Dział Archeologii

(1)

Sławomir Żółkowski

Dział Archeologii

Ochrona Zabytków 55/1 (216), 42-53

(2)

DZIAŁ ARCHEOLOGII

Powołanie i zadania Działu Archeologii

O środek D okum entacji Z abytków prow adzi dzia łalność w zakresie archeologii od 1978 r. — p o czątk o w o istniało stanow isko ds. ewidencji stanow isk arche ologicznych, funkcjonujące na praw ach działu, które w 1991 r. przekształcono w Dział A rcheologii1. Po trzeba podjęcia tej działalności w ynikała z rozpoczęcia w 1978 r. realizacji ogólnopolskiego program u ew i dencji stanow isk archeologicznych, pod nazwą A rche ologiczne Zdjęcie Polski (AZP), którego krajow ym koord y n ato rem został O D Z .

Organizatorem działalności archeologicznej w O D Z byt M arek K onopka, który przeszedł do pracy w O D Z z Z arządu M uzeów i O chrony Z abytków M in ister stwa Kultury i Sztuki. W końcu 1981 r. M . K onopkę zastąpiła na stanow isku ds. ewidencji stanow isk arche ologicznych D anuta Jaskanis, która w ciągu lat osiem dziesiątych, przy w spółpracy z M . K onopką, w icedy rektorem , a następnie dyrektorem O D Z , do p ro w ad zi ła do ostatecznego ukształtow ania się Działu A rcheo logii w zakresie jego organizacji, sprecyzow ania zadań, oraz do trw ałych doko n ań — w samym O D Z oraz w krajow ym konserw atorstw ie archeologicznym .

W pierwszych latach funkcjonow ania stanow iska ds. ewidencji stanow isk archeologicznych, głów nym celem było zorganizow anie systemu ewidencji stan o wisk archeologicznych AZP — w oparciu o arch eo lo giczną służbę konserw atorską. Działania te obejm ow a ły ostateczne opracow anie program u AZP, jego u p o wszechnienie w kraju oraz zorganizow anie archiw um dokum entacji AZP w O środku. Ponadto niezbędne okazały się działania O D Z w zakresie stw orzenia sy stem u archeologiczno-konserw atorskiego w Polsce, w tym m.in. w w ielu w ojew ództw ach tw orzenie stan o wisk k o n serw ato ró w zabytków archeologicznych. W początkach lat osiem dziesiątych, jako głów ne zada nia Działu Archeologii, form ułow ano... „prow adzenie centralnego archiw um ewidencji stanow isk archeolo gicznych w Polsce oraz koordynację prac m e ryto rycz nych archeologicznej służby konserw atorskiej”. Cele i zadania działalności arch eo lo g iczn o -k o n se rw ato r skiej O środka były następnie rozw ijane i precyzow ane w m iarę postępów w realizacji AZP, organizacji syste m u archeologiczno-konserw atorskiego w Polsce, na byw ania now ych dośw iadczeń oraz adaptacji now ych m etod, a także ich dostosow yw ania do zachodzących zmian fo rm alno-praw nych.

O statecznie, cele i zadania Działu Archeologii O D Z sform ułow ane zostały, w pełnym wym iarze, w Regula m inie organizacyjnym Ośrodka D okum entacji Z a b y t k ó w , z dnia 30 w rześnia 199 lr. W myśl tego zapisu

1. Regulamin organizacyjny Ośrodka Dokumentacji Zabytków, z dnia 3 0 września 1991 r., § 14.

„D ział Archeologii grom adzi dane i inform acje o sta n o  wiskach archeologicznych w Polsce zw iązanych z ich badaniem i ochroną”. Zaś zakres działań Działu obej muje dwie podstaw ow e dziedziny — tj. „tw orzenie za sobów inform acji naukow ej w archeologii” oraz „k o n  serw atorstw o archeologiczne”.

W dziedzinie tw orzenia zasobów inform acji n au k o wej w archeologii zadania Działu dotyczą następują cych zagadnień:

1) grom adzenia, analizow ania i prow adzenia cen tralnej ewidencji stanow isk archeologicznych — w ra m ach A rcheologicznego Zdjęcia Polski; w praktyce re alizacja tego zagadnienia oznacza rów nież k o o rd y n o w anie realizacji AZP w całym kraju;

2) grom adzenia i analizow ania decyzji o wpisie sta now isk archeologicznych do rejestru zabytków ;

3) prow adzenia centralnej, zintegrow anej inform a cji w zakresach: archeologia m iast, bibliografia AZP, zbiory i kolekcje;

4) opracow yw ania m etodologicznych podstaw ew idencji oraz dokum entacji, tw orzenie standardów i ich w drażania;

5) prow adzenia studiów nad m etodam i inform acji naukow ej w archeologii — ze szczególnym uw zględ nieniem technologii kom puterow ej — oraz upowszech niania tych m etod i program ów ;

6) udostępniania inform acji naukow ej w zakresie archeologii.

W dziedzinie konserw atorstw a archeologicznego za dania Działu obejm ują przede wszystkim:

7) współpracę z archeologiczną służbą konserw ator ską w zakresie organizacji obiegu informacji naukowej;

8) inicjowanie i prow adzenie studiów i prac nauko wych z dziedziny konserw atorstw a archeologicznego — przy w spółpracy ze środow iskiem naukow ym (Pol ska Akadem ia N auk, uniwersytety, w yspecjalizowane muzea) w zakresie konserw atorstw a archeologicznego i realizacji AZP;

9) podnoszenie m erytorycznego poziom u arch eo logicznej służby konserw atorskiej (tj. poprzez szkole nia, konferencje, sym pozja, w ydaw nictw a specjali styczne) — przede wszystkim w zakresie ewidencji i re jestru zabytków;

10) w spółpracę nad rozpoznaniem środow iska k u l turow ego z oddziałam i terenow ym i O D Z 2.

R egulam in organizacyjny O D Z z 199 1 r. pow ołał rów nież w obrębie Działu A rcheologii dwie pracow nie — Pracow nię Ewidencji Stanow isk (ewidencja AZP) oraz Pracow nię O chrony Z abytków A rcheologicznych (rejestr zabytków).

Jak w spom niano wyżej, pionierem działalności a r cheologicznej w O D Z , na stanow isku ds. ewidencji

2. Tam że.

(3)

stanow isk archeologicznych, był M arek K onopka — wcześniej działający w Komisji Badań A rcheologicz nych Rady N aukow ej ds. A rcheologicznych, p o w o ła nej przy M inistrze K ultury i Sztuki. N a stanow isku ds. ewidencji stanow isk archeologicznych w O D Z M arek K onopka pracow ał w latach 1 9 7 8 -1 9 8 1 . Później, ob jąwszy funkcję w icedyrektora, a następnie d yrektora O D Z , aktyw nie prom ow ał i w spierał działalność a r cheologiczną O środka.

W końcu 1981 r. pracę na stanow isku ds. ewidencji stanow isk archeologicznych rozpoczęła D anuta Jaska- nis, wcześniej zajmująca się konserw atorstw em arche ologicznym w woj. białostockim (pracow ała wówczas w M uzeum O kręgow ym w Białym stoku). D. Jaskanis pełniła funkcję kierownika Działu Archeologii (od 1991 r.) mając tytuł k u rato ra ds. zabytków archeologicznych. Przez 13 lat — do końca 1993 r. — D. Jaskanis brała czynny udział w życiu środow iska archeologicznego w Polsce, rów nież poza pracą w O środku. Po przejściu na em eryturę brała jeszcze udział w pracach Działu Archeologii — zajmując się orzecznictw em arch eo lo gicznym i w spom agając Dział swym dośw iadczeniem . Z początkiem 1994 r. stanow isko kierow nika D zia łu Archeologii objął Sław om ir Ż ółkow ski i funkcję tę spraw uje do dnia dzisiejszego. Wcześniej był on p ra cow nikiem Instytutu A rcheologii U niw ersytetu W ar szawskiego, gdzie zajm ował się badaniam i arch eo lo gicznymi i w spieraniem działalności konserw atorskiej na terenie woj. bialskopodlaskiego.

W latach 1 9 8 5 -1 9 8 9 w Dziale Archeologii zatru d niona była (jako asystent, a od 1986 r. jako starszy asystent) Ewa D am entka, absolw entka Instytutu Bib liotekoznaw stw a i Inform acji N aukow ej Uniw ersytetu W arszawskiego. W O D Z zajm ow ała się zagadnieniam i inform acji naukow ej i kom puteryzacji. Po jej przejściu do pracy w innych działach O środka, w dalszym cią gu Dział A rcheologii korzysta z jej um iejętności i d o świadczenia.

O d początku 1991 r. pracę w Dziale Archeologii, na stanow isku dokum entalisty, rozpoczęła H alina Ły- gan, dyplom ow ana technik archiw ista (absolw entka Policealnego Studium Ekonomicznego). Wcześniej H. Ły- gan pracow ała jako o p e ra to r sprzętu kom puterow ego w O ddziale O pracow ań M aszynow ych PZU w W ar szawie. W 1991 r. ukończyła kurs kom puterow y w In stytucie Informatyki Politechniki Warszawskiej. W Dzia le Archeologii H. Łygan zajmuje się prow adzeniem archiw um oraz kom puterow ych baz danych ewidencji i rejestru zabytków.

W latach 1 9 9 4 -1 9 9 8 na stanow iskach asystenckich pracow ali w Dziale Archeologii absolw enci Instytutu Archeologii U niw ersytetu W arszawskiego — M aciej Kossowski (w latach 1 9 9 4 -1 9 9 6 ) oraz Agata N aw ara (w latach 1 9 9 6 -1 9 9 8 , w w ym iarze 1/2 etatu).

3. W latach 1 9 7 8 -1 9 8 3 miejscem pracy było jedno biurko i szafa w pokoju w spółużytkow anym z Działem Architektury O D Z .

O d grudnia 1996 r. jest zatrudniona w Dziale H a n na Z aborow ska — jako starszy asystent, w wym iarze 1/2 etatu. Wcześniej była ona pracow nikiem Instytutu A rcheologii U niw ersytetu W arszawskiego, gdzie zaj m ow ała się problem atyką archeologii „baltyjskiej”, uczestnicząc intensyw nie w realizacji AZP i innych ba daniach terenow ych.

A ktualnie w Dziale Archeologii zatrudnione są je szcze 2 osoby (w w ym iarze 1/2 etatów ): Katarzyna A ntosiuk (od 1998 r.) i M arcin Kmicik (od 2 000 r.— w zastępstw ie urlopow anej H. Zaborow skiej).

W latach 2 0 0 0 -2 0 0 1 Dział Archeologii zatrudniał też Jacka O porskiego — zajmującego się rozw ijaniem kom puteryzacji i obsługą serw isow ą sprzętu k o m p u te row ego.

Pracow nicy D ziału A rcheologii O D Z system atycz nie podnosili i podnoszą swoje kwalifikacje — przez nabyw anie dośw iadczeń w czasie w ieloletniej pracy, k o ntakty ze środow iskam i konserw atorskim i n au k o w o -badaw czym , udział w konferencjach naukow ych oraz edukację własną. Za swoją działalność na polu konserw atorstw a archeologicznego D. Jaskanis i S. Ż ó ł kow ski nagradzani byli odznaczeniam i M inistra Kul tury i Sztuki (M inistra Kultury i D ziedzictwa N a ro dow ego).

W arunki pracy na stanow isku ds. ewidencji stan o wisk archeologicznych, a następnie w Dziale A rcheo logii były system atycznie popraw iane w ciągu om aw ia nych 23 la t1 — proces ten przebiegał jednak częstokroć ze znacznym i trudnościam i. W pierwszych latach była to organizacja działalności od podstaw, która sto p n io w o rozw ijała się, obejm ując kolejne zakresy. N aturalną konsekw encją tego procesu było grom adzenie coraz większych zasobów dokum entacyjnych. W siedzibie O śro d k a przy ul. Brzozowej 35, już w połow ie lat osiem dziesiątych, coroczny napływ setek tom ów d o kum entacji AZP oraz, już wcześniej przejm ow anego z M inisterstwa Kultury i Sztuki, centralnego archiwum rejestru pow odow ał ogrom ną ciasnotę i utrudnienie w aru n k ó w pracy. Próby D. Jaskanis zorganizow ania pom ieszczenia m agazynow ego dla dokum entacji AZP w piw nicy budynku nie udały się ze względu na jej ciągłe zagrożenie awariam i kanalizacji.

Sytuacja lokalow a Działu popraw iła się zdecydow a nie po przeniesieniu się O środka do nowej siedziby przy Alejach Ujazdowskich 6, gdzie uroczyste otw arcie now ych pom ieszczeń Działu A rcheologii odbyło się 27 lutego 1991 r. Jednak zakończenie przeprow adzki dokum entacji działowej, a następnie jej ostateczne upo rządkow anie zajęły blisko 2 lata (1 9 9 0 -1 9 9 2 ). Przez ten czas praca Działu Archeologii przebiegała w u tru d nionych w arunkach, z nie w pełni dostępnym archi w um — m im o to D anucie Jaskanis udaw ało się zacho wać norm alny rytm pracy. Później okazało się jednak, iż piw niczne pom ieszczenie m agazynow e, w którym

(4)

przechow yw ana jest cała dokum entacja AZP, zdecydo w anie nie spełnia właściwych w arunków . Stąd w ynika aktualne, pilne oczekiw anie Działu Archeologii na p o mieszczenie archiw alne — bezpieczne dla d o k u m en ta cji i pracow ników oraz godne rangi C entralnego A r chiw um A rcheologicznego Zdjęcia Polski.

O d 1987 r. w Dziale Archeologii O D Z używany jest sprzęt kom puterow y, któ reg o ilość, jakość, zakres oprogram ow ania i w ykorzystanie rośnie system atycz nie. Początkow o był to jedynie dostęp do ośrodkow ego k o m p u tera M K -4 5 , ale w sierpniu 1988 r. Dział otrzy ma! już własny k o m p u ter IBM PC/X T i na nim właśnie redagow ał teksty i tw orzył bazy danych. W 1993 r. przybył now y k o m p u ter PC 4 8 6 , 2 drukarki igłowe i podstaw ow e oprogram ow anie. W latach 1 9 9 7 -2 0 0 1 p rzep ro w ad zo n o w Dziale dalszą rozbudow ę bazy sprzętow ej i oprogram ow ania kom puterow ego. W jej w yniku zakupiono w 1997 r. now y k o m p u ter Pentium 166 z program em operacyjnym W indow s 95 i d ru k a r ką laserow ą LaserJet 5L. Z m odernizow ano też p o zo stałe kom putery oraz zainstalow ano sieć pom iędzy trzem a stanow iskam i k o m puterow ym i używanym i w Dziale. O graniczenia finansow e O D Z ham ują ocze kiwany, pełen rozwój kom puteryzacji — zwłaszcza w kontekście przyśpieszonego rozw oju i upow szech nienia technologii kom puterow ej we wszystkich dzie dzinach życia; m im o tych przeciw ności systematyczny (chociaż pow olny) rozwój jest kontynuow any.

Kom puteryzacja Działu A rcheologii następow ała w efekcie starań pracow ników D ziału, którzy posze rzając swą w iedzę inform atyczną4 i nabywając d o świadczenia, przy w spółpracy ze środow iskiem nau k o w ym , inicjują i rozwijają program y użytkow e konser w atorstw a archeologicznego.

C odzienna praca w Dziale A rcheologii obejm ow ała i obejm uje nie tylko działania m erytoryczne, ale też szereg innych, bardziej prozaicznych czynności, jak fizyczna praca przy organizow aniu i zabezpieczaniu archiw um , czy też — w latach osiem dziesiątych — obow iązek dostarczania tekstów autorskich urzędow i cenzury.

Centralna ewidencja stanowisk archeologicznych — Archeologiczne Zdjęcie Polski (AZP)

Działalność archeologiczna O D Z koncentruje się w okół centralnej ewidencji stanow isk archeologicz nych AZP i dla potrzeb tejże została zainicjowana.

W latach 1 9 7 8 -1 9 8 1 trw ało jeszcze dopracow yw a nie program u AZP — określenie standardu prow adze nia ewidencji, szkolenie k o nserw atorów i w ykonaw ców w zakresie m etody AZP, finansow anie realizacji,

4. M .in. poprzez udział D. Jaskanis, E. D am entki i H . Łygan w kur sach kom puterow ych organizowanych przez Instytut Matematyki PAN.

5. Por. s. 47.

6. Inform acje nr 1 -5 o realizacji A ZP w latach 1 9 7 8 -1 9 8 2 , ukazu

jące się w latach 1 9 7 9 -1 9 8 3 .

k o n tro lę w ykonaw stw a oraz aktualizację wyników. W ram ach tych działań M . K onopka organizow ał lub brał czynny udział w ostatniej serii kilkunastu narad i konferencji resortow ych, środow iskow ych i regio nalnych pośw ięconych ostatecznem u kształtow i p ro jektu oraz jego w drożeniu. W latach 1 9 7 9 -1 9 8 4 O D Z w ydal podstaw ow e wersje instrukcji prow adzenia ew i dencji A ZP5. M . K onopka opracow yw ał też coroczne inform acje o realizacji program u AZP w pierwszych latach jego funkcjonow ania6. Rozsyłano w tym okresie rów nież liczne pism a okólne do k o nserw atorów zaby tków archeologicznych w 49 w ojew ództw ach, określa jące zasady działania systemu AZP.

O środek D okum entacji Z abytków byl też organiza to rem cyklicznych szkoleń AZP i specjalistycznych se m inariów, odbyw ających się od początków realizacji program u po dzień dzisiejszy — w czasie których uczył i egzam inow ał K onserw atorów Z abytków A rcheolo gicznych i archeologów -w ykonaw ców . W szkoleniach tych w spom agali O środek pracow nicy naukow i i w y kładow cy wyższych uczelni, zaangażow ani w tym celu przez O D Z . M eto d a badaw cza AZP w p row adzona zo stała rów nież do program u studiów uniw ersyteckich.

W roku 1983 O D Z w porozum ieniu z G eneralnym K onserw atorem Z abytków w prow adził obow iązek p o siadania upow ażnień A ZP7 przez osoby prow adzące te badania. W ciągu pierwszych 10 lat w ydano te u p o w a żnienia praw ie 500 archeologom -w ykonaw com AZP.

O d końca lat osiem dziesiątych zm ieniono form ułę egzam inu AZP na rozm ow y kwalifikacyjne. O d p o to wy lat dziew ięćdziesiątych szkolenia AZP obejm ują corocznie grupy po ok. 1 0 0 -1 5 0 stu d en tó w Instytutu A rcheologii U niw ersytetu W arszawskiego i sporadycz nie innych instytucji (np. K atedry Archeologii U niw er sytetu Łódzkiego). W przypadku Instytutu A rcheologii UW szkolenia AZP prow adzone przez S. Ż ółkow skie go w Dziale Archeologii O D Z , stanow ią stały elem ent praktyk terenowych, wprowadzony do programu studiów.

W latach 1 9 8 2 -1 9 8 3 O D Z w ystąpił do ośrodków konserw atorskich z zaleceniem pow oływ ania w ojew ó dzkich komisji konsultacyjnych AZP, które form alnie rozpoczęty funkcjonow anie od 1984 r. D anuta Jaska nis zatw ierdziła i opublikow ała listy im ienne tych k o misji, k tó re następnie były przez nią aktualizow ane — sam a też uczestniczyła w pracach kilku zespołów k o n sultacyjnych, zapoznając się z ich pracą i wnosząc do nich swoje dośw iadczenia.

M . K onopka przeprow adził też szereg działań przy gotow aw czych systemu AZP, m .in. przygotow anie m ap z siatką obszarów AZP (w skalach: 1:500 000, 1:100 000 i 1:25 000; w ykonane przez Instytut G eografii U ni w ersytetu W arszawskiego) oraz w ydrukow anie form

u-7. U poważnienia do kierowania ekipą prow adzącą badania A Z P (popularnie zwane licencjami AZP) — przygotow yw ane w Dziale A rcheologii O D Z i podpisyw ane przez G eneralnego K onserw ato ra Zabytków.

(5)

larzy k a rt AZP (przez O środek A rcheologiczno-K on serw atorski we W rocław iu), a następnie zaopatrzenie w m apy i karty wszystkich ośrodków k o n serw ato r skich w kraju.

Przede wszystkim zaś O środek D okum entacji Z a bytków, jako krajow y k o o rd y n ato r AZP, inspirow ał i w drażał ten system w w ojew ódzkich ośrodkach k o n serwatorskich, IH K M PAN, na uniwersytetach i w m u zeach — przy w spółpracy z Z arządem M uzeów i O ch rony Z abytków MKiS oraz z G eneralnym K onserw a to rem Z abytków 8. O dbywało się to m.in. poprzez fi nansow anie realizacji AZP — środki budżetow e MKiS na ten cel przekazyw ane były rokrocznie O środkow i D okum entacji Zabytków , który zaw ierał um ow y z to warzystw am i regionalnym i, PP PKZ oraz urzędam i gm in oraz pośredniczył pom iędzy Instytutem Sztuki PAN, uniw ersytetam i i tow arzystw am i naukow ym i, które zawierając um ow y w ykonyw ały zadania nau k o w o-badaw cze (na ogół dw uletnie).

W 1983 r. D anuta Jaskanis opracow ała (opierając się na Taryfikatorze dla pracow ników upow szechniania ku ltu ry ) Tym czasową kalkulację ko sztó w za prace AZP, zatw ierdzoną następnie przez Z arząd M uzeów i O ch rony Z abytków MKiS. Przez szereg następnych lat O D Z pow ielał i rozsyłał konserw atorom tę i kolejne, uaktualnione wersje kalkulacji AZP.

Z astąpienie w 1981 r. M ark a K onopki przez D anu tę Jaskanis zbiegło się z now ym i w yzw aniam i, jakimi były konieczność koordynacji m asow o narastającego w ykonaw stw a AZP oraz utrzym ania w skali kraju jed nolitego standardu m erytorycznego. W 1982 r. podję to , w spólnie ze służbam i konserw atorskim i, działania koordynujące realizację AZP przez różne instytucje naukow e. Egzekw ow ano odbieranie zaległej d o k u mentacji AZP od konserw atorów i w ykonaw ców , p o przez w prow adzenie w ym ogu corocznej (od 1981 r.), szczegółowej spraw ozdaw czości służb k o n serw ato r skich dla O D Z (tzw. A n kiety K onserw atorów Z a b y t kó w Archeologicznych) oraz poprzez stałą k o resp o n  dencję i inne kontakty.

Konieczne okazało się też zaostrzenie kryteriów p o ziom u w ykonaw stw a A Z P4. Prow adziła ona szczegó łow ą k o n tro lę jakości badań oraz analizę i opiniow anie dokum entacji pod kątem popraw ności zapisu. D oku m entacja niespełniająca stan d ard ó w m erytorycznych była odsyłana z O D Z do popraw ienia. D ziałania te w krótce przyniosły system atyczne podnoszenie się p o ziom u w ykonaw stw a AZP.

D anuta Jaskanis w prow adziła też kilka now ych, nie zbędnych ustaleń do program u AZP — m .in. obow ią zek określania w spółrzędnych kartograficznych stan o wiska archeologicznego (na podstaw ie m apy w skali

1:10 000, w układzie U -1 9 6 5 ). Ta oraz inne zmiany w p row adzane poprzez pism a okólne D. Jaskanis

8. Dzięki temu w 1978 r. rozpoczęto realizację AZP w 11 w oje w ództw ach, rok później badania te objęły już 33 w ojew ództw a, a w latach następnych cały kraj.

i M . K onopki, wynikały z narastających dośw iadczeń oraz adaptacji rozwijających się m etod oraz technik badawczych i konserw atorskich. Przyczyniały się one do w zrostu poziom u m erytorycznego i technicznego w ykonaw stw a AZP.

Duży nacisk kładziony był przez Dział Archeologii O D Z na właściwe przeprow adzanie kw erendy w ra m ach badań AZP. Temu m .in. służyło w ypełnianie przez k o nserw atorów form ularzy spraw ozdaw czych z zestaw ieniam i inform acji z literatury, archiw ów i zbiorów — do badań AZP, egzekw ow anych przez Dział A rcheologii w latach 1 9 9 2 -1 9 9 3 .

W latach 1 9 8 4 -1 9 9 5 O D Z zlecił przeprow adzenie kwerendy, a następnie w ydał (pod nadzorem D. Jaska nis, k tó ra była redaktorem serii) 7 katalogów archeo logicznych zbiorów pozam uzealnych10, zestawiają cych kolekcje uniw ersyteckie. W zbogaciło to zakres inform acji archiw alnych AZP, a przede wszystkim zw róciło uwagę na tę niedocenianą dotychczas kate gorię danych.

W ram ach rozw oju systemu AZP prow adzono dys kusje środow iskow e pośw ięcone inwentaryzacji, bada niom AZP na terenie m iast historycznych i aglomeracji miejskich oraz tzw. II etapow i AZP — w ram ach sze roko rozum ianej inwentaryzacji stanow isk archeolo gicznych. O d 1983 r. D. Jaskanis postulow ała koniecz ność w ykonyw ania dokum entacji p om iarow o-inw entaryzacyjnej obiektów naziem nych (głównie grodzisk i kurhanów ), a w roku 1985 opracow ała instrukcję w spraw ie w ym ogów przy pom iarach geodezyjnych grodzisk, która została upow szechniona i w drożona w działalności archeologiczno-konserw atorskiej w te renie w 1986 r. Z inicjatywy O D Z w ykonano plany inwentaryzacyjne (w skalach od 1:10 000 do 1:500) z zestawieniam i badań na terenie m iast historycznych — G niew u, Kołobrzegu, Koszalina, Kruszwicy, Płocka, Sandom ierza i Zam ościa. W latach dziew ięćdziesią tych Dział A rcheologii w spółpracow ał z oddziałem te renow ym O D Z — Regionalnym O środkiem Studiów i O chrony Środow iska K ulturow ego w Łodzi, w za kresie w łączenia lotniczego rozpoznania terenu do program u badań AZP.

Realizacja program u AZP, koordynow ana przez Dział Archeologii O D Z , postępow ała od początku lat osiem dziesiątych bardzo dynam icznie. O ile do roku 1980 stan badań AZP (i stan centralnego archiw um AZP w O D Z ) wynosił ok. 500 „obszarów ” (tj. w tere nie pro sto k ątó w o pow ierzchni 38 km 2 i odp o w iad a jących im opracow ań — teczek AZP), to już w 1985 r. liczba ta osiągnęła blisko 2600 „obszarów ”, w 1990 r. — p onad 4 7 0 0 , a do roku 1995 stan badań AZP wzrósł do blisko 5600 „obszarów ”. O statecznie stan realizacji AZP na koniec 2001 r. w yniósł praw ie 6600 „obsza ró w ”, co stanow i 78% pow ierzchni kraju. Zew

iden-9. Pismo okólne z dn. 2 0 II 1982 r., 1. dz. X - 1 5 /5 7 4 3 /8 2 , adreso wane do konserw atorów zabytków archeologicznych.

(6)

D oroczn y Z ja zd K on serw atorów Z a b y tk ó w Archeologicznych, Rytr.o, kw iecień 1989 r. W centrum w ieloletn ia szefow a D ziału Archeologii

— mgr D anuta Jaskanis, druga z lew ej — p. Ew a D am entka. Fot.

F. J. L achow icz

Annual C on vention o f Conservators o f A rchaeological H istorical M onum ents, Rytro, April 1989. In the centre — head o f the D e  partm en t o f Archaeology — D anuta Jaskanis M. A., second from the left — Ew a D am entka. Photo: F. J. L achow icz

cjonow ano przy tym ponad 375 tysięcy stanow isk archeologicznych.

W latach 1 9 9 6 -1 9 9 8 funkcjonow ał program resor tow y „A rcheologiczne Zdjęcie Polski”, w Radzie P ro gram owej którego (wcześniej w Z espole Realizującym) działał rów nież Sław om ir Ż ółkow ski, jako przedstaw i ciel O D Z .

O d 1978 r. O D Z pośredniczył w dystrybucji śro d ków budżetow ych M inisterstw a K ultury i Sztuki (Z a rządu M uzeów i O chrony Z abytków — później Biura O chrony D óbr Kultury i M uzeów ) oraz przeznaczał środki własne — na badania AZP, a przy tym rów nież na prace inw entaryzacyjne (przede wszystkim plany sytuacyjno-w ysokościow e stanowisk archeologicznych — zwłaszcza grodzisk)11, badania m ikroregionalne, ratow nicze badania w ykopaliskow e oraz na k o m p u te ryzację danych AZP. W trakcie ponad dw udziestolet niej realizacji program u AZP O środek D okum entacji Z abytków sfinansow ał, w skali kraju, ok. 1/4 całości tych prac.

R okrocznie Dział A rcheologii O D Z opracow uje sta tystyki i analizy stanu oraz poziomu wykonawstwa AZP — na potrzeby w łasne, służb konserw atorskich, G ene ralnego K onserw atora Z abytków oraz do publikacji.

O d początku realizacji A rcheologicznego Zdjęcia Polski, prow adzone jest w Dziale A rcheologii O D Z

11. W latach 1 9 8 2 -1 9 9 8 O D Z dofinansow yw ał, w ramach tzw. II etapu AZP, badania w eryfikacyjno-pow ierzchniow e średniow iecz nych i now ożytnych hut szkła w Polsce, realizowane przez Instytut Prahistorii U niwersytetu im. Adama M ickiew icza w Poznaniu, a na stępnie przez Pracownię D ziejów Szkła Instytutu A rcheologii i Et nologii Uniwersytetu M ikołaja Kopernika w Toruniu, pod kierun kiem. prof. dr. hab. Jerzego Olczaka.

12. W 19 8 7 r. opracow ano oraz rozpoczęto stosow anie w Dziale A rcheologii karty obszaru AZP (w następnych latach rów nież w wersji elektronicznej).

centralne archiw um ewidencji stanow isk archeologicz nych AZP. Jego zasadniczy kształt określony został przez D. Jaskanis na początku lat osiem dziesiątych, kiedy to w obliczu coraz liczniej napływającej d o k u m entacji, przeprow adzone zostały szeroko rozum iane prace archiw izacyjne, obejm ujące skontrum zbioru, układanie teczek, oznaczanie ich, wpisyw anie do in w entarza obszarów AZP w postaci kartoteki opartej na systemie u n iterm o w y m 12 oraz zaznaczanie na p o d stawowej m apie AZP. Regularnie trw ało przyjm ow a nie now ych opracow ań, ich spraw dzanie i o p in io w a nie. A ktualnie centralne archiw um AZP liczy 6195 opracow ań „obszarów ” AZP, zaw ierających 373 315 k art AZP.

Pewnym problem em okazyw ało się nieterm inow e nadsyłanie dokum entacji przez k o n se rw a to ró w 1 \ Rolą Działu A rcheologii było stopniow e egzekw ow anie tych zaległości14, jednak w ostatnich dw óch latach zaległo ści te zaczęły narastać ponow nie — ze względu na nagm inne niedopełnianie przez Służbę O chrony Z a bytków obow iązku przekazyw ania dokum entacji AZP do O D Z .

Dział A rcheologii, oprócz centralnego archiw um ewidencji stanow isk archeologicznych (AZP), p ro w a dzi rów nież w yodrębnione archiw um ew idencji arche ologicznej m iast historycznych15, archiw um inw enta ryzacji h u t szk ła16 oraz archiw um planów inw entary- zacyjno-w ysokościow ych g ro d zisk 17.

Rejestr zabytków

W końcu lat siedem dziesiątych O środek D o k u m en tacji Z abytków przejął od Z arządu M uzeów i O chrony Z abytków M inisterstw a K ultury i Sztuki, liczący ok. 5000 jednostek, zbiór odpisów decyzji adm inistracyj nych, wpisujących stanow iska archeologiczne do reje stru zabytków. O D Z podejm ow ał wówczas bardzo znaczącą kwestię uporządkow ania spraw rejestru zaby tków nieruchom ych.

W ram ach tych działań D anuta Jaskanis rozpoczę ła w 1982 r., w Dziale Archeologii O D Z , organizację centralnego archiw um rejestru stanow isk archeologi cznych. O d tegoż roku O D Z rozpoczął też regularne zbieranie od k o nserw atorów zabytków inform acji an kietow ych o stanow iskach archeologicznych w pisyw a nych do rejestru zabytków. Posiadanie tych inform acji um ożliw iało egzekw ow anie przesyłania decyzji o w p i sie do centralnego archiw um O D Z .

13. Zaległości te sięgały np. w 1986 r. — 5 6 0 obszarów z 38 w ojew ództw ; w 1992 r. — 81 9 opracow ań (tj. w tymże roku O D Z posiadał tylko 4 6 8 1 z 5 5 0 0 w ykonanych opracow ań).

14. W końcu lat dziewięćdziesiątych zaległości zm niejszono do 248 opracowań.

15. Z ałożone w 1990 r. i obejmujące m.in. miasta: G niew , G niezno, Kołobrzeg, Płock, Poznań i Toruń.

16. Zawierające blisko 10 0 0 kart późnośredniow iecznych i n o w o  żytnych hut szkła z północnej i zachodniej Polski.

17. Ponad 150 planów inwentaryzacyjno-wysokościowych grodzisk.

(7)

Pierw szoplanow ym zadaniem O D Z było na począt ku pozyskanie wszystkich w ydanych dotychczas de cyzji — trw a ono nieustannie do dnia dzisiejszego. W międzyczasie przepływ decyzji odbyw ał się nie tylko jednostronnie, tj. od w ojew ódzkich konserw atorów zabytków do O D Z , ale też zdarzał się rów nież w prze ciwnym kierunku — kiedy to O środek przesyłał k o n serw atorom kopie decyzji ze swego zbioru, których brakow ało w archiw ach w ojew ódzkich (ze względu na ich zaginięcie lub nieskom pletow anie po zm ianach adm inistracyjnych).

Analiza form alna i m erytoryczna decyzji w pisują cych stanow iska archeologiczne do rejestru zabytków, prow adzona przez D. Jaskanis, wykazywała liczne b ra ki i błędy w tych zapisach. Stanow iły je liczne n ied o ciągnięcia form alne, jak np. brak aktualizacji zapisów po zm ianach adm inistracyjnych reform y 1975 r., nie kom pletność załączników (braki n u m eró w działek geodezyjnych, w yrysów katastralnych, m ap lokaliza cyjnych). O sobnym problem em były n iepraw idłow ości lokalizacyjne oraz określenia funkcji, chronologii i opisy stanow isk archeologicznych. U porządkow anie tych kwestii, pom nożonych przez kilka tysięcy decyzji, zajęło ponad 10 lat i w iązało się ze szczegółowym i analizam i rejestru, intensyw ną korespondencją, k o n taktam i telefonicznym i, wyjazdam i do archiw ów k o n serw atorskich.

D anuta Jaskanis zapoczątkow ała też prace nad ujed noliconym system em wpisu do rejestru stanow isk a r cheologicznych. Ich w ynikiem było w ydanie przez O D Z inform atora określającego tryb postępow ania przy wpisie do re je stru 18.

W 1986 r., przy aktyw nym udziale O D Z i osobiście pani Jaskanis, uzyskano regulację praw ną o w yodręb nieniu osobnej księgi rejestru dla nieruchom ych zaby tków archeologicznych — oznakow anych sym bolem „A- а ” 14. W związku z zaaw ansow aniem prac nad p o rządkow aniem orzecznictw a archeologicznego O śro dek D okum entacji Z abytków w prow adził od 1989 r. ujednolicony sposób ogłaszania w w ojew ódzkich dziennikach urzędow ych decyzji o wpisie stanow isk archeologicznych do rejestru zabytków 20. Po raz p ier wszy, z inicjatywy D anuty Jaskanis, zastosow ano w la tach osiem dziesiątych w działaniach konserw atorskich p rocedurę przypom nień o wpisie do rejestru zabytków — na m ocy wydanej decyzji adm inistracyjnej.

18. D. Jaskanis, H . Krzyżanowska, W pisyw an ie d ó b r ku ltu ry do

rejestru za b y tk ó w , O D Z , Warszawa 1986 (z p osłow iem autorstwa

M . K onopki).

19. R ozporządzenie Rady M inistrów z 24 XI 1986 r., pkt. 4 (D zien nik Ustaw z 1986 r. nr 4 2 , poz. 2 0 4 ).

20. Pismo okólne D. Jaskanis do K onserw atorów Z abytków Arche ologicznych z dn. 2 0 I 1989 r. (1. dz. X -1 5 /8 9 ).

21. W programie dBASE III.

2 2 . D. Jaskanis, K atalog stanow isk archeologicznych objętych reje

strem za b y tk ó w nieruchom ych w Polsce (stan z końca 1993 r.), „Z e

szyty G eneralnego Konserwatora Zabytków. A rcheologia”, z. 2, wyd. Generalny Konserwator Zabytków , W ydaw nictw o

Stowarzy-Ważnym elem entem aktualizacji rejestru stał się p ro gram AZP, dzięki którem u na szeroką skalę realizow a na jest lustracja stanow isk archeologicznych w pisa nych do rejestru.

W latach 1 9 9 1 -1 9 9 3 założono k om puterow ą bazę danych stanow isk archeologicznych wpisanych do re jestru21 oraz w p ro w ad zo n o do niej inform acje ze w szystkich decyzji znajdujących się ówcześnie w cen tralnym archiw um O D Z .

W latach 1 9 9 3 -1 9 9 5 kierow nik Działu D anuta Ja skanis opracow ała katalog orzecznictw a archeologicz nego w edług stanu na dzień 31 grudnia 1993 r.22 — będący pierwszym ogólnopolskim katalogiem zabyt ków w pisanych do rejestru.

Do dnia 31 XII 2001 r. w centralnym archiw um rejestru stanow isk archeologicznych Działu A rcheolo gii O D Z zgrom adzono 7314 decyzji, odnoszących się do 7288 stanow isk.

W ostatnich latach Dział A rcheologii przeprow adza weryfikację rejestru, w kontekście jego pełnego u p o rządkow ania oraz zapisu elektronicznego. Działalność ta obejm uje stw orzenie elektronicznej wersji księgi re jestru zabytków archeologicznych (księga C), pow ią zanie bazy danych ewidencji AZP z bazą danych reje stru oraz szeroką analizę zapisów decyzji i ich o p in io w anie — tj. w yszczególnienie braków, błędów, dezak tualizacji oraz popraw ności uzasadnień i przedstaw ie nie w niosków w eryfikacyjnych. Efekty tej pracy służą porządkow aniu i weryfikacjom rejestrów w ojew ódz kich, prow adzonych przez W ojew ódzkich K onserw a to ró w Z abytków — w ram ach akcji podjętej w lutym 2001 r. przez Urząd G eneralnego K onserw atora Z a bytków i O D Z .

Metodologiczne podstawy ewidencji i dokumentacji

O środek D okum entacji Zabytków , będąc organiza to rem i krajow ym koord y n ato rem program u AZP, w y dał w latach 1 9 7 9 -1 9 8 4 podstaw ow e wersje instrukcji prow adzenia ewidencji AZP. W 1979 r. M . K onopka opracow ał pierwszą instrukcję2 \ w roku 1981 w ydano kom entarz do tejże instrukcji24, a w 1984 r. o p ubliko w ano pełną wersję instrukcji2"1. W 1979 r. O D Z wydał też inną wersję instrukcji AZP, autorstw a R. M azu ro w skiego, odnoszącą się do koncepcji tzw. karty piktogra m o w ej A Z P 1(\ Podsum ow aniem dyskusji nad

ostatecz-szenia N au k ow ego A rcheologów Polskich — Oddział Warszawski, W arszawa 1998.

2 3 . Instrukcja w ypełnian ia Karty E w idencji Stanowiska A rcheolo

gicznego, oprać. M . K onopka, O D Z , Warszawa 1979 (mpis p o w ie

lany).

2 4 . K om en tarz do Instrukcji w ypełnian ia K arty E w idencji S ta n o w i

ska Archeologicznego, O D Z , Warszawa 1981 (mpis powielany).

2 5 . Instrukcja ew idencji stanow isk archeologicznych m etodą badań

p ow ierzch n iow ych (Archeologiczne Z djęcie Polski), oprać. M . Ko

nopka, O D Z , Warszawa 1984.

2 6 . R. M azurow ski, Karta archeologicznych badań pow ierzch n io

(8)

Archeologicz-Stan realizacji Archeologicznego Z djęcia Polski w edłu g danych D ziału Archeologii O środka D oku m en tacji Z a b y tk ó w — koordynatora działań ogólnopolskich AZP

State o f the realisation o f the Archaeological Photograph o f P oland (AZP) according to data o f the D epartm en t o f Archaeology a t the Centre fo r the D ocu m en tation o f H istorical M onum ents — coordinator o f all-P olish A ZP undertakings

nym kształtem program u AZP było w ydanie przez O D Z w 1981 r. publikacji zbiorczej Zdjęcie A rcheolo giczne Polski17.

Z adaniem O D Z , szczególnie w pierwszych latach realizacji program u AZP, było opracow anie i w p ro w a dzenie do pow szechnego stosow ania standardów m e rytorycznych prow adzenia dokum entacji ew idencyj nej, inw entaryzacyjnej, rejestrowej oraz w ykopalisko wej. Standardy te określały zarów no m etodykę po stę pow ania badaw czego, jak też w prow adzały ujednoli cone zasady opisu (w tym term inologię). Poza

instruk-no-K onserw atorski we W rocław iu, W arszaw a-W rocław 1979; in  strukcja ta i tzw. karta piktogram ow a AZP stosow ane były w trakcie szkoleń AZP oraz przez w iele ośrodków w ykonaw czych jako podstawa dla w ypełnienia karty w terenie.

2 7. Zdjęcie Archeologiczne Polski, red. M . Konopka, BM iO Z , seria B, t. LXVI, Warszawa 1981.

cjami AZP, O środek opracow ał w tym zakresie ró w nież w spom niany wyżej in fo rm ato r określający zasa dy w pisyw ania dóbr kultury do rejestru zabytków (w 1986 r.)28, a także określił w dw óch pism ach o k ó l nych adresow anych do k o nserw atorów zabytków a r cheologicznych — zasady prow adzenia d o k u m en ta cji prac w ykopaliskow ych29 oraz zasady w ykonyw a nia planów in w en taryzacyjno-pom iarow ych stan o wisk archeologicznychUl. Przykładem działań O śro d ka w zakresie standaryzacji opisów i term inologii konserw atorstw a archeologicznego jest m .in. w ydanie

2 8. D. Jaskanis, H. Krzyżanowska, W pisyw an ie d ó b r kultury d o

rejestru za b y tk ó w ...

2 9 . Pismo ok óln e dyrektora O D Z do konserw atorów zabytków archeologicznych z dnia 3 IX 1984 r. (1. dz. 3 0 -X /8 4 ).

3 0. Pismo okólne dyrektora O D Z do konserw atorów zabytków archeologicznych z dnia 26 VII 1985 r. (1. dz. X -2 0 /8 5 ).

(9)

(w 1996 r.) projektu standaryzacji opisu zabytków ka m iennych'’1.

W ostatnich latach o pracow ano w Dziale A rcheolo gii projekty nowej instrukcji oraz zm odyfikow anej k ar ty AZP (autorstw a S. Żółkow skiego), uw zględniające ponad dw udziestoletnie dośw iadczenia realizacji p ro gram u oraz m ożliwości pełnego zapisu k o m p u tero w e go danych.

Rozwijając m etodologiczne podstawy Archeologicz nego Zdjęcia Polski, O D Z prow adził w latach osiem dziesiątych studia i dyskusje nad tzw. II etapem AZP oraz nad ew idencją archeologiczną w m iastach historycznych. To ostatnie zagadnienie było praktycz nie rozw ijane w form ie w ypracow ania m etody i zleca nia opracow ań inwentaryzacji dotychczasow ych o d kryć archeologicznych w m iastach historycznych (tj. G niezno, K ołobrzeg, Płock i inne).

W 1987 r. przygotow ano założenia i projekt karty inwentaryzacyjnej elem entów założeń obronnych p ra dziejow ych i czasów historycznych oraz pow ołano 12-osobow y zespół środow iskow y do opracow ania szczegółowego „karty grodziska”, a także instrukcji do niej i słow nika term inologicznego. Z am ierzenia te miały stw orzyć podstaw y do pow stania w Dziale A r cheologii O D Z — centralnego katalogu grodzisk.

N a przełom ie lat osiem dziesiątych i dziew ięćdzie siątych O D Z zainicjow ał studia m etodyczne nad bada niami m ikroregionalnym i, w aspekcie k o n serw ato r skim — na podstaw ie w yników AZP. Praktycznym ich w ynikiem były pow stające opracow ania, np. stu dium m ikroregionu osadniczego Skały Kroczyckie (w 1991 r.)32.

O d 1994 r. Dział Archeologii prow adzi studia nad opracow yw aniem m etody regionalnej i krajowej syn tezy archeologicznej — w ram ach koncepcji ek o ro zwoju i krajobrazu kulturow ego oraz w naw iązaniu do m etod planow ania przestrzennego. Efektem tej dzia łalności jest m .in. opracow anie w 1995 r. kom plekso wego studium nt. ochrony krajobrazu archeologiczne g o ” oraz opracow anie syntez regionalnych arch eo lo gicznych w artości kulturow ych: M azow sza, Pom orza Z achodniego oraz Pom orza W schodniego (z W armią i M azuram i)34.

31. A. K ulczycka-Leciejew iczow a, A. M ajerowicz, A. Prinke, J. Sko czylas, W . W ojciechow ski, O pis za b y tk ó w kam iennych. Propozycja

standaryzacji, BM iO Z, seria B, t. XCVI, W arszawa 1996.

32. Mikroregion osadniczy Skaty Kroczyckie — stu diu m stre f ochrony

konserwatorskiej stan ow isk archeologicznych, oprać. K. Cyrek,

J. Koj, Ł ód ź-C zęstochow a 1991.

33. M . Czarnecki, M . K onopka, S. Ż ółkow ski, Ochrona krajobrazu

archeologicznego, O chrona archeologicznych ele m e n tó w krajobrazu kulturow ego Polski, studium w ramach V R esortow ego Programu

Ochrony i Konserwacji Zabytków: Ochrona i Konserwacja Zaby tkow ego Krajobrazu, MKiS, W arszawa 1995 r. Skrócona wersja opracowania opublikow ana została jako: M . Czarnecki, M . K onop ka, S. Żółkow ski, Archeologiczny krajobraz k u ltu ro w y, „M azow sze” 8 (2/96), Z espół Badań R egionalnych W arszawy i M azow sza O D Z , Warszawa 1 996, s. 1 1 7 -1 3 4 .

Dział A rcheologii O D Z adaptuje we własnej pracy, a także prom uje w działaniach zew nętrznych, m iędzy narodow e dośw iadczenia oraz św iatow e tendencje m e todologiczne i m etodyczne działań archeologicz n o -k o n serw ato rsk ich — m .in. w spom niane wcześniej koncepcje ekorozw oju i krajobrazu kulturow ego, możliwości fotografii lotniczej, analizy zdjęć satelitar nych, m odelow ania predykcyjnego, system ów k o m p u terow ych (m.in. w ykorzystanie systemu inform acji geograficznej GIS) i inne.

Propagow anie przez O D Z w środow isku konserw a torskim i naukow ym now oczesnych m etod archeolo giczno-konserw atorskich realizow ane jest m .in. p o przez osobiste kontakty oraz inicjow ane w ydaw ania prac zagranicznych (licencjonowanych) — H . Jankuh- na (w 1983 r.)35, E. C. H arrisa (w 1992 r.)36, Ph. Bar- kera (w 1994 г.)л7, propagujących rozwój now oczes nych, w ykopaliskow ych m etod badaw czych w polskiej archeologii. Ponadto Dział A rcheologii w ielokrotnie pośredniczył w rozpow szechnianiu w ydaw nictw z za kresu konserw atorstw a archeologicznego oraz dyscy plin pom ocniczych.

W ostatnich latach w Dziale A rcheologii pro w ad zo ne są studia nad opracow aniem zasad i procedur m e tody archeologiczno-konserw atorskiej, której p o trze ba w ynika z codziennej działalności konserw atorów zabytków, w ym ogów prow adzenia centralnej ew iden cji AZP i centralnego rejestru zabytków oraz z logiki zapisu inform atycznego, który staje się coraz pow sze chniejszą form ą działań konserw atorskich.

Informacja naukowa i komputeryzacja

Kom puteryzacja A rcheologicznego Zdjęcia Polski była jednym z w arunków realizacji program u i to w a runkiem sform ułow anym jeszcze w latach siedem dzie siątych. Próby praktycznej realizacji założeń k o m p u te ryzacji AZP podjął już w 1980 r. M . K onopka, przy w spółpracy z dr. Kazimierzem M ardoniem , konsultan tem O D Z ds. kom puteryzacji. D ziałania te k o n ty n u o wała D. Jaskanis, opracow ując w 1983 r. założenia specjalistyczne do oprogram ow ania danych AZP, tj. plan przenoszenia w yników AZP na taśm y m agnetycz ne. Zintensyfikowanie tych działań następuje od 1985 r.,

34. S. Ż ółk ow sk i, Synteza regionalna archeologicznych w artości

kulturow ych M a zow sza, O D Z , Warszawa 1994; tenże, Synteza re gionalna archeologicznych w artości kulturow ych Pom orza Z ach od niego, O D Z , Warszawa 1994; tenże, Synteza regionalna archeolo gicznych w artości kulturow ych Pom orza W schodniego, O D Z , War

szawa 1997.

35. H. Jankuhn, W prow adzenie d o archeologii o sadnictw a, BM iO Z, seria B, t. LXXIV, O D Z , Warszawa 1983; podręcznik ten służył i służy do dzisiaj jako podstawa przy wykorzystywaniu w yników badań AZP w studiach osadniczych.

36. E. C. Harris, Zasady stratygrafii archeologicznej, BM iO Z, seria B, t. L X X X IX , O D Z , Warszawa 1992.

3 7. Ph. Barker, Techniki w ykopalisk archeologicznych, BM iO Z, seria B, t. X C , O D Z , Warszawa 1994.

(10)

kiedy to w środow iskach archeologicznym i konser w atorskim zainicjow ano ogólnokrajow ą dyskusję 0 kom puteryzacji, zaś w Dziale Archeologii O D Z stw orzono dodatkow e stanow isko — do prac związa nych z inform acją naukow ą przy AZP — zatrudniając na nim Ewę D am entkę. P onadto Dział Archeologii rozpoczął w ów czas w ieloletnią w spółpracę, na polu inform acji naukow ej i kom puteryzacji, z M uzeum Ar cheologicznym w Poznaniu — szczególnie z A ndrze jem Prinke.

Jeszcze w 1985 r. D anuta Jaskanis i Ewa D am entka włączyły się z w łasnym i w ykładam i w rozpoczynają cy się cykl 7 sem inariów pośw ięconych inform acji n a ukowej w archeologii — przeznaczony dla konserw a to ró w zabytków archeologicznych. O środek D oku mentacji Z abytków był następnie jednym z organiza to ró w ogólnopolskiej konferencji, zorganizow anej w dniach 2 4 -2 5 listopada 1986 r. w W arszawie, p o święconej problem om w ykorzystyw ania k om puterów w archeologii.

W roku 1988 D. Jaskanis zapoczątkow ała tw orze nie koncepcji systemu inform acji naukow ej w archeo logii i jej przepływ u z uw zględnieniem wszystkich d o stępnych form zapisu inform acji stosow anych przez IH K M PAN, uniwersytety, m uzea i PP PKZ. W Dziale A rcheologii rozpoczęto w ów czas, przy zaangażow aniu w ielu osób i instytucji, prace zmierzające do stw orze nia program u kom puterow ego dla prow adzenia AZP. N a w stępie p row adzono w ielorakie konsultacje i p ró by38. O statecznie opracow aniem program u zajęli się, w latach 1 9 8 8 -1 9 9 0 — Andrzej Prinke, K onserw ator Z abytków A rcheologicznych woj. poznańskiego (M u zeum A rcheologiczne w Poznaniu) i Bogdan Gliniecki, m atem atyk i inform atyk (Zakład Sieci K om putero wych U niw ersytetu M ikołaja K opernika w Toruniu) — przy w spółpracy i konsultacji z O D Z oraz środow iska mi archeologicznym i konserw atorskim . Efektem tego w spółdziałania okazał się program pod nazwą SYS T E M A Z P39. Jako standard elektronicznego zapisu danych o stanow iskach archeologicznych AZP, był on pierwszym ogólnopolskim program em do prow adze nia ewidencji zabytków nieruchom ych, przeznaczo nym zarów no dla celów konserw atorskich, jak i n a ukow o-badaw czych.

W ro k u 1992 opracow any został przez A. Prinke 1 rozpow szechniony przez Dział A rcheologii O D Z

38. M .in. dyskutow ano nad Kodem do klasyfikacji p u n k tó w osad

niczych, autorstwa R. M azurow skiego, op. cit.

3 9. Program SYSTEM AZP był kom puterow ą bazą danych, napisaną w języku program ow ania Clipper’87/D O S (odm iana standardu dBASE III Plus), do stosow ania na komputerach IBM PC: XT/AT, 3 8 6 /4 8 6 .

4 0 . Program napisany przy użyciu narzędzia program istycznego Fox

Pro.

4 1 . A. Prinke, A Z P F o x , wersja 1.8. Program d o obsługi k o m p u te

row ej bazy danych o stanow iskach archeologicznych. Podręcznik u żytk o w n ik a , „Poznańskie Zeszyty A rcheologiczno-K onserw ator

skie” 1 9 9 6 , nr 3, tenże, A ZP Fox. Program d o obsługi kom pu terow ej

bazy danych o stanow iskach archeologicznych. W prow adzanie

da-program SIATKA AZP 40, będący rozszerzeniem p ro g ra m u SYSTEM A ZP o skorow idze arkuszy m ap w skali 1:10 000, przyporządkow ane odpow iednim obszarom AZP i gm inom .

SYSTEM A ZP został zakupiony, w raz z praw am i au torskim i, przez O D Z , który rozpoczął jego użytkow a nie oraz rozpow szechnianie (nieodpłatnie) wszystkim instytucjom konserwatorskim i archeologicznym (przede wszystkim ośrodkom IH K M PAN i uniw ersytetom ).

W latach 1 9 9 3 -1 9 9 4 pow stały w M uzeum A rcheo logicznym w Poznaniu kolejne wersje drugiej generacji program u AZP — AZP_Fox4[, a w 1996 r. ich rozw i nięcie — „A ZP_M ax”41. W porozum ieniu z O D Z , rów nież te generacje program ow e AZP były konse kw entnie rozpow szechniane w środow iskach konser w atorskim i naukow ym — ostatecznie zarejestrow ano blisko 100 użytkow ników (instytucji) p rogram u4 ’.

R ów nolegle z pow staw aniem kolejnych wersji p ro gram u kom puterow ego AZP postępow ało p ro jek to w anie innych p ro g ram ó w uzupełniających. I tak w 1990 r. Dział A rcheologii O D Z , w spólnie z Pań stw ow ym M uzeum A rcheologicznym i M uzeum A r cheologicznym w Poznaniu rozpoczęły prace nad bazą danych ruchom ych zabytków archeologicznych — M U ZEALIA AZP. W tymże roku w O D Z rozpoczęto prace nad program em BIBLIO GRAFIA AZP, w latach 1 9 9 0 -1 9 9 1 o pracow ano p rogram A R C H E O L O G IA M IA ST44 — dla ew idencjonow ania miejsc badanych m etodą archeologiczną w obrębie m iast historycznych. W roku 1992 D anuta Jaskanis opracow ała strukturę bazy danych kw erendy archiwalnej AZP — tj. program A RC H IW ALIA AZP oraz rozpoczęła prace nad słow ni

kiem AZP — dla potrzeb inform atyzacji.

W latach 2 0 0 0 -2 0 0 1 w Dziale Archeologii O D Z opracow ano w stępną wersję program u k o m p u tero w e go A Z P -ST A R T 45, przeznaczonego do opracow yw ania dokum entacji AZP. A ktualnie trw ają prace nad rozsze rzeniem m ożliwości tego program u.

K onsekw entnie trw a w prow adzanie danych, tj. in form acji z kart AZP, do kom puterow ej C entralnej Bazy D anych AZP — prow adzonej w Dziale A rcheologii O D Z . O ile w 1991 r. w prow adzonych było zaledwie 30 000 k art, to aktualna w ielkość bazy w końcu 2001 r. w yniosła p onad 250 000 rek o rd ó w (kart AZP).

Tylko kilka daw nych w ojew ództw (dzisiejszych d e legatur SOZ) system atycznie i całościow o w prow

adzi-nych, „Poznańskie Zeszyty A rcheologiczno-K onserw atorskie” 1 9 97, nr 7. Program napisany przy użyciu FoxPro, wersja 2.5/D O S. 42 . Program napisany przy użyciu FoxPro, wersja 2.5/D O S. 43 . R ozpow szechnianie program ów kom puterow ych AZP odbywa się poprzez przekazywanie użytkow nikom przez Dział A rcheologii O D Z (również przez M uzeum A rcheologiczne w Poznaniu) dyskie tek i instrukcji program owych oraz poprzez ogólnopolskie szkolenia w zakresie użytkow ania programu, organizow ane przez O D Z (i MAP).

4 4 . Program autorstwa Agnieszki Jaskanis i Jana Hasiora, opraco w any na podstaw ie założeń m etodycznych Danuty Jaskanis. 4 5 . Program autorstwa S. Ż ółk ow sk iego i J. O porskiego, napisany w języku program owania Visual dBASE wersja 5 .7 .

(11)

ło do bazy danych inform acje AZP ze swego teren u — zdecydow ana większość danych (ok. 80% ) w p ro w a dzonych zostało przez D ziału Archeologii O D Z w la tach 1 9 9 6 -2 0 0 1 46. Dział zajmuje się na bieżąco w ery fikacją tych zapisów oraz uzupełnianiem i opracow y w aniem ostatecznej wersji Bazy D anych AZP.

O d 1991 r. funkcjonow ała w Dziale Archeologii, już w spom niana, kom p u tero w a baza danych stan o wisk archeologicznych w pisanych do rejestru (w p ro gram ie dBASE 3). W ostatnich latach tworzy się w Dzia le now ą bazę danych rejestru (w program ie M icrosoft Access 97) — będącą zw eryfikow aną, elektroniczną wersją księgi rejestru zabytków archeologicznych (księ ga C) oraz form ularza decyzji. Baza ta łączona jest ba zą danych AZP. A ktualnie centralna baza danych reje stru (Microsoft Access 97) zaw iera po n ad 6 000 re k o r dów — odpow iadających stanow iskom archeologicz nych w pisanych do rejestru zabytków.

Poza dw iem a głów nym i bazami (ewidencji i reje stru), Dział Archeologii prow adzi od kilkunastu lat szereg innych baz uzupełniających i pom ocniczych — m .in. bazę danych „obszarów ” A ZP47, bazy danych archiwaliów, zbiorów i literatury AZP, bazę danych osób posiadających upow ażnienia AZP, bazę danych stanow isk archeologicznych badanych w ykopaliskow o (Inform ator Archeologiczny) i inne. C odzienna praca Działu opiera się głów nie (i w coraz większym zakre sie) na w ykorzystaniu sprzętu i oprogram ow ania k o m puterow ego.

A ktualnie p row adzone w Dziale A rcheologii prace zmierzają do pełnego w ykorzystania m ożliwości jakie oferuje technika k o m p u tero w a — tj. narzędzi sprzęto w ych, oprogram ow ania (w tym w ykorzystanie k a rto grafii cyfrowej), sieci In tern etu i poczty elektronicznej oraz ich funkcji, obejm ujących nie tylko tw orzenie i zarządzanie bazami danych, ale też pełną k om unikac ję i w ym ianę inform acji oraz realizację różnego rodza ju procedur, form ularzy, instrukcji i m etod związanych z o chroną i zarządzaniem dziedzictw em archeologicz nym w Polsce.

Rozpoznanie środowiska kulturowego i kształtowanie polityki konserwatorskiej jego ochrony

R ozpoznanie środow iska kulturow ego realizow ane jest przez Dział A rcheologii już od kilkunastu lat — w form ie określania m etody tego postępow ania oraz konkretnych opracow ań. Wiąże się ono zasadniczo z system atycznie powiększającym się zasobem in fo r macji AZP, stanow iącym podstaw ę rozw ażań o arche ologicznym środow isku kulturow ym .

4 6 . Komputeryzacja danych AZP w Dziale A rcheologii O D Z prze biegała następująco: w 1996 r. — 23 0 0 0 kart; 19 9 7 r. — 31 0 0 0 kart; 1998 r. — 60 0 0 0 kart; 1999 r. — 4 7 0 0 0 kart; 2 0 0 0 r. — 38 0 0 0 kart; w 20 0 1 r. — 15 0 0 0 kart.

47. Komputerowy inwentarz „obszarów” AZP liczył w już w 1989 r. 4 4 8 5 rekordów.

Pierwsze działania w tym zakresie podjęto w drugiej połow ie lat osiem dziesiątych, kiedy to, z inicjatywy M. Konopki i przy udziale D. Jaskanis, zaczęto rozw ażać i realizow ać w praktyce próby syntez badaw czo-konserw atorskich wybranych teren ó w 48. W początkach lat dziewięćdziesiątych O D Z zlecał i finansow ał kilka re gionalnych działań badaw czych — tj. studium stref ochrony konserw atorskiej stanow isk kurhanow ych na Grzędzie Sokalskiej, badania specjalistyczne nad rekon strukcją środow iska kulturow ego w zachodniej części Wyżyny Wołyńskiej (w d. woj. zam ojskim ; 1991 r.), studium stref ochrony konserw atorskiej stanow isk a r cheologicznych w Skałach Kroczyckich (w d. woj. czę stochow skim , 1991 r.)49 oraz opracow anie założeń m etodycznych do analizy paleograficznej zespołu a r cheologicznego w Rzucewie.

Dział A rcheologii podejm ow ał rów nież w spółpracę w zakresie rozpoznania środow iska kulturow ego z Re gionalnym i O środkam i Studiów i O chrony D ziedzic tw a K ulturow ego O D Z — w Szczecinie i G dańsku oraz z Z espołem Badań Regionalnych W arszawy i M a zowsza O D Z . W jej w yniku S. Ż ółkow ski w ykonał (por. przyp. 34) trzy opracow ania syntez regionalnych archeologicznych w artości kulturow ych: M azow sza (1994 r.), Pom orza Z achodniego (1995 r.) oraz Pom o rza W schodniego z W armią i M azuram i (1997 r.). W trakcie tych realizacji w ypracow ane zostało w stęp nie postępow anie m etodyczne stosow ane przy tego rodzaju pracach.

M eto d a ta jest rozw ijana nadal przez Dział A rcheo logii, który konsekw entnie zmierza do przep ro w ad ze nia pełnej analizy i syntezy archeologicznego dziedzic tw a Polski, na podstaw ie inform acji AZP, przy zasto sow aniu now oczesnych m etodologii (m.in. koncepcji ekorozw oju i krajobrazu kulturow ego), poprzez w yko rzystanie w yników now oczesnych m etod bad aw czo - -k o n serw ato rsk ich (tj. fotografii lotniczej, analizy zdjęć satelitarnych), uw zględniając m odelow anie pre- dykcyjne oraz opierając się na technikach k o m p u te ro wych (bazach danych oraz w ykorzystanie system u in formacji geograficznej GIS do prow adzenia inform acji przestrzennej).

W ielokrotnie opracow aliśm y w Dziale — w ykorzy stując naszą wiedzę o dziedzictw ie archeologicznym kraju — opinie dotyczące m erytorycznych podstaw konserw atorskiej polityki ochrony dziedzictw a k u ltu row ego oraz m etody jej realizacji. Przekazyw ane były one G eneralnem u K onserw atorow i Z abytków oraz te renow ym oddziałom służby konserw atorskiej w celu uspraw nienia ich działań. O pinie te miały, jak dotąd, jedynie doraźny i w yryw kow y charakter. A ktualnie Dział Archeologii opracow uje założenia kom pleksow ej

4 8 . M .in. p ow stało w ów czas w stępne opracow anie syntetyczne w yników badań AZP na terenie kilku gm in d. woj. leszczyńskiego — autorstwa W. Dzieduszyckiego i L. Czerniaka.

(12)

m etody archeologiczno-konserw atorskiej, k tó ra p o przez uw zględnienie stałego m onitoringu i pełnej ana lizy zasobów dziedzictw a archeologicznego, um ożliwi przyjęcie i zastosow anie krajowej strategii archeolo giczno-konserw atorskiej.

Publikacje i popularyzacja

Dział A rcheologii O D Z , od początku swej działal ności, współuczestniczy w prowadzonej przez O środek popularyzacji dziedzictw a kulturow ego oraz w przy gotow yw aniu w ydaw nictw z zakresu konserw atorstw a archeologicznego.

G łów ną pozycją w ydaw niczą realizow aną od lat w Dziale Archeologii jest „Inform ator A rcheologicz ny ”, prezentujący coroczne inform acje o archeologicz nych badaniach w ykopaliskow ych (oraz badaniach p o w ierzchniow ych AZP) w Polsce. Publikacja ta, ukazu jąca się od 1968 r.50, stw orzona została z inicjatywy M arka K onopki, który był jej pierwszym i w ieloletnim redaktorem (w latach 1 9 6 8 -1 9 9 5 ). „Inform ator A r cheologiczny” był początkow o w ydaw any przez inne instytucje4 — i dopiero w 1979 r. został przejęty przez O środek D okum entacji Z abytków 52 jako w spół- wydawcę. O d 1993 r. O D Z stał się jedynym i w yłącz nym (również w zakresie finansow ania publikacji) jego w ydaw cą. O d roku 1983, przy udziale D anuty Jaska nis, „Inform ator A rcheologiczny” zamieszczał rów nież inform acje o badaniach AZP. O d 1996 r. redaktorem tej publikacji jest Sław om ir Żółkow ski.

Kolejne roczniki „Inform atora A rcheologicznego” przygotow yw ane są przy ścisłej w spółpracy Działu A r cheologii O D Z ze służbą konserw atorską oraz z w y konaw cam i badań (instytucjam i i pojedynczym i au to rami). W spółpraca ta, obejm ująca grom adzenie i w e ryfikację tekstów autorskich badaczy, stanow i o osta tecznym w spółautorstw ie „In fo rm a to ra ”, na które

5 0 . „Informator A rcheologiczny. Badania 19 6 7 r.”, W arszawa 1968 — rocznik I.

5 1. W latach 1 9 6 8 -1 9 7 3 „Informator A rcheologiczny” wydawany był przez Z M iO Z MKiS, IHKM PAN oraz Polskie Tow arzystw o Archeologiczne; od 1 9 7 4 r. — przez G eneralnego Konserwatora Zabytków, Z M iO Z MKiS, PP PKZ, IHKM PAN oraz Polskie T o  w arzystw o A rcheologiczne i N um izm atyczne.

5 2 . „Informator A rcheologiczny” wydawany był w ów czas rów nież przez instytucje wyżej w ym ienione (w ramach problem u M R III—5 M inisterstwa Kultury i Sztuki); od 1988 r. — przez O D Z , GKZ, Z M iO Z MKiS, IHKM PAN, PP PKZ; od 1992 r. — przez O D Z , IHKM PAN (z dotacji MKiS i Komitetu Badań N aukow ych). 5 3 . M .in. w 19 9 2 r. D. Jaskanis w piśm ie okólnym do konserw a torów zabytków archeologicznych zaleciła grom adzenie spraw o zdań i łączne przesyłanie ich do redakcji „Informatora A rcheolo gicznego”.

5 4 . Zeszyt 1: Kolekcja In stytu tu Archeologii U niw ersytetu W arszaw 

skiego, W arszawa 1 9 88. Zeszyt 2: K olekcja In stytu tu Archeologii U niwersytetu Jagiellońskiego, Warszawa 1989. Zeszyt 3: Kolekcja K atedry Archeologii U niw ersytetu M arii Skłodow skiej-C urie w Lu blinie, części 1 -3 , W arszawa 1 995. Zeszyt 4: Kolekcja Instytutu Archeologii U niwersytetu Łódzkiego, Warszawa 1990. Zeszyt 5: Kolekcja Instytutu Prahistorii U niw ersytetu A dam a M ickiew icza

składają się w ym ienione podm ioty — przy k o o rd y n u jącej roli O D Z . O gólnopolski system opracow yw ania tej publikacji w ym aga nieustannych zabiegów i aktyw ności D ziału A rcheologii vh

Dotychczas ukazało się 29 roczników „In fo rm ato ra A rcheologicznego” (w latach 1 9 6 8 -1 9 9 8 ), obejm ują cych badania z lat 1 9 6 7 -1 9 9 5 . W przygotow aniu znaj dują się roczniki 3 0 -3 4 (lata badań 1 9 9 6 -2 0 0 0 ). Przy tych ostatnich zastosow ano now y system zbierania i opracow yw ania inform acji, tj. zestawiający wszystkie przeprow adzone badania, w zm odernizow anej form ie edycyjnej oraz zapisane w form ie elektronicznej. Przy gotow yw ana jest publikacja „In fo rm ato ra” rów nież ja ko kom puterow ej bazy danych — na płytach CD oraz w Internecie.

Innym istotnym w ydaw nictw em przygotow anym przez Dział Archeologii była seria 7 kolejnych K atalo g ó w archeologicznych zbiorów pozam uzealnych, obej mująca zbiory instytutów i katedr archeologii na 7 uni w ersytetach54. W ydaw ane one były w latach 1983 -1 9 9 5 pod redakcją D. Jaskanis i przy w spółpracy w spom nianych uniw ersytetów (kw erendy zb io ró w w y konyw ane na zlecenie O D Z ). Był to w ażny elem ent działań w zakresie przeprow adzania ogólnokrajow ej kw erendy AZP — katalogi objęły bow iem ok. 25 000 jednostek inwentarzowych zabytków archeologicznych, w prow adzając je do obiegu inform acji naukow ej.

W ciągu ponad dw udziestu lat, w Dziale A rcheolo gii pow stało rów nież wiele publikacji z zakresu ew i dencji i konserw atorstw a archeologicznego. N ajw ię cej z nich dotyczyło zasad i realizacji A rcheologiczne go Zdjęcia Polski"0 — w tym publikacje w p erio d y kach zagranicznych^6. Rozw inięciem tem atyki AZP są ostatnie publikacje, traktujące o jego w y n ik ach 0 . P ropagow ane są rów nież w ydaw nicze propozycje z zakresu dokum entacji archeologicznej i k o n ser w ato rsk iej^ .

w Poznaniu, części 1 -4 , Warszawa 1 9 9 2 -1 9 9 3 . Zeszyt 6: Kolekcja In stytu tu Archeologii i Etnografii U niw ersytetu M ikołaja Kopernika w Toruniu, Warszawa 1 989. Zeszyt 7: Kolekcja K atedry Archeologii U niw ersytetu W rocławskiego, W arszawa 1 9 91.

55 . Od pierw szego, p odstaw ow ego w ydaw nictw a — Z djęcie Arche

ologiczne Polski... (1981) — po podsum ow anie 1 5 -lecia realizacji

programu — Archeologiczne Z djęcie Polski — m eto d a i d o św ia d cze

nia. Próba oceny, red. D. Jaskanis, BM iO Z , seria B, t. X C V , W ar

szawa 1996. A także w ym ienione na s. 4 7 — kolejne wersje instruk cji AZP.

56 . M .in. D. Jaskanis, La Carte A rchéologique Polonaise: Theorie et

Pratique, „N ouvelles de l’A rcheologie” 1 9 8 7 , z. 2 8 , s. 4 2 - 5 2 .

57 . M .in. M . K onopka, S. Ż ółkow ski, Archeologiczne Z djęcie Polski

w dolinach rzek, „Rzeki. K ultura-C yw ilizacja-H istoria” 1 9 9 6 , t. 5,

s. 1 8 1 -2 0 2 .

58. M .in.: D. Jaskanis, W ybrane aspekty archeologicznej d o k u m en 

tacji z badań m iejscow ości zu rban izow an ych, Prace i M ateriały M u 

zeum A rcheologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria A rch eolo giczna, nr 3 6, 1 9 8 9 -1 9 9 0 , s. 9 3 -1 0 3 ; oraz A. K ulczycka-Lecieje- w iczow a, A. M ajerowicz, A. Prinke, J. Skoczylas, W . W ojciechow ski (red. W. W ojciechow ski), O pis za b y tk ó w kam iennych. Propozycja

standaryzacji, BM iO Z, seria B, t. XCVI, W arszawa 1996.