterialn y m i; d l 116. w praw d zie m a te rialność psychicznych czynności oraz w y tw oró w zm ysłow ych nie p o k ry w a się z m a- terialn ością czynności oraz w y tw oró w czysto fizjologicznych, ale
7 W. P rih od a, W stęp do p sy ch o lo g ii p ed agogiczn ej, 201— 207: F iz jo lo g iczn e p o d sta w y z ja w isk m n em iczn ych ; 256—258: F izjo lo g iczn e p raw a u czen ia się; S. L. R u b in sztejn , P o d sta w y p sy ch o lo g ii ogólnej, 256, 313— 317: P ra w a p sy ch o fizjo lo g iczn e, W -w a, 1962.
nie m a m iędzy n im i różnicy o p o z y c y jn o -d ia m etraln e j; d l 117. wobec tego — n azw y i tw ierd zen ia o ty ch dw u klasach dezyg n a- tów nie są n arażo n e na im plikow anie w ieloznaczności; d 1118. z powyższego m ożna konkludow ać, że a sp ek t su b ie k ty w n y p sy chicznych czynności oraz w ytw o ró w je s t po znaw an y przez in - tro sp ekcję, a asp ek t o b iek ty w n y jest u jm o w an y na podstaw ie p rzesłanek fizjologicznych.
d l l2. oto w spom niana k o ord y n acja: ta afiliacja dw u klas stru k tu ra łn o -fu n k c y jn y c h — w y n ik ająca z u sta le ń em p iry cz n ych m a swój odpow iednik na poziom ie u zn any ch zasad sp ek u la-
ty w n o -teo rety czn y ch ; d l 1 2 1. zasady — w św ietle k tó ry c h onto- logicznie w a rto śc iu ją się dw ie k lasy czynności oraz w ytw o rów — streścim y w zdaniu — nap rzó d — o jedności duszy su b sta n c ja l nej z trzem a a try b u ta m i: w egetatyw ności, zm ysłow ości oraz in - telektu aln o ści, a n a stę p n ie — o duszy d y nam icznej, będącej źró dłem en erg ii oraz będącej przyczyną.
d l 1 2 2. ze w zględu n a ta k i u k ład rzeczyw istości — zarów no zm ysłow e czynności oraz w y tw o ry psychiczne, jak i fizjologicz ne czynności oraz w y tw o ry — nie m ogą posiadać ab so lu tn ej sa- m oistności i sam odzielności w raz z organizm em , inaczej m ówiąc: nie m ogą być zam k n ięte w organizm ie, jako ostateczny m źródle, gdyż — w łaśn ie — w o sta tn ie j in sta n c ji są p rza jaw a m i i efek tam i duszy, k o n sty tu u ją c e j w połączeniu z ciałem p e łn ą sub stan cję.
d2. S ta n o w isk o paw low ow śkie,
d2. sp raw a paw łow ow skiego u zasad n ien ia zostanie p rze d sta w iona w n a stę p u jąc y m porządku: d2 1. naprzód — aktualność paw łow ow skiej koncepcji w psychologii d2 2. n a stę p n ie — p ro blem y, p rz y k tó ry c h u zasad n ien ie pow stało; d23. — dalej — sposoby k o n stru o w a n ia elem entów u zasadnienia; d24. w resz cie — w skazan ie elem en tó w w y stęp u jący ch w uzasadnieniu.
d2 1. aktu aln o ść paw łow ow skiej koncepcji w psychologii w spółczesnej jest fak te m niezaprzeczonym .: d2 1 1. dla pod kreśle nia te j ak tu aln o ści w y sta rc z y w skazać treść h asła „p rzebudow y psychologii w oparciu o n a u k ę P a w ło w a ” w ysuniętego 1950 przez Zjednoczone A kadem ie N auk w M oskwie; d212. a p rzy
ty m — należy zwrócić uw agę na znaczne odbicie paw łow izm u w pracach radzieckich psychologów tak ich ja k R ubinsztejn, Tiepłow , S m irnow oraz polskich psychologów takich, jak Ko- norski, Tom aszew ski, Lew icki.
d2 2. problem y, p rzy k tó ry c h uzasadnienie pow stało, sp ro w adzały się: d2 2 1. do bad an ia zachow ań się istot żyw ych, d2 2 2. a głów nie — do sp raw y p o w staw an ia i fun kcjon ow an ia odruchów w aru n k o w y ch i bezw arunkow ych.
d23. sposobam i k o n stru o w an ia elem entów uzasad nien ia były: d231. z jed n ej stro n y — u sta le n ia em piryczne, dokonyw ane za pom ocą ob serw acji i eksp ery m en tu ; d232. a z d ru g ie j s tro n y — in te rp re ta c je skoordynow ane.
d24. oto ele m en ty w y stęp u jące w uzasadnieniu: elem entam i ty m i — poza bodźcam i — są p rocesy pośredniczące i reak cje, a zarów no w procesach pośredniczących, ja k i w rea k c ja c h w y stęp u ją: d241, czynności fizjologiczne, d242. w to w arzy stw ie czynności psychicznych.
d241. tu należy podać c h a ra k te ry s ty k ę czynności fizjolo gicznych: czynności te u ja w n ia ją się: d2411. bądź — w pob u dzeniu o różnej intensyw ności; d2412, bądź — ham o w aniu o różnej intensyw ności; d2413. pobudzenia i h am ow ania są fu n k cja m i p ro sty m i, niezłożonym i jakościowo: m echanizm ich zachodzenia jest au to m aty czn y i nieśw iadom y.
d242. w c h a ra k te ry sty c e czynności psychicznych podam y: d2421: ich w łasności; d2422. ich ele m en ty k o n sty tu ty w n e d2423. sposób poznaw ania; d2424. i sposób opisu.
d2421. w łasności ta k się c h a ra k te ry z u ją : czynności psychicz ne są tw órcze, dynam iczne: d24211. ich postać — na te re n ie b a d any ch zachow ań się dzięki lokalizacji p rze strz e n n ej oraz dzię ki rozciągłej i k w a n ty ta ty w n e j tre śc i — posiada p iętn o m a te rialn e.
d2422. gdy chodzi o elem en ty k o n sty tu ty w n e , to one m ają c h a ra k te r — ja k b y — dw upoziom ow y: d24221. jed en poziom da się tak w yrazić: zm ysłow e czynności psychiczne — ta k jak się u ja w n ia ją w b ad an ych zachow aniach się — są o specy ficznej n a tu rz e ze złożonym i stru k tu ra m i, u kładam i, org aniza
cjam i, neurofizjologicznych procesów pobudzeniow ych i h a m u jących.
d24222. elem entem drugiego poziom u jest świadom ość, k tó ra p rzy słu g u je złożonym stru k tu ro m , układom , organizacjom ; d242221. ta św iadom ość nie posiada sam odzielnego istn ien ia odrębnego, ale jest w y razem specyficznej n a tu ry określonych układów .
d2423. sposób p o znaw ania fu n k cji św iadom ości m usi być obiektyw ny: d24231. w b ad an y m zachow aniu się fizjolog stw ierd zą, poznaje fu n k cje św iadom ości przez u chw y cenie cech twórczości, oraz d y nam izm u i podatności do uczenia się; d24232. jed n a k ten sposób p oznania nie w yklucza zasadniczo p ostępow ania subiek ty w n eg o w postaci in tro sp ek c ji w zględem fu n k c ji świadomości.
d2424. sposób opisu jest p o d y k to w an y s tr u k tu rą i zależnoś ciam i przedm iotu: d24241. fizjologow i b ad ającem u m echanizm zachow ania się — ze w zględu na to, że procesy psychiczne są z u k ład am i procesów fizjologicznych — w olno jest opisyw ać procesy psychiczne w term in a c h fizjologicznych; d24242. w tych w a ru n k a ch nic nie przeszkadza psychologow i posłużyć się p ew nym i tw ierd zen iam i fizjologicznym i dla uzasad nień psycholo gicznych tw ierd z eń 9.
d3. S ta n ow isko m a teria lizm u dialektycznego.
d3. uzasadnienie w y p raco w an e przez m aterializm d ialek ty cz n y k o n c e n tru je uw agę na sto su n k u pojęć fizjologicznych do psychologicznych. W ty m stosun k u w y raża się: d31. aspekt treścio w y i d32. asp ekt zakresow y.
d31. asp ek t treścio w y w raża się: d311. w zestaw ieniu zn a czeń; d312. w ro li znaczeń w opisie i d313. w filogenetycznej zależności praw .
d311. oto zestaw ienie znaczeń w odniesieniu d3111. do pojęć psychologicznych, d3112. oraz do pojęć fizjologicznych.
9 I. P. P a w łó w , D w a d zieścia la t badań w y ższej czyn n ości n erw o w ej (za ch o w a n ie się) zw ierzą t, W -w a , 1952; zob. A. L ew ick i, P ro cesy p o zn a w cze i orien tacja w otoczen iu , W -w a 1960.
d3111. w pojęciu psychologicznym znaczenie polega n a tym , że to pojęcie w y raża treść będącą odzw ierciedleniem otoczenia z ten d e n c ją do w zględnienia tej treści w działaniu.
d3112. w pojęciu fizjologicznym znaczenie polega na w y ra żaniu zespołu m echanizm ów , k tó re p rzy czy n iają się do w y tw a rza n ia te j t r e ś c i 10.
d312. po u sta le n iu d efinicji przechodzim y do zastosow ania pojęć w opisach: d3121. za pom ocą pojęć fizjologicznych opisuje się fizjologiczną podstaw ę procesów psychicznych; d3122. ta w łaśnie p o d staw a jest bazą układów , fu n k cji, treści w y rażonych przez pojęcia psychologiczne u .
d313. w reszcie — w filogenetycznie b ran y c h zależnościach p raw fizjologicznych i psychologicznych: d3131. tu zaznaczyć należy, że p rzedstaw iona relacja: z jed n e j stro n y — m iędzy parą: fizjologicznego pojęcia i oznaczoną rzeczyw istością, a z d ru g iej s tro n y — m iędzy p arą: psychologicznego pojęcia i oznaczoną rzeczyw istością — je s t p rzy p o rząd ko w ana m ark sis tow skiej koncepcji o ontologicznej hierarchiczności w ew o lu cy jn y m pow staw an iu : d31311. z m a te rii — jako tak ie j — po w sta je m a te ria żyw a, a dalej z te j m a te rii ty lk o ożyw ionej po w sta je m a te ria żyw a z psychiczną w łasnością.
d3132. w obec tego m a te ria żyw a w y p rzed za g en etyczn ie m a terię w y stę p u ją c ą — jako żyw ą — z psychiczną w łasnością: d31321. to w przek ład zie term inologicznym da się ta k w yrazić: fizjologiczne w yprzedza g en etycznie psychiczne; d3133. p rz e to — p o jęcia i tw ierd zen ia o s tru k tu ra c h i fu n k cja ch fizjolo gicznych m ogą być: bądź — tłu m aczen iem genetycznym , bądź — p rzesłan k ą dla w y pro w ad zen ia tw ierd zeń psychicznej rzeczyw istości zm ysłow ej.
d32. asp ek t zakresow y m a swój odpow iednik: d321. m eto dologiczny i d322. sem antyczno-logiczny. 321. odpow iednik m e
10 A. I. R azów , S oob rażen ija ria d o w eg o p sich o ło g a , W oprosy F ilo zo fii, nr. 3, 1953; E. M. T iep ło w , Ob o b iek tiw n o m m ieto d ie w p sich o ło g ii, S o w ietsk a ja P ied a g o g ik a , 7, 66— 86, 1952.
11 J. R ey k o w sk i, M etod ologiczn e p rob lem y p sy ch o lo g ii w sp ó łczesn ej, 40— 67, W -w a , 1964.
todologiczny sp row adza się do stosow ania specjaln ych schem a tów w form ow aniu uzasadnienia: d3211. ta k im schem atem jest u sta le n ie zak resu dla pojęć psychologicznych; d3212. oraz w y prow adzenie z tego c h a ra k te ry s ty k i tw ierd z eń i p ra w u form o w anych z określonych pojęć.
d3211. oto sp raw a u sta le n ia zakresu: zakres pojęć w iąże się z d ezyg n atam i pojęć: d32111. d ezy g n atam i pojęć psychologicz nych są nie ty lk o p ro ste procesy neurofizjologiczne, ale i pew ne specyficzne organizacje, u k ła d y procesów neurofizjologicznych.
d3212. z tego u sta le n ia zakresow ego w y n ik a c h a ra k te ry s ty k a p ra w i tw ierd zeń : d32121. p ra w a n o rm u ją ce przebieg prostych procesów neurofizjologicznych i przeb ieg specyficznych orga nizacji, układ ó w neurofizjologicznych — ro zciąg ają sw ą n o rm a- tyw n o ść na procesy psychiczne w te n sposób, że pozw alają uform ow ać p raw a psychologiczne n o rm u jące przebieg procesów psychicznych.
d32122. zastosow anie p rzedstaw io n ej teo rii do jed n ostko w ych odpow iedników — ta k się w yraża: d321221. psychologicz n e p raw o w idzenia g en eralizacji dało się uform ow ać n a pod staw ie fizjologicznego p ra w a irra d ia c ji procesów pobudzenio w ych w k o rze m ózgow ej.
d321222. psychologiczne p raw o w idzenia głębi zostało w y prow adzone z fizjologicznego p raw a norm ującego przebieg w specyficznej org an izacji procesów akom odacyjnych soczew ki oraz fu n kcjo n o w an ia im pulsów w yw ołanych p obudzeniem s ia t ków ki 12.
d322. odpow iednik sem antyczno-logiczny zaw iera zestaw ie n ie o kreśleń zakresu. d3221. z o k reślen iam i znaczenia i ozna czania, d3222. oraz w artościow anie tego zestaw ienia.
d3221. w ypow iedź o ty m , że d ezy g n atam i pojęcia psycho logicznego są p ro ste procesy neurofizjologiczne i pew n e specy ficzne u k ład y , organizacje procesów neurofizjologicznych — im p lik u je zdanie: d32211. iż w d an y m zakresie istn ie je — ja
12 J. R ey k o w sk i, M etod ologiczn e p rob lem y p sy ch o lo g ii w sp ó łczesn ej, 48, 49, W -w a , 1964.
kościow o i ilościowo jed e n i te n sam — dezygnat, k tó ry jest oznaczany przez dw a pojęcia, czy nazw y o dw u różnych zn a czeniach: d32212. jedno pojęcie, czy nazw a ze znaczeniem p ro cesu psychicznego, a d ru gie pojęcie, czy nazw a ze znaczeniem procesu neurofizjologicznego.
d 3222. w artościow anie om ówionego zestaw ien ia sprow adza Się do: d32221. sp ra w y praw idłow ości, d32222. oraz n iep ra w i dłowości.
d32221. praw idłow ość może m ieć dw a oparcia: d322211. je d no oparcie — to re g u ły sem antyczno-logiczne; d322212. d ru gie oparcie — to d ialek ty czn e p raw o jedności przeciw ieństw .
d322211. re g u ły sem antyczno-logiczne dopuszczają, aby je den i te n sam p rzed m io t b y ł oznaczany przez dw a pojęcia, czy nazw y o dw u ró żn y ch znaczeniach: d3222111. sy tu a c ja ta k a w yraża, że d a n y przedm io t jest ro z p a try w a n y z dw u różnych pun k tó w w idzenia, czyli od stro n y dw u ró żn y ch cech c h a ra k te ry sty czn ych .
d322212. d ru g im oparciem je s t d ialek ty czn e praw o przeci w ieństw : dw a przeciw ień stw a nie w y k lu czają czynnika w spól nego i zbiegają się w jedn y m w spólnym czynniku.
d32222. jed n a k niepraw idłow ość nie je s t w ykluczona przez dw ie ra c je podane za praw idłow ością: zagrożenie n iep ra w id ło wością pochodzi — d322221. z d ziedziny teo rety czn ej, d322222. i z d ziedziny fak ty czn ej.
d32221. zagrożenie z dziedziny teo rety czn ej sprow adza się: d323311. n ap rzó d — do zestaw ien ia dw u zdań: w pierw szy m zdaniu: „jed en i te n sam d ezy g n at oznaczony przez pojęcia, czy nazw y o różnych znaczeniach: w sp ecy fik acji chodzi o jedno pojęcie procesu psychicznego, a o d ru g ie pojęcie procesu n e u ro fizjologicznego” — nie jest dostatecznie w ykluczona n iesp ro - w adzalność psychicznego do fizjologicznego.
d32222121. n ato m iast — w d ru g im zd an iu stano w iący m de finicję psychicznego — ta niesprow adzalność je st w y raźn ie podkreślona: z jed n e j stro n y — psychiczne je s t w łasnością sp e cyficzną m a te rii niesp ro w ad zalną do m a te rii; z d ru g iej stro n y
zaś — fizjologiczne o b ejm u je fu n k cje ciała żywego bez a tr y b u tu niesprow adzalności.
d3222212, n a stę p n ie — w tej dziedzinie teo rety czn ej jeszcze jedno zastrzeżenie się w yłania: używ anie pojęć psychologicz nych i fizjologicznych w tak iej a filiacji o tw iera p ersp ek ty w ę do wieloznaczności. T aka k oncepcja a filiacji w y d a je się brać za p u n k t w yjścia ontologiczny m onizm ew olucyjny, aby przejść do uk ształto w an ia — w sposób m o n isty czn y — k o n stru k c ji ję zykow ych. Je d n a k m onizm ontologiczny nie u p ra w n ia przejścia jednoznacznego do m onizm u sem iotycznego.
d322222. jeśli p rzejd ziem y n a te re n fak ty czny , to — o t a kim c h a ra k te rz e — jedność om aw ianego d ezy g n atu — w y d aje się być — nie ty le u stalo n a, ile założona, lu b będąca re z u lta te m in te rp re ta c ji.
2222. S p r a w y n aw iązu jące do sytuacji zabiegów sep aratys ty c z n y c h i integracyjnych.
2 2 2 2. rozw ażym y tu zabiegi se p araty sty czn e i in te g rac y jn e w edług n astęp u jąceg o uporządkow ania: 2 2 2 2 1. naprzód — dam y w y jaśn ien ie sam ego ty tu łu ; 2 2 2 2 2. potem — p rze d y sk u tu je m y rea liz a c je w skazanych zabiegów w różnych k ie ru n k a ch psycho logicznych; 22223. w reszcie — zakończym y ko nk luzją.
22221. W yja śnien ia ogólne.
2 2 2 2 1. to w y jaśn ien ia dotyczące ty tu łu : 2 2 2 2 1 1. pierw sze w y jaśn ien ie sp recy zu je rozum ienie: e l. już to — ten d en cji, czy po staw y se p ara ty sty cz n e j, a2. już to — postaw y, czy te n d e n c ji in te g rac y jn ej: u sta la ją c rozum ienie — jed n ej i d ru g iej p osta w y — zw rócim y uw agę na treść, zakres i pow iązanie om aw ia n ych po staw z k ie ru n k a m i psychologicznym i.
e l. g dy chodzi o p ostaw ę sep araty sty czn ą, to — e l l . ze w zględu n a treściow y a sp ek t sprow adza się ona do odgranicza nia, w ydzielania, w yod ręb n ian ia; e l2. a ze w zględu n a zak res — ta postaw a n a w e t nie w yklu cza u staw ien ia danego k ie ru n k u , jak o jedynego re p re z e n ta n ta praw idłow ego w psychologii.
e2. po staw a in te g ra c y jn a — e2 1. pod w zględem treścio w y m — im p lik u je te n d e n c je do scalania; e2 2. gdy chodzi o za
kres, to da się tu w yróżnić dw a jego poziom y: e2 2 1. n a jed ny m poziom ie p ró b u je się poczynić d o p ełnienia m etodologiczne i problem ow e, a b y n adać danem u k ieru n k o w i psychologiczne m u podatność do naukow ego zain tereso w an ia się całością p ro blem ow ą psychologii; zak res drugiego poziom u fo rm u je się przez rów noległe m odyfikow anie ró żn y ch k ieru n k ó w psycholo gicznych, a b y te zm odyfikow ane m ogły w yczerpyw ać w pełn i a sp ek ty psychiki.
e223. w reszcie w skażem y na pow iązanie z k ieru n k a m i p sy chologicznym i: obie p ostaw y — se p ara ty sty cz n a oraz in te g ra c y jn a — po siad ają odpow iedniki realizacy jn e w ram ach k a ż dego k ie ru n k u psychologicznego.
222212. d ru g ie w y jaśn ien ie p o d k reśli za Z. S k ó rn ym 13, że — e31. se p ara ty sty cz n e postaw y o p ierały się — głów nie — na schem atach i ko n w en cjach m etodologicznych; e32. a in te g ra c y jn e p o staw y spo ntaniczn ie w y ła n ia ły się ze schem atów i k o n w en cji problem ow ych.
e33. dla w łaściw ego zrozum ienia pow iązań: p ostaw y sep a ra ty sty c z n e j ze schem atam i i k o n w encjam i m etodologicznym i, a p o staw y in te g rac y jn ej ze schem atam i i k on w encjam i p ro blem ow ym i — n ależy podać racje.
e331. zaczniem y od w skazania ra c ji dla pierw szego pow ią zania opartego o zabiegi m etodologiczne: e3311. z jed n ej s tro n y — m etodologia po d aje sposoby u sta le n ia i koordynow ania dan ych em p irycznych z teo rety czn y m i w k o n stru k c ja c h całoś ciowych; e3312. z d ru g ie j stro n y — m etodologia p o stu lu je po p raw n e opracow anie i operow anie term inologią: e33121. otóż rodzaj — term inologii, fak tó w i teo rety czn y ch k o n stru k c ji — może ustaw ić d a n y k ieru n e k psychologiczny w sy tu a c ji opozy cy jn e j do innego k ie ru n k u , a ta k i re z u lta t stanow i cechę cha ra k te ry sty c z n ą p o staw y sep araty sty czn ej.
e3313. jed n a k tu trz e b a i to podkreślić, że przed ra d y k a l nym sep araty zm em — w n au kach niesform alizow anych, a więc
13 Z. S kórny, W sp ółczesn e m etod y badań p sy ch o lo g iczn y ch , 43, W -w a , 1966.
i w psychologii — często r a tu je n iek o n sek w en tn e stosow anie zasad m etodologicznych.
e332. z kolei zw róćm y uw agę n a ra c je pow iązania p ostaw y in te g ra c y jn e j ze sch em atam i i k o n w en cjam i problem ow ym i: e3321. zaznaczyliśm y, że m etodologia m oże nastaw ić d a n y k ie ru n e k na określone p roblem y, ale bibliografia, lite ra tu ra , d y s k u sje środow isk psychologicznych i s ta n y rzeczow e — n a rz u cają resztę problem ów do rozw iązyw ań p o zytyw nych, lu b n e gaty w ny ch.
e3322. często p ro blem y w ykluczone przez m etodologię — m im o w yk luczen ia — w schodzą stopniow o w zakres p o m ija nego m etodologicznie k ie ru n k u — i to nap rzó d — w zm ie nionej term inologii, a po tem — p raw ie jaw nie. e3323. ta te n d en cja p oszerzania zak resu badaw czego problem ów im p lik u je postaw ę in te g rac y jn ą.
222213. trzecie w y jaśn ien ie d o ty czy w skazania im ien nie k ie ru n k ó w psychologicznych: chodzi tu głów nie — e4. o in tro sp e k cjonizm , e5. i o niein tro sp ek cjo n izm .
22222. K i e r u n k i psychologiczne.
2 2 2 2 2. po w y jaśn ien iach (2 2 2 2 1) p rze a n a liz u je m y w y m ie nione k ie ru n k i psychologiczne pod k ą te m uchw ycenia w nich określonych po staw — bądź se p araty sty czn y ch , bądź in te g ra cyjnych.
e4. Intro sp ekcjo n izm .
e4. in tro sp ek cjo n izm p o tra k tu je m y w ta k i sposób: e41. n a przód — u w zg lędn im y in tro sp ek cjo n izm w s k ra jn y m sfo rm u łow aniu; e42. n astęp n ie — ro zw ażym y te n k ieru n e k , w y stę p u jąc y w sform u ło w an iu u m iarko w an y m ; e43. w reszcie — p rz y jrz y m y się sposobom p o jm ow ania i realizo w ania całoś ciow ych k o n stru k c ji psychologicznych przez o m aw ian y k ie ru n e k ; e44. n a d to p o d am y k ró tk ą k onkluzję.
e41. w s k ra jn y m sfo rm u ło w an iu in tro sp ek cjo n izm — w y ra ź nie — im p lik u je p ostaw ę sep ara ty sty cz n ą . To sk ra jn e sfo rm u
łow anie w y stęp u je: e411. u B re n ta n y pod nazw ą „c-zystej p sy chologii”, e412. a u W u n d ta w d efin icji in tro sp ek cji.
e411. dla B re n ta n y psychologia posiada jed y n ą m etodę po znaw czą, a jest nią ty lk o in tro sp ek c ja treści świadom ości; e4111. in tro sp ek c ja ta k je st w yczerp u jąca, że zupełn ie zbędne są w szelkie b ad an ia zw iązku procesów psychicznych z podnie ta m i fizycznym i i z procesam i fiz jo lo g ic z n y m i14.
e412. d la W u n d ta — e4121. z jed n e j stro n y — treść p rz e życia, czy procesu psychicznego utożsam ia się z rzeczyw istością do k tó re j ta treść odnosi się; e4122. z dru g iej stro n y — zacho dzi utożsam ienie procesów psychicznych z ich uśw iadom ieniem sobie: uśw iadom ienie jest czynnikiem k o n sty tu u ją c y m proces psychiczny; e4123. procesy psychiczne będąc fak ta m i św iado mości, g d y p rz e sta ją być uśw iadam iane, ty m sam ym tra c ą psychiczność.
e4124. in tro sp ek c ja jest jed y n y m środkiem sku teczny m do ujm o w an ia procesów psychicznych: bez in tro sp ek c ji nie m a innego sposobu poznaw czego dla u jęcia procesów i stanó w p sy chicznych.
e413. term in o lo g ia w y p raco w ana n a u ż y te k tak ie j koncep cji — n ie m oże posiadać p rzy d atn o ści dla innego k ie ru n k u p sy chologicznego, a rów nież nie m oże być — bez zastrzeżeń sto sow ana w in n ej odm ianie in tro sp ek cjo n izm u . e414. nie ulega w ątpliw ości, że p rzedstaw io n a tu postać in tro spekcjo nizm u d aje p ełn ą podstaw ę dla te n d e n c ji sep ara ty sty cz n e j.
e42. u m iark o w an e sform u ło w an ie in tro sp ek cjo n izm u im p li k u je po staw ę in te g rac y jn ą: e421. sfo rm u ło w an ie w te j postaci w y stęp u je, np. u W. W itw ickiego, M. K re u tz a , P. G u illau m e’a, M ich o tte’a 15.
e4211. w ty m sfo rm u ło w an iu u m ia rk o w a n y m prześledzim y sąd y o w arto ści in tro sp ek cji: e42111. tu u czyn im y to w odnie sieniu do sam ego zachodzenia procesu introspekcyjnego.
14 Z. S kórny, W sp ółczesn e m etod y badań p sy ch o lo g iczn y ch , 16, W -w a , 1966.
15 Z. B ab sk a, U w a g i na m a rg in esie p rzed m o w y M. K reutza, w P s y ch o lo g ii W y ch o w a w czej, t .III, 66— 68, (X V II), 1, 1960.
e42111. tu zw rócim y uw agę — e421111. n a zdefiniow anie w łaściw ego procesu in tro sp ek cy jn eg o ; e421112. n a zakres o bej m ow anych fak tó w przez in tro sp ek cję oraz e421113. n a n iew y - k lu czan ie m eto d y o b iek tyw nej przez in tro sp ek c y jn ą m etodę.
e421111. gdy chodzi o zdefiniow anie, to d la bad ań psycho logicznych — w łaściw ym procesem in tro sp ek c y jn y m jest bez p o śred n ie sp o strzeganie p ro sty ch zjaw isk psychicznych.
e421112. z kolei, gdy chodzi o zakres, to — o pełn ej sk u teczności dla badań — w łaściw a in tro sp ek cja o b ejm u je tylk o zjaw isk a p ro ste i a k tu a ln ie spostrzegane; e4211121. ale w irtu a l nie, czyli w c h a ra k te rz e podatności do objęcia in tro sp ek c ją są i tak ie zjaw iska psychiczne, k tó re spostrzeżone kiedyś, a obec n ie zo stają nieuśw iadom ione oraz takie, k tó re przez sw ą s tru k tu rę n a d a ją się do tego, ab y b y ły spostrzeżone. e4211122. je d n ak poza zakresem zostają psychiczne zjaw isk a skom plikow ane, oraz te, k tó re są u c h w y tn e ty lk o przez sym ptom y.
e421113. w reszcie — nie tru d n o zauw ażyć, że m etoda in tro - sp ekcy jn a n ie w yk lu cza p rzyd atn o ści m eto d y obiekty w nej: e4211131. nic nie przeszkadza, ab y te „nieuśw iadom ione” (e4211121) i (e4211122), oraz sp raw d zaln e doznania treści za chodzące w psychice — sta ły się p rzedm iotem bad ań za pom ocą m eto d y obiekty w n ej, a' zw łaszcza, aby się s ta ły p o datn e do b ad a ń m etodą testów . e421114. podsum ow anie n a rz u c a się, że te sform uło w ania im p lik u ją otw arto ść dla ten d en cji in te g ra c y j nych'.
e43. analogiczną otw arto ścią jest n acechow any sposób p o j m ow ania i realizow an ia — przez u m iark o w an y ch in tro sp ek cjo - nistów — całościow ej k o n stru k c ji psychologicznej: e431. r e z u lta te m stosow ania m eto d y in tro sp ek c y jn ej jest m nóstw o u sta le ń o fak ta ch psychicznych; e432. te u stalen ia p rz y b ie ra ją postać opisu i k lasy fik a c ji oraz w te d y s ta ją się podstaw ą w y k ry w a n ia praw ; e433. a p ra w a te posiadają ta k sam o sp ra w d za ln y c h a ra k te r, ja k p raw a u stalo n e m etodą ob iek ty w n ą ,6.
e434124. fo rm u ło w an ie p ra w i teo rii o p iera się o m etodolo giczne po stu laty : e4341. jed en p o stu la t dotyczy form y, e4342. dru g i p o stu la t dotyczy elem entów k o n sty tu ty w n y c h .
e4341. fo rm a praw a, teo rii pow in n a m ieć postać zdania, lub jego odpow iednika. e4342. dla om aw ianej k o n stru k c ji — ele m en tam i k o n sty tu ty w n y m i są podm iot, orzecznik i dopełnienia: e43421. podm iot i orzecznik po w in n y spełniać stosunek z a k re sowy, a m ianow icie — bądź — być w sto su n k u zaw ieran ia t e r m inów w y stęp u jący ch w opisie: w tak im sto su n k u zaw ierania, w jak im je s t k lasa w odniesieniu do swego elem entu; bądź — być w sto su n k u nadrzędnego do podrzędnego; bądź — gdy chodzi o h ip o tezy — być w sto su n k u analogii, ale z w yklucze niem m etaforycznego odnoszenia.
e43422. gdy chodzi o dopełnienie, to tu ta j zw rócim y u w a gę — e434221. na jego sto su n ek do opisu, e434222. i na jego ele m en ty k o n sty tu ty w n e .
e434221. dopełnienie, będąc w postaci uogólnienia, pow inno m ieć sw oje odpow iedniki k o n k re tn e w opisie. e434222. jego elem en tam i k o n sty tu ty w n y m i są w y ra ż en ia p rzed staw iające — bądź ilościowo, bądź jakościow o — ró żn e a sp ek ty — już to zjaw isk psychicznych, już to procesów fizjologicznych, ju ż to bodźców zew n ętrznych: te w y rażen ia w chodzą w językow ą s tru k tu rę p raw a dla uściślenia.
e44. z pow yższych rozw ażań w ynika, że — w sform ułow aniu u m iark o w an y m — in tro sp ek cjo n izm pod w zględem sposobu opracow yw ania re z u lta tó w sw ych b a d ań je s t zbliżony do p o stę pow ania stosow anego w n ieintrospekcjonizm ie.
e5. „ N ie introspekcjonizm ”.
e5. tą nazw ą „n iein tro sp ek cjo n izm ” oznaczam y tu beh a- w ioryzm : w behaw io ry zm ie — e51. naprzó d — ro zróżnim y trz y jego odm iany, e52. a n a stę p n ie — ro zp a trz y m y stosunek danych em piryczny ch do k o n stru k c ji teo rety czny ch .
e511. zapoczątkow aną przez W atsona — pierw szą odm ia nę — e5111. po c h a ra k te ry sty c e ogólnej — rozw ażym y: e5J12, od stro n y m etodologicznej, e5113. i od stro n y problem ow ej.
e5111. oto c h a ra k te ry s ty k a ogólna; e51111. p ierw sza odm ia n a m a postać fizjologiczno-biologiczną; e51112. p o słu g u je się — głów nie — term inologią zastan ą w fizjologii oraz biologii; e51113. dopełnienie now ym i term in a m i je st takie, że ty m te rm i nom nie jest przy p o rząd k o w an e żadne znaczenie psychologiczne. e5112. od stro n y m etodologicznej ta p ierw sza odm iana m a wyraiźnie podstaw ę se p ara ty sty cz n ą i ek skluzyw ną. e51121. dla W atsona p u n k te m w yjścia w k o n stru o w a n iu w łasn ej m etodo logii — b y ła ra d y k a ln a k ry ty k a in tro sp ekcjon izm u: e 5 11211.
W edług tej k r y ty k i k ie ru n e k in tro sp ek cjo n isty czn y o p a rty jest na fikcji, gdyż św iadom ość nie istn ieje.
e51122. dla W atsona p u n k te m dojścia było — po ra d y k a l n y m odrzuceniu in tro sp ek cjo n izm u — p rzyjęcie; e511221. z jed n e j stro n y — jak o jed y n e j m eto d y b adań — o bserw acji oraz e k sp ery m en tu ; e511222. z d ru g iej stro n y — u znał za je d y n y przed m io t b adań — zachow anie się człow ieka i innych istot żyw ych; e511223. to zachow anie się je s t „zm ienn ą zależ n ą ”, czyli re a k c ją w yznaczoną przez bodźce zew n ętrzn e zw ane „zm iennym i n iezależn ym i” .
e5113. od stro n y p roblem ow ej — po staw a sep araty sty czn a, czy ek sk lu zyw na b y ła n iem n iej zdecydow ana; e51131. chociaż pośród zachow ań się w y stę p u ją u W atsona rea k c je w erbaln e, a pod tą nazw ą u k r y ty b y ł — n iejak o — p roblem m yślenia; e51132. n ie k tó re in ne p ro b lem y b y ły d om niem ane pod nazw ą
„stru m ie ń ak ty w n o ści” .
e512. dla d ru g iej o d m ian y behaw io ry zm u — e5121. na po czątku p odam y k ró tk ą c h a ra k te ry sty k ę ogólną, e5122. a d a lej — zestaw im y odm ianę d ru g ą z pierw szą.
e5121. oto c h a ra k te ry sty k a : d ru g a o dm iana opracow ana przez E. C. T olm ana posiada postać psychologiczną, ale bez w y ra ź n ej term in o log ii o świadom ości.
e5122. zestaw iając odm iany d ru g ą z pierw szą, w skażem y; e51221. że T olm an n ie k tó re e le m en ty p rz y ją ł — bez zm ian — od W atsona; e51222. in n e p rz y ję te zm odyfikow ał; e51223. a jeszcze in n e — do p rz y ję ty c h i zm odyfikow anych — dodał; e51224. do ty ch rozw ażań dołączym y k ró tk ie podsum ow anie.
e51221. do p rzy jęteg o — bez dokon an ia zm ian — należy głów nie koncepcja ro li bodźca, czyli „zm iennej n iez a le ż n e j”.
©51222. a p rz y ję te i zm odyfikow ane o b ejm u ją w atsonow ską s tr u k tu rę m etodologiczną u k o n sty tu o w a n ą przez obserw ację i e k sp ery m en t oraz s tr u k tu rę problem ow ą u k o n sty tu o w an ą przez zachow anie się, czyli zespół „zm iennych n iezależn ych ” . e51222. tolm an o w sk a m o d y fik acja sprow adza się do dw u zabiegów: e 5 12221. jed e n n eg aty w n y , elim in u jący z zachow ania się w atsonow skie p rzy p isy w a n ie staty czn eg o sta w an ia się a u to m atycznego: e5122211. bow iem w w atsonow skim ujęciu zacho w an ie się jest sum ą w ielu procesów rów noległych, zachodzą cych au tom atycznie.
e512222. d ru g i zabieg po zytyw ny: polegał on n a w p ro w a dzeniu dy n am izm u do zachow ania się oraz na u zn an iu całoś- ciow aści w zachow aniu się: e5122221. d y n am izm p o stu lu je w e w n ę trz n ą zależność, w spółistnienie i w spółdziałania elem entów , a całościowość n ie dopuszcza koncepcji, u trz y m u ją c e j, że ca łość zachow ania się jest zlepkiem elem entów . e5122222. d y n a m iczne i całościow e zachow anie się im p lik u je różne asp ek ty i u k ieru n k o w a n ia poznaw cze oraz celow e z w yszukiw aniem środków i sposobów skutecznego zm ierzan ia do celu.
e51223. oto e le m en ty — do p rz y ję ty c h i zm odyfikow a ny ch — dodane: tu — głów nie — chodzi o s tr u k tu rę i fu n k cje „zm iennych p ośredniczących” : e5122231. w ty m u jęciu — obok bodźców zew n ę trz n y ch — w y stę p u ją „zm ienne po średniczą ce” w postaci bodźców środow iskow ych, dziedzicznych i w y u czonych n astaw ień oraz fizjologicznych popędów : e512232. w y m ienione czynniki w p ły w a ją n a pow staw anie i jakość zacho w an ia się.
e51224. w podsum ow aniu podk reślić należy, że p rze d sta w iona c h a ra k te ry s ty k a w y ra ź n ie odróżnia zachow anie się isto t obdarzonych życiem psychicznym od re a k c ji czysto biologicz nych, a ty m b ard ziej od ru ch ó w ciał m artw y ch : e512241.
w ty m n a św ietlen iu k oncepcja tolm anow ska w y d aje się być szerokim w stępem do te n d e n c ji in te g ra c y jn e j 17.
e513. odnośnie trzeciej odm iany, to — e5131. po k ró tk ie j c h a ra k te ry sty c e ogólnej, rozw aży m y tu dw a stosunki: e5132. jed en — to sto su nek tej odm iany do m eto d y in tro sp ek cy jn ej; e5133. d ru g i — to stosunek te j o dm iany do koncepcji psycho logów radzieckich; e5134. oraz n a k re ślim y podsum ow anie roz w ażań.
e5131. c h a ra k te ry sty k a tej odm iany b ehaw ioryzm u sprow a dza się do stw ierdzenia, że odm iana ta, opracow ana przez O. H. M ow rera, posiada postać psychologiczną z w y ra ź n ą t e r m inologią przystosow aną do w y rażan ia świadom ości.
e5132. w y m ien io n y — jako pierw szy — sto su n ek M ow rera w yraża się w p ra k ty c e m eto d y in tro sp ek c y jn ej w sfo rm uło w an iu um iark o w an y m : k ry ty k a posiada dw a aspekty: e51321. a sp ek t n e g a ty w n y polega n a tym , że k ry ty k a nie w y k azuje zasadniczej nieskuteczności m eto d y in tro sp ek c y jn ej; e51322. asp ek t p o z y ty w n y sprow adza się do dw u zarzutó w e513221. jeden z a rz u t p ię tn u je ten d e n c je in trospek cjon izm u u m ia rk o w anego, w y rażające się w u zn aw an iu in tro sp ek c ji za „głów ną m etodę bad ań stanó w św iadom ości” ; e523222. d ru g i zarzu t w skazu je n a b rak osiągnięć d o statecznych w in tro sp ek cjo n iz- mie, a w ięc celuje się tu ty lk o w fak ty c zn ą nieskuteczność.
e5133. d ru g i sto su n ek w y raża się u M ow rera — e51331. z jed n e j stro n y — w u zn an iu m etod y ek stro sp ek cy jn ej; e51332. z d ru g ie j stro n y — w aprobacie dla koncepcji sform ułow anej przez N ittin a na te m a t świadom ości: e513321. w k oncepcji tu apro b ow anej św iadom ość je s t obdarzona jed y n y m atry b u tem : ty m a try b u te m je st o d tw arzan ie, rep rod u ko w anie, re p re z e n tow an ie rzeczyw istości otoczenia.
e51332. ta rzeczyw istość posiada niezależne istnienie:
17 E. C. T olm an, P r in c ip le s of p u rp o siv e b eh avior, w zb. S, K och, P sy ch o lo g y , A S tu d y of S cien ce, v. 2, N e w Y ork, 1959, M e G raw — H ill; zob. A. L ew ick i, P ro cesy p ozn aw cze i orien tacja w otoczeniu, 45— 48, W -w a , 1960.
e513323. a w e w n ątrz św iadom ości p o w staje odbicie tej nieza leżnie istn iejącej rz e c z y w isto śc i18.
e51333. N ittin a koncepcja, ap robow ana przez M ow rera jest pow szechnie u z n a w a n a przez psychologów radzieckich — z ty m zastrzeżeniem — e513331. że n iek tó rzy z psychologów rad ziec kich, jak np. S. L. R u b in sztejn 19 u zn aje p rzyd atn ość in tro sp ek cy jn e j m etody; e513332. a inni, jak np. T ie p ło w20 — zdecydo w anie odrzuca w artość m eto d y in tro sp ec k y jn ej.
e5134. podsum ow ując pow yższe rozw ażania, trz e b a p o dk reś lić, że m ow rerow skie w p row adzenie pojęć o św iadom ości do k ie ru n k u behaw iorystycznego — je s t re a ln y m ujaw n ien iem te n d e n c ji in te g ra c y jn e j.
e52. pozostaje do om ów ienia m etodologiczna koncepcja be- haw io ry sty czn a sto su n k u — e521. d an y ch em pirycznych, e522. do k o n stru k c ji teo rety czn y ch ; e523. z k ró tk ą oceną tego sto sunku.
e521. dan y m i em piry czn y m i są — stw ierdzone, sk o n tro lo w ane, p ro ste — fak ty , czy zjaw iska psychiczne, p rzyp orząd ko w ane zm ierzonym i u stalo n y m faktom , czy zjaw iskom — bądź fizycznym , bądź fizjologicznym , zlokalizow anym w czasie i p rze strz e n i oraz opisanym w term in a c h jednoznacznych.
e522. do sk on stru o w an ia teo rii dw a w ym agania m uszą być spełnione: e5221. jedno dotyczy jakości elem entów językow ych; e5222. d ru g ie — dotyczy: e52221. funk cji, e52222. form y, e52223. i w e ry fik a c ji teorii.
e5221. e lem en tam i językow ym i niezbęd n y m i do sform uło w ania teo rii — m ogą być u ż y te dw ojakiego ro d zaju term in y : e52211. jed n e te rm in y pochodzą z u sta le ń em pirycznych i ozna
18 O. H. M ow rer, L earn in g T heory and B eh a v io r, N e w Y ork, 1960; J. W iley, J. R ey k o w sk i, M etod ologiczn e p rob lem y p sy ch o lo g ii w sp ó łc z e s n ej, 133— 134, W -w a, 1964.
19 S. L. R u b in sztejn , P o d sta w y p sy c h o lo g ii ogólnej, 48— 49, W -w a, 1962.
20 В. M. T iep łow , Ob o b iek tiw n o m m eto d ie w p sich o ło g ii, S o w ietsk a ja P ied a g o g ik a , 7, 66— 96, 1952.
czają „zm ienne"; e52212. d ru g ie — to tak ie term in y , któ re są zdefiniow ane za pom ocą pierw szych.
e52221. fu n k cja teo rii sprow adza się do w zględnie adekw a tnego rep re z en to w a n ia d an y ch dośw iadczenia, p rzedstaw ionych znaczniejszą liczbą term inó w .
e52222. — w p rzeciw staw ien iu do m a te ria łu dośw iadczal nego, przedstaw ionego znaczniejszą liczbą term in ó w — form a k o n stru k c ji teo rety czn y ch w in n a być u k o n sty tu o w a n a za po m ocą m in im aln ej liczby term in ó w .
e52223. w e ry fik a c ja teo rii dokonuje się przez rea liz a c ję od pow iedniej s y tu a c ji ek sp ery m en ta ln e j, w k tó re j spełn ia się p rzew id y w an ia 21.
e523. przedłożone w y m ag an ia noszą p iętn o p o zy tyw istycz ne.· e5231. g d y b y te w y m agan ia zo stały spełnione, d a ły b y —· n iew ątp liw ie — podstaw ę do ścisłości oraz do un ik n ięcia fikcji; e5232. w k ażdym razie — te w y m ag an ia są w y razem szukania ścisłości w psychologicznych bad an iach i w psychologicznym p isarstw ie.
22223. z pow yższej całości o b ejm u jącej ten d e n c je ujaw n io n e w in tro spek cjo n izm ie i w niein tro sp ekcjo n izm ie — w y n u rz a się k on k lu zja , w k tó re j — w y raźn iej — podkreślić n ależy zbieżność problem ow ą w różn y ch k ieru n k a ch psychologicznych, a ■— m niej w y raźn ie — u w y d atn io ną, w zajem n ą to le ra n c ję różnych m etod.
III. Konkluzja o roli term inologii w procesie integracyjnym na terenie psychologii.
f. w k o n k lu zji te j u w zględni się: f l . n aprzód — zabiegi po stu lato w e, f2. a n a stę p n ie — zabiegi realizacy jn e.
f l . oto zabiegi p ostulatow e: f i l . pierw sza g ru p a zabiegów doty czy języ k a ju ż używ anego w psychologii: f i l i . z te j g ru
21 B. F. S k in n er, C ritiq u e of p sy ch o a n a ly tic con cep ts o f p sy ch ology and p sy ch o a n a ly tic, U n iv ers, o f M in n esota P ress, 1956; R ey k o w sk i, M e to d o lo g iczn e p rob lem y p sy c h o lo g ii w sp ó łc z e sn e j, 109, 115, 116, W w a, 1964.
p y — n iek tó re zabiegi posiadają c h a ra k te r ogólny; f l l2. z tej g ru p y — in n e zabiegi posiadają c h a ra k te r szczegółowy.
f i l l , zabieg p o stu la to w y o c h a ra k te rz e ogólnym sprow adza się do stw ierd zenia: w ielu psychologów w idzi konieczność sys tem atycznego b adania języ k a używ anego w psychologii.
f 1 1 2. zabiegi o c h a ra k te rz e szczegółow ym : b ad an ia pow in n y ustalić — f 1 1 2 1. z jed n ej stro n y — k ateg o rie term inów , k tó re m og ły b y być p rz y ję te w jed n y m i ty m sam ym znaczeniu, czyli jednoznacznie przez w szystkie k ie ru n k i psychologiczne; f i 1 2 2. z d ru g ie j s tro n y — należy zm ierzać do u sta le n ia k a te gorii term in ó w , k tó re nie m ogą być uży w an e w jed n y m i ty m sam ym znaczeniu przez różne k ie ru n k i psychologiczne; f 1123. dla o statn io w ym ienionej k ateg o rii term in ó w trz e b a b y skon stru ow ać re g u ły przekładalności.
f 1 2. d ru g a g ru p a zabiegów p o stu latow ych zaw iera zm ierza n ie — £1 2 1. po p ierw sze — do d o p ełn ien ia — języ k a już u ż y w anego — sk o n stru o w an iem now ych nazw z p rzyp orząd ko w a n iem odpow iednich znaczeń, f l2 2. po d ru g ie — do opracow a n ia now ych re g u ł odpow iednich do k o n stru o w an ia i operow ania oraz do k o o rd y n o w ania d o p ełn iający ch elem entów z dopełn ia nym i.
f 1 2 1. d la u re a ln ie n ia p o trzeb y i m ożliw ości sko nstru ow an ia now ych nazw — w ytyczyć n ależy k ie ru n k i oznaczania: f 1 2 1 1. te k ie ru n k i w sk azu ją — w m echanizm ach zachow ania się — tak ie asp ekty , ja k św iadom e in tro sp ek cy jn ie, św iadom e eks- trospek cy jn ie, św iadom e dw om a sposobam i, czyli in tro sp e k cy jn ie i ek stro sp ek cy jn ie, nieśw iadom e ale psychiczne, n ie- psychiczne ró żn ej kategorii, a w ięc ju ż to stale w y stęp u jące w zachow aniu się, już to w y stę p u ją c e n ie re g u la rn ie w zacho w aniu s i ę 22.
f 13. jeszcze jed n a g ru p a zabiegów p o stu lato w y ch d a się
22 A. L ew ick i, P ro c e sy p o zn a w cze i o rien ta cja w otoczeniu, 56— 58, 86— 90, W -w a, 1960; zob. R. S. W oodw orth, H. S ch o lsb erg , P sy ch o lo g ia ex p ery m en ta ln a , P rzed m ow a n ap isan a p. A. L e w ic k ie g o str. 6, W -w a , 1963.
ta k w yrazić: psycholog — w to k u b adań oraz w to k u tw o rze nia określonych k o n stru k c ji językow ych n a te m a ty psycholo giczne pow inien: f 131. z jed n ej stro n y — rozróżniać, rozdzie lać, a rozróżnione i rozdzielone części, czy fra g m e n ty w a rto ś ciować pod w zględem treści o raz form y: fl311. przykładow o w sk azu je się tu tak ie części, ja k opis, k lasy fik acja, definicja, in te rp re ta c ja , ilu stra c ja , w y jaśn ien ie, dow odzenie, u zasadn ie nie; f 1311. tu w y p ad a zaznaczyć, że ro zró żn ianie i rozdzielanie jest pożąd ane i w e w n ątrz w ym ienionych — w yżej — części.
fl3 2 . z d ru g iej stro n y — psycholog pow inien nazyw ać te różne części oraz zabiegi; f 1321. ta k u w y raźn io n e ogniw a ciągu postępow ania m yślow ego d ają: f 1321. łatw ość k o n trolo w anie się dla sam ego au to ra; f 1313. przystęp n o ść do streszczeń dla czyteln ik a; f 13213. a n ad e w szystko — o d słan iają drogę do od k ry cia popraw ności, ew e n tu aln ie niepopraw ności w postępo w aniu.
f2. obok ty ch p o stu lato w y ch zabiegów m am y tra fn ą próbę realizacji, opracow aną przez M. K r e u tz a 23, a p rzed tem była podobna próba, p o d jęta przez E. A bram ow skiego 24.
f2 1. tu sc h a ra k te ry z u je m y te próby, szczególniejszą uw agę zw racając n a sfo rm u ło w an ą K reu tza.
f2 1 1. au to r, chcąc dać — zasadniczy, w sp óln y i jed n a k o w y — p u n k t w yjścia dla różnych k ieru n k ó w psychologicznych, badaw czych i sy stem aty zu jący ch f2 1 1 1. zaczął od p rzed staw ie n ia zasad d efin icy jn y ch , f2 1 1 2. a n a stę p n ie — w rozw ijan iu, sto su jąc je, realizo w ał W k o n stru o w a n iu d efinicji zasadniczych pojęć psychologicznych.
23 M. K reutz, A n a liza życia p sy ch iczn eg o jed n ostk i, P o d sta w y p sy ch o lo g ii, 348— 396, W -w a , 1949; zob. P sy ch o lo g iczn e p ojęcia op isow e, 1-68, L w ó w , 1939; zob. I. P rób a z d efin io w a n ia k ilk u p o d sta w o w y ch p ojęć p sy ch o lo g ii, w P rzeg lą d zie filo zo ficzn y m r. X X X , 317— 319, W -w a 1927; J. K. P otock i, O term in o lo g ii p sy ch o lo g iczn ej, 19— 24. P rzegl. filoz. 2.2.1898.
24 E. A b ram ow sk i, T eoria jed n o stek p sy ch iczn y ch , W -w a, 1899, zob. K. T w a rd o w sk i, R ecen zja T eorii jed n o stek p sy ch iczn y ch , E. A b ra m o w sk iego, P rzegląd filo zo ficzn y , r. III, 63— 79, W -w a 1900.
f2 1 1 1. c z te ry zasady sform ułow ane p o w in n y być — łącz n ie —· spełnione, aby było p o p raw n e k o n stru o w an ie w y b ra n y c h defin icji; f2 1 1 1 1. zasady — w a ru n k u ją c e popraw ność d efin i cji — sc h ara k te ry zu je m y : f2 1 1 1 1 1. n ap rzó d — przez n azw a nie, f2 1 1 1 1 2. a n a stę p n ie przez u w y p u k le n ie znaczeń.
f2 1 1 1 1 1. sam o n azw an ie w czterech w y pad k ach je st p op rze dzone w yrażen iem : „defin icja p o w in n a b y ć ” : po pierw sze „w y sta rc za jąc a ”, po d ru g ie „m ożliw ie n e u tra ln a ” , po trzecie „ p ra k tyczna... łatw o stosow aln a” , po czw arte „o cechach re a ln y c h ” . f2 1 1 1 1 2. oto u w y p u k le n ie znaczeń: po pierw sze „w y starc z a ją c a ” znaczy tyle, co w staw ić w d efin ien s — „jasne, zrozu m iałe... te rm in y ” ... m ające postać pierw otności, lu b spro w adzal- ne do pierw otności; po d ru g ie „m ożliw ie n e u tra ln e ” znaczy tyle, że d efin icje — pod w zględem sy n ta k ty c zn y m i sem an ty cz n y m — p o w in n y być w olne od w zorów, konw encji, założeń z aczerp n ięty ch z określonych teorii, czy system ów 25.
Po trzecie „prak ty czn a... łatw o sto so w aln a” tu d la u s ta le nia znaczenia należy zwrócić uw agę n a trz y aspekty: p oznaw czy, stru k tu ra ln o -o n to lo g ic zn y i językow y.
A spekt stru k tu ra ln o -o n to lo g ic zn y w iąże się z rea ln y m istn ien iem nieskom plikow anej s tr u k tu r y i p ro stej fu nk cji; asp ek t poznaw czy p o k ry w a się z bezpośrednim u chw yceniem em piry czn y m tej w łaśnie nieskom plikow anej s tr u k tu ry i p ro s tej fu n k cji; a sp ek t języ k ow y sp ro w ad za się do sform uło w ania za pom ocą niew ielu term inów , o w artości jednoznacznej, o m oż liw ie a d e k w a tn y m oznaczaniu n ieskom plikow anych s tr u k tu r i prostych f u n k c j i 26. Te trz y a sp ek ty razem w zięte sk ła d a ją się na prak tyczn ość i stosow alność d e fin icji do zabiegów b ad aw czych i system aty zu jący ch ; po czw arte „o cechach re a ln y c h ”
25 P o w y ższa ch a ra k tery sty k a zak ład a m o żliw o ść i fa k ty czn o ść w y d zielen ia ele m e n tó w p ro sty ch w p sy c h ic e lu d zk iej.
26 Ta ch a ra k tery sty k a ·— zd aje się im p lik o w a ć założenie, ż e ja k ieś d e fin io w a n ie da się u n ieza leżn ić od w sz e lk ie j k o n cep cji teo rety czn ej oraz ogóln ej. T ak ie u n ie z a le ż n ie n ie b y ło b y o sią g a ln e, gd y chodzi o p o k a zy w an ie, a le dla d efin io w a n ia , to n a leża ło b y to dopiero u zasadnić.
