Działalność POZ "Znak" i ZWZ-AK na Ziemi Dobrzyńskiej w latach 1939-1945

Suszyński, Stanisław / Krajewski,

Mirosław R.

Działalność POZ "Znak" i ZWZ-AK na

Ziemi Dobrzyńskiej w latach 1939-1945

Przegląd Historyczny 71/4, 773-791

1980

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

M A T E R I A Ł Y

M IR O S Ł A W R. K R A JE W S K I. S T A N IS Ł A W S U S Z Y Ń S K I

D ziałalność POZ ,.Znak" i ZW Z-AK na Ziemi Dobrzyńskiej

w latach 1939— 1945

W łączone d o O kręgu Rzeszy G dań sk -P ru sy Z acho dn ie byłe pow iaty R ypin i L ipno od pierw szych miesięcy okupacji stały się terenem dzia­ łalności różnych ugrupow ań konspiracyjnych.

W niniejszym szkicu pragniem y nakreślić działalność organizacji p ro ­ w adzoną z ram ienia polskiego rządu em igracyjnego w L o n d y n ie 1. Jed n ą z głów nych organizacji, k tó re w latach 1941— 1942 zasiliły szeregi Zw iązku W alki Z brojnej — A rm ii K rajow ej - była Polska O rganizacja Z b ro jn a „ Z n a k ” . P ow stała o n a w Łodzi w k o ń cu 1939 r. ja k o k o n spiracyjn a organizacja w ojskow a, tw o rzona przez oficerów 10 pp z Łow icza, przy w spółpracy Zw iązku O ficerów Rezerwy. „Z adaniem P O Z — stw ierdzał sta tu t tej organizacji — jest zorganizow anie i przygotow anie n aro d u polskiego do w ystąpienia zbroj­

nego oraz przygotow anie środków d o wyw alczenia ostatecznego zw ycięstw a” -1. Tenże d o k u m en t stw ierdzał, że organizacja „nie dopuści d o anarchii i w alk b ra to b ó jc zy ch ” 4. P O Z ..Z n ak " pow iązana była ściśle z C h ło p sk ą O rganizacją W olności „R acław ice” a także S tronnictw em Pracy5.

P olska O rganizacja Z b ro jn a podzielona była w terenie na okręgi i pow iaty, a w tych ostatnich — na oddziały terenow e, plutony, k o m p an ie i bataliony. P O Z grupow ała w swoich szeregach około 10 tys. osób.

P ow iaty R ypin i L ipno w chodziły w skład O kręgu III „M azow sze” z siedzibą w Płocku. K o m en d an tem O kręgu w 1940 r. był m łody pp or. z W arszaw y używający p seudonim u „ M a z u r” . Później pełnił tę funkcję k o m en d an t P O Z z pow iatu sierpeckiego m jr T eodorczyk, ps. „ R o m a n ” . Szefem sztabu O kręgu P O Z był k p t. G erm an M arcinkow ski, ps. „ K m ita ”f>. Pierwsze kom órki w om aw ianym terenie pow stały w południow o-w scho­ dniej części p ow iatu rypińskiego. W m arcu 1940 r. zorganizow ał poszcze­ gólne grupy podoficer lotnictw a Jerzy K am iński, któ ry ukryw ał się u swych

i Z ag ad n ien ie to d o tą d nie d o cz e k a ło się o p ra co w a n ia. K ilk a d an y ch p o d a ł K . C i e ­ c h a n o w s k i , R uch oporu na P om orzu G dańskim 1939— 1945, W arszaw a 1972.

- T am że s. 227 o ra z B. K a p ł a n , Z rew olucyjnych tradycji R ypina i pow iatu rypiń­ skiego. K alendarz-kronika, [w:] S z k ic e R ypińskie. M a teria ły z sesji popularno-naukow ej zo r­ ganizow anej z o k a zji 900-lecia R ypina u1 dniu 27 listopada 1965 r.. Bydgoszcz 1967, s. 161 n.

·’ C e n tra ln e A rchiw um M in isterstw a S praw W ew nętrznych (cyt. d a le j: C A M S W ), a k ta G e s ta p o Ł ó d ź, teczka 204, w yciąg ze S ta tu tu P O Z , p k t. 6; T. T a r n o g r o d z k i , R. T r y c , P o lskie organizacje konspiracyjne if lalach 1939— 1945. K ró tki inform ator en cyklopedyczny cz. 1, „W ojskow y P rzegląd H isto ry czn y ” , 1966, n r 4, s. 265 n.

4 C A M S W , a k ta G e sta p o Ł ó d ź, teczka 204, wyciąg ze S ta tu tu P O Z , p k t. 8.

5 Z o b . B. H i l l e b r a n d t , K onspiracyjne organizacje m łodzieżow e w P olsce 1939— 1945, W arszaw a 1973, s. 287.

6 R elacja J. Sadow skiego.

774 M IR O S Ł A W R K R A J E W S K I. S T A N IS Ł A W S U S Z Y Ń S K I

rodziców w D zikim Borze k. Skrw ilna. K am iński utrzym yw ał stały k o n ta k t z Płockiem , k olportow ał prasę konsp iracyjną, głównie „B iuletyn In fo rm a­ cyjny” . D oprow adził d o zaprzysiężenia a następnie m ianow ania k o m en dan tó w tej organizacji na gm iny O kalew o, Szczutow o i S k rw iln o 7.

W m aju 1940 r. k o m en d an t O kręgu PO Z w Płocku skierow ał d o Ry­ pina por. rez. W iktoryna L eo n ard a Sobańskiego, ps. „Szablica” . S k o n ta k to ­ wał się on z por. rez. A ntonim Zielińskim , o rganistą w R ypinie. Zieliński, ps. „ K ru k " , naw iązał pierw sze k o n tak ty z organistam i w O sieku — Józefem S adow skim , R adom inie — A dam em K lejnow skim , D ulsku — E dm undem Pyp- kow skim , Płonnem — Janem Z abłockim , T rąbinie — Stanisław em K rukiem i in. 8.

N a przełom ie m aja i czerwca 1940 r. przybył do R ypina z Ł odzi inny przedstaw iciel „ Z n a k u ” por. rez. S tanisław M akow ski, k tó ry sk o n tak to w ał się z H enrykiem K olasińskim i R om ualdem K lębow skim . W kilka tygodni potem doszło d o utw orzenia kom endy pow iatow ej PO Z „ Z n a k ” w R ypinie w składzie: R om uald K lębow ski — k o m en d an t pow iatow y, A ntoni Zieliński, ps. „ K ru k ” — zastępca k o m en d an ta , M aria n Łapkiew icz — szef organizacyjny, Stefan G uzek — szef w yw iadu, M arian M ariański, ps. „ M a ry śk a ” — szef gospodarczy, H enryk K olasiński, ps. „B ro n ek ” — szef łączności, d r med. Franciszek D łutek — szef służby zdrow ia, H enryk Szulc, ps. „Z dzisław ” — kierow nik skrzynki kontaktow ej, R o m an D ąbrow ski — g o n ie c 9.

W szeregach organizacji na terenie p ow iatu w ystępow ali p o n a d to : R om an Dec z R ypina, R o m an Strzeszewski z C hrostko w a, Z ygm unt Peszyński z O strow itego, Feliks Ł ydka i M ichał Rygielski ze Św iedziebni, K azim ierz Tęgow ski z R y p in a10 oraz Franciszek K ulw icki i Jan M arynow ski. Ten ostatni pełnił funkcję zastępcy k o m e n d a n ta m iejskiego w R ypinie. (Po przejściu d o A K był zastępcą k o m en d an ta placów ki A K R y p in -m ia sto )11.

G m in n e kom endy PO Z „ Z n a k ” (3— 4 osobow e) pow stały w O sieku, C zerm inie (Sadłowie), Pręczkach, W ąpielsku, Strzygach, Ż ąłem , Św iedziebni, O kalew ie, Skrw ilnie, R ogow ie i Szczutow ie. N a przełom ie 1941/1942 r. organizacja ta w powiecie rypińskim liczyła około 600 osób i dzieliła się n a 6 rejonów >2.

W lipcu 1941 r. na terenie gm iny S krw ilno utw o rzo n a zo stała kom end a gm inna w składzie: A leksander S ta n k owski, ps. „ Ja n ” — k o m en d an t, Bo­ gusław D u d a — zastępca, A leksander Ziółkow ski — łącznik oraz Jan Pesta, Czesław N ow iński, Stefan G em bicki i W ładysław R utkow ski — członkow ie. Skrw ileńska grupa PO Z w spółpracow ała z placów ką w Okalewie. C zło n­ kow ie prow adzili akcje wywiadowcze, k olportow ali prasę k o n spiracyjn ą i inform acje radiow e i-\ K o m endan tem gm innym w Pręczkach był Jan Cen- drow ski ps. „W ilk” 14.·

7 R elacja S. A ren ta. 8 R elacja A. Z ielińskiego. 9 T am że. '

111 R elacje R. D eca i H. K olasińskiego. 11 R elacja S. D ębow skiego.

12 R elacja S. B udka. 13 R elacja S. S tankow skiego.

PO Z - Z N A K ” I Z W Z -А К N A Z IE M I D O B R Z Y Ń S K IE J

775

W innych gm inach pow iatu rypińskiego funkcje k om en d an tó w lub o rga­ nizatorów pełnili: w Osieku — Jó zef Sadow ski, w P ło n n e m -- Stanisław Ży- w ociński, G ustaw Stachiewicz. Jan R udow ski, w O strow item — Józef Lu- bow icz, w S zczu to w ie— K o n stan ty K am iński, ps. „K o ste k ", w R ogow ie — Z ygm unt Dulczewski, w S tarorypinie (Strzygi) — Jan G uliński, w R ypinie — Z ygm unt T u rk o t. W gm inach P łonn e (R adom in) i C h ro stk o w o działalność PO Z „Z n a k " była u tru d n io n a, bow iem aktyw nością w yróżniali się tu dzia­ łacze ruchu lu d o w e g o 15.

W drugiej połow ie 1941 r. sp adła n a P O Z pierw sza fala represji. Jesienią t.r. k o m en d an t pow iatow y R. K lębow ski m usiał uchodzić przed aresztow aniem d o G G . F unkcję jeg o objął A ntoni Zieliński z R y p in a 16. W pow iecie lipnow skim Polska O rganizacja Z b ro jn a gru po w ała około 1100 zaprzysiężonych członków , w tym 6 oficerów, 18 podch orąży ch i 420 podoficerów . P ow iat podzielony był na IX rejonów . K o m end an tem po ­ w iatow ym od kw ietnia 1940 r. był Jó zef W iśniewski, ps. „S zczerba”, z Jastrzęb ia. 7 lipca 1942 r. został on aresztow any, lecz u d ało m u się zbiec z w ięzienia w G rud ziąd zu d o W arszaw y. Po „Szczerbie” funkcję tę pełnił Jó ze f Sadow ski, ps. „S ęp” (poprzednio k o m en d an t II rejonu na L ip n o i okolice). Od w rześnia do grudnia 1942 r. obow iązki k o m en d an ta na pow iat lipnow ski pełnił Stanisław L ipiński, ps. „ B ra t”, z D obrzejew ic. Szefem sztabu kom endy pow iatow ej od m aja 1940 r. d o czerwca 1942 r. był Ęolesław C hojnacki, ps. „B ro n e k ” , z M a lisz e w a 17.

W początkow ym okresie działalność PO Z polegała n a w erbow aniu nowych członków a następnie n a tw orzeniu oddziałów wojskow ych, prow adzeniu wyw iadu a także tro pieniu konfidentów . O prócz tego kom endy pow iatow e organizow ały szkolenie oddziałów sabotażow ych i dywersyjnych.

„ Z n a k ” w powiecie lipnow skim w ydaw ał własne pism o prop ag an d o w e: „Iskrę W olności” . Pow ielano ją w m ieszkaniu W acław a L ulińskiego, ps. „S tańczyk” , w Józefkow ie. W inietę opracow ał T adeusz K ow alski, ps. „W ie­ ru sz” , z W ólki M ałej. R ed ak to rem był E dm und R uszkow ski. G azetę w yda­ w ano od jesieni 1941 r. d o w iosny 1943 r. w objętości 4— 6 stron. Z chw ilą aresztow ania W'. L ulińskiego 5 m aja 1943 r. zap rzestan o w yda­ w ania „Iskry W olności” 18.

W styczniu 1941 r. ad m in istrato r m ajątk u K a rn k o w o , oficer rezerwy Ja ­ roszyński, ps. „S talow y", przejął z rąk w roga m apy sztabow e dotyczące koncentracji wojsk niem ieckich, składów sprzętu w ojskow ego n a linii Bugu i przekazał je K om endzie O kręgu PO Z „ Z n a k ” w Płocku.

25 stycznia 1942 r. w m ajątk u ziem skim w Sum inie k. L ip na odbyła się od p raw a sztabu kom endy pow iatow ej P O Z w Lipnie z udziałem ko m en­ d an tó w rejonów tej organizacji. W narad zie udział wzięli k o m en d an t O kręgu „ R o m a n ” i szef sztabu „ K m ita ” 19.

>5 R elacja H. K olasińskiego. R elacja A. Z ielińskiego.

>7 R elacja J. S ad o w sk ieg o ; K . C i e c h a n o w s k i , op. cit., s. 276.

18 R elacje: C z. L ulińskiego, J. S ad o w sk ieg o ; K . C i e c h a n o w s k i , op. c it., s. 368. W acław L uliński zo stal z am o rd o w a n y p rzez G e sta p o w w ięzieniu w G ru d z iąd z u .

776 M IR O S Ł A W R K R A J E W S K I. S T A N IS Ł A W S U S Z Y Ń S K I

O d jesieni 1941 r. P olska O rganizacja Z b ro jn a „ Z n a k ” w powiecie rypińskim weszła w pierw szą fazę scaleniow ą ze Zw iązkiem W alki Z b ro j­ nej. W powiecie lipnow skim organizacja ta p o została jeszcze przez n astępne m iesiące ugrupow aniem sam odzielnym .

Zw iązek W alki Z brojnej utw orzony ju ż w listopadzie 1939 r. objął zasięgiem także P om orze G dańskie, k tó re w łączono ja k o O kręg P om orski d o tzw. O bszaru Z achodniego. K olejnym i szczeblam i d ow odzenia m iały być: kom endy obw odu (pow iat lub m iasto powyżej 10 tys. m ieszkańców ), plu­ tony (tw orzone w jednej m iejscowości) oraz, ja k o najniższe ogniw o, sekcje20. Pierwsze k o m ó rk i Z W Z pow stały w południow o-w schodniej części pow iatu rypińskiego, w gm inach O kalew o, Szczutow o i Skrw ilno. K o m end an tem w gm inie O kalew o był Stanisław A rent, ps. „S ak ” , p o m ocn ik sekretarza w miejscowej gminie. W listopadzie 1940 r. Zw iązek W alki Z brojnej obej­ m ow ał wszystkie wsie tej gm iny, dysponow ał sp o rą ilością bro n i krótkiej oraz 4 k arab in am i zachow anym i przez kłusow ników w lasach okalew skich. S. A re n t oraz jego zastępca Z acheusz P odliński prow adzili szkolenie woj­ skow e i ideow o-polityczne. Z pow o d u denuncjacji volksdeutscha Jaro ńskiego i nadleśniczego M ałyszki z P łociczna w styczniu 1941 r. k o m en d an t okalew skiej placów ki znalazł się w obławie. Z dołał je d n a k ujść z rąk k o m isarza D reyera, a potem ukryw ał się n a terenie pow iatów sierpec- kiego i m ław skiego. P o kilku m iesiącach został aresztow any, przeszedł hitlerow skie obozy w D ziałdow ie, Oświęcim iu, S achsenhausen, M au th au sen i G usen II.

Po ucieczce A ren ta kom en d an tem Z W Z w gm inie O kalew o został Z acheusz P o d liń sk i21. W śród członków w ystępow ali: Szczepan Podliński, Stanisław Sadow ski, K lem ens W iśniew ski, Ja n B rudnicki, Jan K uciński, L eo n ard L ew andow ski, A n to n i Becm er i W ładysław W ojciecho w sk i22. W tzw. „ p ią tk a c h ” Z W Z w yróżniali się C zesław T atkow ski, S tanisław R ydzyński, S tanisław R óżański oraz Jan Zalew ski z M leczów ki i K a p larn y z Z o fie w a 23. D o północno-zachodniej części po w iatu rypińskiego przybyli w połow ie 1940 r. p o r. G u staw Ignacy Olszewski, ps. „ G ra c ja n ” — oficer sztab u K o ­ m endy O kręgu Z W Z „P o m o rze” , Józef Olszewski, ps. „A nd rzej” — podoficer Z W Z działający wcześniej w pow iatach włocław skim i lipnow skim , ppor. E dw ard D ołkow ski — oficer kom endy Z W Z L ipno, k p t. Józef G russ, ps. „ J ó z e f’, „S tanisław ” , „W ujek” — szef oddziału inform acyjno-w yw iadow czego sztabu K om en dy O kręgu Z W Z „P o m o rze” oraz por. Jó zef G rü tzm ach er, ps. „M ich a ł” — szef oddziału łączności (Vk) sztabu K om end y O kręgu. Z organizow ali oni pierw sze k o m ó rk i organizacji w D ob rzyn iu n. D rw ęcą oraz gm inach P łonne, Sokołow o i C hro stk o w o . K o m ó rk ę łączności i kw a­ teru n k u zw iązaną z oddziałem Vk sztab u K om endy O kręgu Z W Z „P o m o rze” składali: Lucjan Ż ołobiński, ps. „C za rn y ” , „A s” — szef k om ó rk i, łącznicy

2(1 P o lskie siły zbrojne w drugiej wojnie św iatow ej t. III: A rm ia Krajowa, L o n d y n 1960. s. 99— 104; K . C i è c h a n o w s k i , op. cit., s. 221— 222, 379; J. J. T e r e j , N a rozstajach dróg. Z e studiów nad obliczem i m odelem A rm ii Krajow ej, W roclaw 1978, s. 58 n.

21 J. A r e n t , R uch robotniczo-chłopski na wschodnich terenach pow iatu rypińskiego Н' latach 1918— 1945 (m aszynopis 1975).

22 R elacja S. S adow skiego. 2-’ J. A r e n t , op. cit. f

P O Z ..Z N A K " I Z W Z -A K N A Z IE M I D O B R Z Y Ń S K IE J ₇₇₇

L ucjan G rajkow sk i, ps. „T ad eu sz” , T adeusz Spodniew ski, ps. „Z bigniew ”, K azim ierz G rajkow ski i S tanisław Suszyński, ps. „ Ju n io r”, „W ito ld ” . K w a­ terę i p u n k t k o n tak to w y dla oficerów sztabu K om en dy O kręgu zlo k a­ lizow ano u H eleny Ż ałobińskiej, ps. „ H alszk a” w D ob rzy niu n. D rw ęcą przy ul. K ościelnej 16. F unkcję łącznika i k uriera k p t. Józefa C hyliń­ skiego, ps. „ K am ie ń ” , „W icher” , szefa K o m end y Z W Z „P o m o rze” pełni­ ła M aria Spodniew ska. U trzym yw ała o n a łączność z ośro d k am i o rga­ nizacji w B rodnicy, W ąbrzeźnie, G ru d z iąd zu i Bydgoszczy.

S pośród aktyw u Z W Z w D ob rzy n iu n. D rw ęcą w yrosła kom en d a p o ­ w iatow a tej organizacji n a pow iat rypiński. F unkcję k o m e n d a n ta p ow iato ­ wego objął p o r. M aria n B orczyński, ps. „B olesław ” , oficer O ddziału II D O K n r VII T o r u ń — E k spozytura G rudziądz, zam ieszkały w Płonnem . O bow iązki oficera d o spraw w yw iadu pełnił w achm . F ranciszek W ysocki z S zafam i. Szefem łączności i k w a te ru n k u był L ucjan Ż o ło b iń s k i24.

W śród członków Z W Z w rejonie D obrzynia w ystępow ali także W iktoria B orczyńska, rtm . rez. Jan R udow ski, właściciel m ajątk ó w Półw iesk M ały i Ł u b k i k o ło Płonnego, S tanisław Żyw ociński — roln ik z T o m ko w a, kpr. pch o r. K azim ierz B ukow ski — stu d en t z S zafam i, W incenty Bukow ski — z S zafam i, p o r. Zdzisław K itzm an n — ziem ianin z B iałkow a k o ło D obrzynia, por. Bolesław Ś cibior. ps. ..Sow a” — technolog z C uk ro w n i O strow ie, bosm an Józef P o pkow ski, ps. „Jó ziek ” z O strow itego, T adeusz S podniew ski, ps. „Z bigniew ” — kierow nik szkoły w Sokołow ie, porucznicy H enryk ^Kaczor- kiewicz i Jan B ukow ski — nauczyciele z D obrzy n ia n. D rw ęcą, plut. Jó zef K alw arski, ps. „ T u rk o s” — m istrz szewski z D ob rzy nia, k p r. K azim ierz D zięgielew ski, ps. „Żyw y” — m istrz szklarski, k ra m a rz z D ob rzy n ia, Jadw iga D zięgielew ska, ps. „ Jo d ła ” , z D o b rzy n ia i wielu in n y c h 25.

P ró b y u tw orzen ia Z w iązku W alki Z brojnej w pow iecie lipnow skim p o ­ dejm ow ał Jó ze f Olszewski (A ndrzej W egner), ps. „A n drzej” 26.

Prace organizacyjne były w ielokro tnie przeryw ane n a skutek aresztow ań. M .in. za przynależność względnie sym patyzow anie z Z W Z w lesie koło m iejscow ości K sięte koło Św iedziebni ro zstrzelano rodziny K ulw ickich, Ja b ło ń ­ skich i G rochow alskich. W pow iecie lipnow skim d otarcie d o zakonspirow anej P O Z „ Z n a k ” było także u tru d n io n e 27.

*

Z godnie z rozkazem K o m e n d a n ta G łów nego Z W Z z p aźd ziernik a 1941 r. w spraw ie w łączenia „osób należących d o Z W Z oraz organizacji i oddziałów w czynnej służbie wojskowej w skład konspiracyjnej A rm ii w K ra ju ” n astąp iła reorganizacja Z w iązku W alki Z b ro jn e j28.

Proces scalania w pow iecie rypińskim następow ał jed n ak pow olnie i nie bez ch aosu organizacyjnego. W n iektórych gm inach nie u tw o rz o n o k om ó rek

24 L. Ż o ło b iń sk i. ps. „ C z a rn y ” . ..A s” , p rzed w ybuchem II w ojny św iatow ej był aktyw nym działaczem O S P i Z w iązku „ S o k ó ł” .

25 R elacja L. Ż o ło b iń sk ie g o i S. Suszyńskiego. 26 K . C i e c h a n o w s k i , op. c it.. s. 222. 27 R elacja A. Z ielińskiego.

28 J. C a b a n , Z. M a ń k o w s k i , Z w ią z ek W alki Z b ro jn e j i A rm ia K rajow a w O kręgu L u b elskim 1939— 1944 cz. II: D o k u m en ty, L u b lin 1971, s. 497.

778 M IR O S Ł A W R . K R A J E W S K I. S T A N IS Ł A W S U S Z Y Ń S K I

Z W Z i w skład A rm ii K rajow ej weszli członkow ie organizacji „ Z n a k ”, k tó ra w pow iecie lipnow skim działała jeszcze w 1943 г .- џ.

D ru g a połow a 1942 r. przyniosła efekty w akcji scalania, szczególnie w pow iecie rypińskim . Proces ten kończył się d o p iero w m om encie przejęcia stanów osobow ych przez kom endy A rm ii K rajow ej w R ypinie i Lipnie. Inaczej niż to m iało m iejsce na szczeblu centraln ym , czy terenow ym k a d ra kierow nicza „ Z n a k u ” zasilała kom endy pow iatow e oraz rejonow e Z W Z -A K 30. P om o rsk i O kręg A rm ii K rajow ej szyfrow any kryp to nim am i „R eich ” , „P o m n ik ”. „S ak i” , dzielił się n a dw a p o d o k ręg i: P ółn ocn o -Z ach o d n i oraz P ołudniow o-W schodni. Pierwszy obejm ow ał tereny P o m o rza G d ańsk ieg o n a lewym brzegu Wisły. Jednym z jego org an izato ró w był w spom niany już Józef Olszewski vel A ndrzej Z danow icz, ps. „A ndrzej” 31. P o d o k ręg P o łu d n io ­ w o-W schodni. kry p to n im „P ro fil” , obejm ow ał pow iaty n a praw ym brzegu Wisły. W skład jego w chodziły cztery in sp ek to raty : w łocław ski, toruń sk i, b rodnicki i grudziądzki. K o m en d an tem p od o k ręg u w latach 1941— 1943 był Janusz P ołubicki, któ ry następnie przekazał swoje obow iązki ppłk. Józefowi C hylińskiem u, ps. „ K am ie ń ”, „W icher” . W lipcu 1944 r. na teren in sp ek to ­ ra tu w łocław skiego został przerzucony p or. H enryk G rü tzm ach er, ps. „ M a rta ” , „M ich ał” , dotychczasow y k o m en d an t P o d o k ręg u P ó łn o c n o -Z ac h o d n ieg o 32.

W skład in sp ek to ratu włocław skiego w chodził też p ow iat lipnow ski tw o ­ rząc jed en z trzech jego obw odów p o d krypto nim em „ P o stó j” 33. O rga­ nizatorem obw odu lipnow skiego był Jó ze f Olszewski, ps. „A n d rzej” 34. W grudniu 1942 r. kom en d an tem obw odu „P o stó j” został działacz P O Z „ Z n a k ” Jó ze f Sadow ski, ps. „Z ag ończyk ” a jego zastępcą Zbigniew R am lau , ps. „Z y g m u n t” pochodzący z pow iatu ry p iń sk ie g o 35.

W kierow nictw ie O bw odu L ip n o w ystępow ali także p or. E dw ard D oł- kow ski, pp o r. Stanisław L ipiński, ps. „B a rt” , „Ż ó łty ” oraz p o r. W olnik, ps. „W ich u ra” 36. Pierwszy, z zaw odu nauczyciel, w okresie okup acji pracow ał w leśniczów ce G ru d z a (N adleśnictw o Paliw odzizna), gm ina N o w o g ró d . Jak o oficer kom endy O bw odu utrzym yw ał k o n ta k ty z H. i L. Ż ołobińskim i z D obrzy n ia n. D rw ęcą. Ż o n a E. D ołkow skiego była tak że żołnierzem Z W Z -A K 37.

29 R . P i o t r o w s k i , K ronika, „Z iem ia R y p iń s k a ” (Je d n o d n ió w k a T o w arzy stw a M iło śn i­ k ó w Z iem i R ypińskiej) 1975, kw iecień, s. 7.

30 P o r. J. J. T e r e j , op. cit., s. 234 nn.

31 L. L u b e c k i , H arcerze W ybrzeża w walce z okupantem w latach 1939— 1945, „ G d ań sk ie Z eszyty H u m a n is ty c zn e ” 1961, n r 1— 2, s. 8 0; J. J. T e r e j , op. c it., s. 247— 248. J. O lszewski ja k o 30-letni p raco w n ik S ąd u G ro d z k ie g o w A lek san d ro w ie K u jaw sk im m ial sto p ień p o d o fice ra rezerw y. Byl to jed y n y p rz y p ad e k w dziejach Z W Z -A K , że fu n k cja K o m e n d a n ta O k ręg u zo stała p o w ierzo n a o sobie n ie po siad ając ej sto p n ia oficerskiego.

32 R elacja S. Surzyńskiego. .

33 W sk ła d In s p e k to ra tu W łocław skiego w chodziły p o n a d to O b w o d y : W łocław ek i N ie- sz wa.

34 K . C i e c h a n o w s k i , op. cit., s. 228, 232. P o z d ek o n sp iro w a iu J. O lszew ski zo stał w y p o sażo n y w d o k u m e h ty n a n azw isko A n d rzej Z d an o w icz i p rzerzu co n y d o W łocław ka. T u ta j przeb y w ał u W acław a G u z o w sk ieg o a p o tem — u S. Stenela w T uch lin ie. pow . K a rtu zy . N a stę p n ie zo stał um ieszczony n a terenie G d y n i.

35 R elacja B. P o p k o .

36 R elacje L. K o w alsk ieg o i S. S uszyńskiego. 37 R elacja S. Suszyńskiego. '

P O Z ..Z N A K " I Z W Z -A K N A Z IE M I D O B R Z Y Ń S K IE J ₇₇₉

F o rm aln e przejście P O Z i Z W Z w szeregi A rm ii K rajow ej spo w o do ­ w ało re o rg an iza cję38. O bw ód A K „ P o stó j” został podzielony n a cztery rejony (bataliony). R ejon dzielił się na 4— 5 placów ek (gm in), placów ka n a 3— 4 plutony a plu to n na 3— 4 drużyny (wsie).

T a b e l a 1

O rg an izacja O b w o d u A rm ii K rajow ej ..P o stó j"

Rejon Placów ki K o m en d an ci rejo n ó w 1 L ipno, Jastrzęb ie, k lo k o c k .

K ik ó ł. Skępe

R o m an T anow ski, ps. „ P a n c e rz “

II B o b ro w n ik i. F a b ia n k i. S zpetal G ó rn y . W ielgie

Jó z e f S aw icki, ps. ..S aw a” III D o b rz y ń n. W isłą. C h a lin ,

T łu ch o w o , L igow o D obrzejew ice, C zernikow o, M azow sze, N o w o g ró d <

W ładysław S krzypiński

IV Z bigniew R a m la u . ps. „ Z y g m u n t”

. Ź r ó d ło : rela c ja J Sad o w sk ieg o

K o m e n d a O bw odu A K „ P o stó j” d ysponow ała p o n a d to p lu to n am i łącz-

I ności, sam ochodow ym , sanitarnym oraz plutonem pionierów . K ierow nikiem w yw iadu kom endy O bw odu był D unajski, a jego zastępcą Józef W atkow ski, obaj z L ipna. D ow ódcą p lu to n u łączności był K aczorow ski, ps. „ Isk ra ” . P lutonem san itarnym dow odził Julian M ajew ski, ps. „F a b iu sz ” , z w ykształ­ cenia farm aceuta. W raz z pielęgniarkam i-żołnierzam i A K grom adził on leki, m ateriały o p atru n k o w e i przyrządy m edyczne dla p o trzeb organizacji. P oprzez celow e pod aw anie niewłaściwych leków d o p ro w adził d o śmierci wielu N iem ców , w tym funkcjonariuszy policji. W ysoki stopień organizacji osiągnął także plu to n sam ochodow y, k tó reg o d o w ód cą był B uczyński, ps. „ K a rb u ra to r” , z L ipna. W skład tej jed n o stk i wchodzili Polacy-m echanicy i kierow cy niem ieckich pojazdów sam ochodow ych.

W spom nian y ju ż Jaroszyński, ps. „S talow y” k w aterm istrz kom endy O bw odu „P o stó j” przyczynił się m .in. d o p rzy gotow an ia akcji sabotażow ych i dyw ersyjnych. O n także organizow ał pom oc żyw nościow ą dla ludności i L ipna. W zarzadzanym m a ją tk u za tru d n iał ludzi po dejrzany ch o udział ; w ru ch u o p o ru w .

, W śród wielu innych ofiarnych żołnierzy O bw odu w ystępow ali rów nież I S tanisław D rzew iecki, ps. „S ław unia” . M aksym ilian M arcink ow ski, A n to ni ' Błaszczyk, ps. ..Siekiera” , Jó ze f Sawicki, ps. „S aw a” i in n i40.

Pow iat rypiński stanow ił O bw ód A K p od kryp to n im em „B orow iki” i w raz z p o w iatam i b rodnickim i now om iejskim w chodził w skład inspekto- i ra tu brodnick iego. Pierwszym d o w ó d cą in sp ek to ratu był A lfons Jarecki. , W 1942 r. k o m en d an tem in sp e k to ra tu został k p t. T adeusz Fiutow ski.

a po jego aresztow aniu w m aju 1944 r. — W ró b le w sk i41. -,s W A P P o zn ań , sygn. 305/4, M e ld u n g W ichtiger..., n r 428, m aj 1943. з» R elacja J. S adow skiego.

4(1 R elacja B. P o p k o .

780 M IR O S Ł A W R . K R A J E W S K I. S T A N IS Ł A W S U S Z Y Ń S K I

O bw ód rypiński został zorganizow any w pierwszej połow ie 1942 r. K o m end a została p o w o łan a w następującym składzie: kpt. A nton i Zieliński, ps. „ K ru k ” — k o m en d an t, ppor. M arian Łapkiew icz — oficer organizacyjny, S tefan G uzek — oficer w yw iadu, kpr. Ja n C endrow ski, ps. „W ilk ” — zastępca d.s. w yw iadu, w achm . Franciszek W ysocki — zastępca d.s. bezpieczeństw a, M aria n M ariań sk i, ps. „M a ry śk a ” — p łatn ik , H enryk K olasiński, ps. „B ro­ n ek ” — oficer łączności, H enryk Szulc, ps. „Z dzisław ” — kierow nik skrzynki k o n tak to w ej, plut. Z ygm unt Ż ołnow ski, R o m an D ębow ski i H enryk W it­ kow ski, ps. „S ęp” — łącznicy.

Po aresztow aniu w m aju 1943 r. kp t. A. Zielińskiego funkcję k o m en d an ta O bw odu A K „B orow iki” objął po r. T adeusz K ow alski, ps. „T o m asz” , i pełnił ją aż d o w yzw o len ia4-.

K om endzie O bw odu A K R ypin p o d p o rz ąd k o w an a była ko m en d a rejonu w D obrzyniu n. D rw ęcą z pięciom a placów kam i: P łon ne (R ado m in ), S okołow o (Z bójno), D obrzyń n. D rw ęcą — m iasto, O strow ite — o sad a i D ulsk. W skład O bw odu w chodziły placów ki w następujących gm inach: Skrw ilno, O siek, W ąpielsk, (R adziki D uże), R ypin-m iasto, Pręczki. R ogow o, Szczutow o, O kalew o, D zierżno (Św iedziebnia), S taro ryp in (Strzygi), C zerm in (Sadłow o), Z ałe i C h ro stk o w o 4\

W skład dow ództw a placów ki w O kalew ie w chodzili: st. sierż. Zacheusz P odliński, kpr. Stanisław S adow ski, Jan K uciński, Szczepan Podliński i kpr. L eo n ard L ew an d o w sk i44. W śród A K -ow skich trójek n a terenie O kalew a działali także Czesław T atkow ski, Szczepan R óżański, Jó ze f C ie­ szyński, C zesław B arański, A nton i Becm er, B ogusław D u d a , Jó ze f Sternicki, Jan B rudnicki, Stanisław R óżański, K lem ens W iśniew ski, W ładysław W oj­ ciechow ski i i n n i 45.

G łów nym celem A rm ii K rajow ej była tzw. akcja o gran iczon a polega­ ją c a na dyw ersji na tyłach w roga oraz przy gotow an iu sił d o w yzw olenia k raju w m om encie załam an ia się potęgi faszystow skich N iem iec. W ciągu 1942 r. d ziałalność A K k o n cen tro w ała się n a zagadnieniach organizacyjnych i w erbo­ w aniu członków .

Począw szy od 1943 r. w O bw odach „P o stó j” i „B o ro w iki” uw idoczniły się pierw sze akty sab o taż u : p ow o ln a p raca, zabieranie lub niszczenie żyw­ ności, płodów rolnych i urządzeń rolniczych, niszczenie m aszyn i urządzeń w w arsztatach. Ż ołnierze A K , w śród nich m .in. k p r. Jan C endrow ski, ps. „W ilk” , p oprzez rozsypyw anie tzw. gwoździ dyw ersyjnych przyczyniali się do przerw w ru ch u kołow ym . H enryk Szulc, ps. „Z dzisław ” , p racu jąc w nie­ m ieckiej firm ie handlow ej w R ypinie „B ru n o F u ld e ” d o prow ad ził d o znacznych

42 R elacje S. S uszyńskiego i A. Z ieliń sk ieg o ; J. A r e n t , op. cit.; К . C i e c h a n o w s k i , op. cit., s. 233 b łędnie p o d aje, że w k o ń c u g ru d n ia 1942 r. funkcję k o m e n d a n ta O b w odu R ypin „ o b ją ł p o r. B o rczań sk i” . N ależy p rzypuszczać, że c hodzi tu o p o r. M a ria n a Bor- czyńskiego. k tó ry je d n a k nigdy nie pelnil tej fu n k c ji. Por. T ad eu sz K o w alsk i, ps. „ T o m a s z ” używ ał d o k u m e n tó w n a n azw isk o W ojciechow ski, stą d w ielu sądziło, że było to je g o n az­

w isko ro d o w e. ·

4·' N ależy p rzypuszczać, że w O b w o d zie R y p in , p o d o b n ie ja k w L ip n o w sk iem , istn ia ­ ły i in n é rejo n y , k tó ry ch u stalenie n astręcza je d n a k tru d n o ści.

44 R elacje W. P rzybysza i S. Sadow skiego. 4? R elacja S. S a d o w sk ieg o ; J. A è re n t, op. cit.

P O Z „ Z N A K " I Z W Z -A K N A Z IE M I D O B R Z Y Ń S K IE J ₇₈₁

zniszczeń w m agazynach żyw nościow ych a także w m agazynie m ateriałó w pędnych ^ .

N a w ypadek pow stania ogólnon aro d o w eg o istniała w pow iecie ryp iń ­ skim specjalna k o m ó rk a łączności pocztow ej, k tó rą kierow ał K azim ierz Tęgow ski, pracow nik U rzędu P ocztow ego w R ypinie. Por. Z y gm un t D ul- czewski — k o m en d an t placów ki A K R ogow o w raz z leśniczym (N N ) i plut. „O rłem ” przygotow ali w p obliżu m iejscowości K rzyżów ki k. R ogow a zrzutow isko dla lotnictw a. R tm . Jan R udow ski, ps. „K lim ek ” , właściciel P ółw ieska M ałego i Ł ubek, przew idziany był n a stano w isko delegata pow iatow ego w R ypinie.

P rzygotow aniem oraz przebiegiem m niejszych akcji zbrojnych kierow ali dow ódcy obw odów względnie placów ek. N ie zd o łan o bow iem w obw odach „B orow ik i” i „P o stó j" zorganizow ać k o m ó rk i „K ed y w u ” ; poszczególne grupy n a w łasną rękę grom adziły b ro ń o raz am unicję. P laców ka A K w O ka- lewie p o siad ała 11 k arab in ó w ręcznych, 9 pistoletów i kilkanaście g ra n a­ tów. P o d o b n ą ilość bro n i posiadali żołnierze A K w gm inie P łonne (R adom in ). T u taj b ro ń m iał d o starczać z pobliskiej B rodnicy plut. M aria n Peszyński, naczelnik urzędu pocztow ego w R adom inie. R ów nież placów ka w D o b rz y ­ niu n. D rw ęcą p o siadała pew ną ilość bro n i palnej zm agazynow anej na m iejscowym cm entarzu a także na kw aterach pryw atnych. W edług niektórych relacji A rm ia K rajo w a w O bw odzie „B orow iki” m iała k o rzy stać z broni pochodzącej ze zrzutów z Z a c h o d u 47.

W placów ce Płonne (R ad o m in ) k ilk u n asto o so b o w ą grupę A K -ow ców szko­ lił w lesie k. R ad o m in a kpr. pchor. K azim ierz B ukow ski. W D ob rzyn iu n. D rw ęcą szkolenie prow adzili plutonow i K azim ierz Dzięgielewski, ps. „Ż yw y", i Z ygm unt L angow ski

N a pograniczu pow iatów b rodnick iego i rypińskiego d ziałała ok o ło dw u­ d ziestoosob ow a gru p a p arty z an ck a p o r. „S p rę ż y n y " 44. W 1942 r. uw olniła o n a p ra w d o p o d o b n ie z aresztu w B rodnicy grupę członków A rm ii K ra jo w e j?<>. 26 kw ietnia 1944 r. oddział „S prężyny” zlikw idow ał fu nk cjo n ariu sza nie­ m ieckiej policji pom ocniczej M ax a S en tk o w sk ieg o 51. In n a g ru p a dyw ersyjno- b o jo w a rypińskiego O bw odu A K zlikw idow ała w G o lu b iu n. D rw ęcą nie­ m ieckiego u rzędnika Behlke, k tó ry znany był z o k ru tn y ch m eto d prześla­ d o w a n ia ludności polskiej. D la uniknięcia represji u p o zo ro w an o jeg o u to ­ nięcie w D rw ę c y 5-. L atem 1944 r. trzyosobow a g ru p a A K z N ow ej Wsi uw olniła z aresztu gm innego w C hrostko w ie zatrzym anych P olaków p odejrzanych o udział w k o n s p ira c ji53.

46 R elacja H. Szulca. 47 R elacja S. S uszyńskiego.

4lł R elacja C . P o p k o w sk ieg o ; J. A re n t. op. cit.

49 В. C h r z a n o w s k i . Z a r y s stru k tu ry organizacyjnej S Z P - Z W Z - A K na P om orzu G dańskim ( R cichsgau D a n z ig -W estp rem sen ) w św ietle w ydaw nictw a „Arm ia K rajow a w doku m en ta ch ", „ S tu tth o f. Z eszyty M u z e u m " 1977, n r 2. s. 114 w yjaśnia p seu d o n im p o r. „S p ręży n y " ja k o Ja n L ipiński.

5,1 R elacja S. Suszyńskiego.

51 W A P B ydgoszcz, M e ld e b la tt n r 10, 15 m aja 1944 r. 5- R elacje J. G ra jk o w sk ieg o i S. Suszyńskiego. ?■' R elacja S. Suszyńskiego.

782 M IR O S Ł A W R. K R A J E W S K I. S T A N IS Ł A W S U S Z Y Ń S K I

W ażnym odcinkiem działalności A K było organizow anie pom ocy żyw­ nościowej dla rodzin do tk n ięty ch p o lity k ą o k u p an ta. A kcje tego typu or­ ganizow ano m .in. w D obrzyniu n. D rw ęcą, Lipnie, K arnk ow ie. K iko le

i R ypinie. W D ob rzyniu H elena Ż ołobińska. ps. „H alszk a” i Stanisław Suszyński, ps. „W ito ld ” z w łasnych funduszów przygotow ali dziesiątki paczek żyw nościow ych dla więźniów obozów koncentracyjnych. O grom ne zasługi w tej dziedzinie przypisać należy także Zdzisław ow i K itzm ann ow i i jego żonie Zofii, właścicielom m ajątk u ziem skiego w Białkowie, gm ina Płonne. W zab udow aniach m ieściła się też kw atera dla oficerów kom endy O kręgu Z W Z -A K „P o m o rze” pod kryptonim em „Ł u b ia n k a".

In n ą fo rm ą pom ocy było ukryw anie zbiegłych z niewoli jeńców w ojen­ nych. L atem 1943 r. w m iejscowości D ulsk, gm ina S okołow o, znalazł schronienie oficer francuski. W M arianow ie, gm ina P łonne, członkow ie AK

ukryw ali kilku jeńców angielskich. ·

W akcji pom ocy w ięźniom , rod zinom zam ordo w an ych a także jeńco m czynni byli oprócz w spom nianych m .in .: M ieczysław a W róblew ska, ps. „M ię­ c ia ”, H a lin a W róblew ska, ps. „A la” , Jadw iga D zięgielew ska, M a ria Spod- niew ska, ps. „T eresa” , H alina P od o lsk a, M a ria n n a S pondenkiew iczów na i wielu in n y c h ? 4.

Pom ocy przy p rzerzutach jeńców angielskich w rejon N ow ej W si udzie­ lał także d r A ntoni Sarzyński, znający biegle język an g ielsk i?5.

Z szefem oddziału w yw iadow czego k o m endy O bw odu „B o row ik i” ppor. Stefanem G uzkiem i jego zastępcą kpr. Janem C endrow skim , ps. „W ilk ”, w spółpracow ali: w achm . F ranciszek W ysocki, k p r. Jan S obociński, Stanisław Redlew ski, Z ygm unt M irecki, H enryk W itkow ski, ps. „S ęp ”, oraz nauczy­ cielka o nazw isku P osadzaj. W R ypinie spraw y wyw iadow cze organizow ał ppor. S tanisław Prusiewicz, ps. „Jerzy” , w raz z M ieczysławem C ieplińskim , ps. „ W ik to r” . T erenow ą siatkę w yw iadow czą w o parciu o organistów z O sieka (Józef Sadow ski), T rą b in a (Stanisław K ru k ), R a d o m in a (A dam K lejnow ski), D u lsk a (E dm und P ypkow ski), P łonnego (Jan Z ab ło tn y), R ogow a i innych zorganizow ał k p t. A n to n i Zieliński. Z tą siatk ą zw iązani byli także R o m an D ąbrow ski, ro b o tn ik m leczarni „ R o tr” w R ypinie, M aklakie- wicz, kow al z G ó jsk a oraz plut. „O rzeł” z R o g o w a56.

S iatki w yw iadow cze A K znalazły się też na dw orcach i węzłach k olejo ­ w ych w R ypinie, Sierpcu, B rodnicy, T o ru n iu oraz przy urzędach gm in.

Z bierane inform acje kom endy obw odów przekazyw ały d o „ W ia tra k a ” 57 za pośrednictw em łącznika Z ygm unta Ż ołnow skiego. On tak że przekazyw ał m ateriały w yw iadow cze do p u n k tó w k o n tak to w y ch w O strow item k. R ypina.

O d rę b n ą siatkę w yw iadow czą pod kry p to n im em „Z a g ajn ik ” prow adził por. M aria n B orczyński, ps. „B olesław ” . Z nim w spółpracow ał L ucjan Ż ołobiński, szef łączności konspiracyjnej z D o brzy n ia n. D rw ęcą oraz por. Bolesław Ś cibior, ps. „S ow a”, technolog z C ukrow ni O strow ite, bosm an Józef P opko w ski ^akże z O strow itego i rtm . Ja n R ud ow ski z Ł u b ek k.

54 T am że. 55 T am że.

56 R elacja A . Z ielińskiego. ,

P O Z „ Z N A K " I Z W Z -A K N A Z IE M I D O B R Z Y Ń S K IE J ₇₈₃

P łonnego. W tejże siatce zaangażow ani byli K azim ierz B arcikow ski, p ra ­ cow nik u rzędu gminy w R adom inie, kpr. Franciszek P rądzyński i Stanisław W itkow ski ze Szczutow a, S tanisław K ru k z T rą b in a , K azim ierz Bukow ski i F ranciszek W ysocki z S z a fa m i5*.

Siatki wyw iadow cze A K w O bw odzie „B orow iki” o d no to w ały wiele udanych ro zpozn ań, w śród nich m .in .:

— ustalenie liczby i zaw artości tran sp o rtó w w ojskow ych przechodzących przez stacje w R ypinie, Sierpcu, B rodnicy i T o ru n iu ;

— zebranie inform acji o tra n sp o rta c h kolejow ych i drogow ych w ojsk nie­ m ieckich w tym rejonie;

— rozpraco w an ie w ojskow ego poi owego lo tn isk a w B ielaw kach k. R ypina (w ykonanie p lanu lotniska, ro zp o zn an ie m agazynów , lokalizacja p o ste ru n ­ ków , określenie stan u załogi i jej uzbrojenie — ro z p o zn an ia d o k o n ał M . C iepliński);

— zlokalizow anie niem ieckich m agazynów m ateriałów pędnych w' R ypinie; — rozp o zn an ie i ro zpracow anie C en tru m W yszkolenia M łodzieży H itlerow ­

skiej i O bozu H J w L asku R usinow skim k. R y p in a;

— ustalenie w ielkości dziennej pro d u k cji M leczarni „ R o tr” w R ypinie p ra ­ cującej n a potrzeby niem ieckiego w ojska (ro zp o zn an ia d o k o n a ł R. D ąb ro w sk i);

— ustalenie w ielkości p rodukcji w C ukrow ni O strow ite w raz z podaniem liczby zatru d n io n y ch (ro zpoznania d o k o n ał po r. B. Ś c ib io r)59.

Szczególne znaczenie m iało zdobycie latem 1944 r. p lan u um ocnień niem ieckich n a linii obronnej D rw ęca-W isła. P lany te zdobyła g ru p a nie­ letnich chłopców pod dow ództw em kpr. Ja n a G rajkow skiego. ps. „T adeu sz” , „T -42” z b u d y n k u O rtsg ru p p e N S D A P w G o lu b iu (budynek byłej nie­ m ieckiej k o m o ry celnej). Z d obyte plany zostały przekazane n a ręce ppłk. Józefa C hylińskiego, szefa sztabu K o m en d y O kręgu Z W Z -A K „P o m o rze” 60.

Ż ołnierze A rm ii K rajow ej w O bw odach „P o stó j” i „B orow iki” zbierali p o n a d to cenne inform acje dotyczące lokalizacji, liczebności i stan u uzbro­ je n ia niem ieckiej policji. W 1944 r. z chw ilą zagrożenia placów ki A K R o ­ gow o przez oddziały Ja g d k o m m an d o d o k o n a n o ud aneg o p rzerzu tu k o m en ­ d a n ta O bw odu A K „B orow iki” p o r. T adeu sza K ow alskiego, ps. „T om asz” , z kw atery u M ieczysław a M atuszew skiego zam ieszkałego w R ogow ie d o A ntoniego B ieńkow skiego, ps. „S zp ak ” , w N ow ej Wsi k. C h ro stk ow a.

A ktyw ność k om órek A K pozw oliła także n a ro zp o zn an ie zam ierzonych akcji represyjnych. H enryk W itkow ski, ps. „S ęp” , z R ypina za pośrednictw em W ładysław y M ajew skiej zatru d n io n ej w ch arak terze sprzątaczki w placów ce G e sta p o w R ypinie zdobyw ał inform acje i o plan ach tajnej policji. U zyskane tą d ro g ą w iadom ości przekazyw ał W ładysław ow i G u m ińskiem u, członkow i dow ództw a pow iatow ego A rm ii Ludow ej w R ypinie. P o d o b n ą działalność prow adził L ucjan Ż ołobiński, szef łączności konspiracyjnej kom end y D o brzyń

58 R elacja C . P o p kow skiego.

5» R elacja S. S u szyńskiego; B. K a p l a n , op. c it., s. 161.

60 R elacja J. G ra jk o w sk ieg o ; B. K a p la n , op. cit., s. 161. Z a czyn ten ppłk . Ja n C h y ­ liński odznaczył k p r. J a n a G ra jk o w sk ie g o S reb rn y m K rzyżem Z asługi z M ieczam i.

784 M IR O S Ł A W R. K R A J E W S K I. S T A N IS Ł A W S U S Z Y Ń S K I

n. D rw ęcą. Z tym ostatnim w spółpracow ała Sew eryna A n to w sk a, ps. ,.S zaro tk a” ftl.

P oprzez członków konspiracji zatru d n io n y ch w niem ieckich urzędach zbierano inform acje dotyczące planow anych akcji wysiedleńczych. P ozw a­ lało to n a pow iadom ienie osób ujętych n a listach d o wysiedlenia, k tó re w ten sposób wcześniej uchodziły z częścią d o b y tk u , ch ro n iąc się u krew nych czy znajom ych. Po zakończonych akcjach wysiedleńczych n ap ły ­ wów ludność niem iecka z a tru d n iała P olaków w ch arak terze służby.

C złonkow ie A rm ii K rajow ej sporządzali także ew idencję szkodliw ych volksdeutschów oraz funkcjonariuszy N S D A P . R o zpo zn aw an o także obiekty zajm ow ane przez policję z uw zględnieniem dojść d o b u dy nk ów , liczebności załóg, stan u u zbrojenia itp. D ziałalność ta m iała m .in. za cel przygotow anie d o ogólno n aro d o w eg o pow stania. W pierwszej połow ie 1941 r. na p o d sta ­ wie p o d o b n eg o ro zp o zn an ia spalo n o duży drew niany b a ra k w m iejscowości B achórz, gm ina Płonne, gdzie kw aterow ał dość liczny oddział SS. Akcję, p o ro z p o zn an iu do k o n an y m przez L ucjan a Ż ołobińskiego, przeprow adzili kpr. Józef L ingm anow ski w raz z nieustalonym z nazw iska żołnierzem A K z placów ki Płonne.

N iezw ykle w ażnym odcinkiem działalności Z W Z -A K było udzielanie po­ m ocy ukryw ającym się członkom organizacji a także ludności pozbaw ionej żyw ności, odzieży, obuw ia itp. D o najw ażniejszych p roblem ów należało zdobyw anie k a rt m eldunkow ych i żyw nościow ych, przepu stek, dow od ów osobistych, zezwoleń n a k u p n o odzieży i obuw ia. D o k u m en ty te d ostarczali członkow ie Z W Z -A K zatru d n ien i w m ag istratach i urzędach gm innych. S tanisław A ren t, ps. ,.S ak”, pracujący w latach 1940— 1941 w urzędzie gm innym w O kalew ie, przygotow yw ał „lew e” d o k u m en ty i dow ody osobiste a także k a rtk i aprow izacyjne. P o d o b n ą działalność prow adził T adeusz Sa­ dkow ski w urzędzie gm iny C zerm in (Sadłow o). w spółpracując z k pr. Janem C endrow skim , ps. ..W ilk". D aleko idącej pom ocy udzielała za pośrednictw em kpr. Ja n a G rajkow skiego, ps. „T ad eu sz” , „T -42” , urzędniczka z b iu ra mél- . dunkow ego w G o lu b iu -D o b rzy n iu Jan in a S obczak. D o k o n y w ała o n a fik­ cyjnych zam eldow ań a następnie w ystaw iała przepustki u p raw n iające d o przekroczenia niem ieckiego p u n k tu k o n tro ln eg o n a D rw ęcy62. W ysiedlona z w ojew ództw a poznańskiego nauczycielka szkoły średniej Posadzaj zam ieszkała w latach okupacji w R ypinie a z a tru d n io n a w latach 1943— 1944 w sier- peckim biurze m eldunkow ym przekazyw ała członkom rypińskiej A K d o k u ­ m enty m eldunk ow e i dow ody osobiste. Z jej pom ocy korzystali m .in. Z ygm unt T u rk o t i Stefan G uzek, któ rzy zbiegli n a przełom ie m aja i czerwca 1943 r. z w ięzienia G e sta p o w G ru d ziąd zu . L atem tegoż ro k u Posadzaj d o starczyła do w o d u osobistego n a nazw isko T eo d o r T yburski .ukryw ającem u się Janow i C endrow skiem u, ps. „W ilk ” (,ł. W tej dziedzinie z k o m en d ą O bw odu A K R ypin w spółpracow ali także pracow nicy urzędów gm in C zerm in (Sadłow o) — Henęyk R upiński, Płonne (R adom in) — K azim ierz B arcikow ski, R ogow o — Ż uchow ski i wielu innych.

(l1 R elacja L. Ż oło b iń sk ieg o . I,: R elacja J. G rajk o w sk ieg o . h·' R elacja K . W ienieckiego.

P O Z ..Z N A K " 1 Z W Z -A K \ A 7.IE M 1 D O B R Z Y Ń S K IE J ₇₈₅

B ardzo isto tn ą fo rm ą działalności A rm ii K rajow ej było prow adzenie nasłuchu radiow ego, kolp o rto w an ie prasy konspiracyjnej oraz rozpow szechnia­ nie pochodzących z tych źródeł inform acji. W D obrzyniu n. D rw ęcą nasłuch rad ia londyńskiego prow adzili początkow o na wieży kościelnej plut. K azim ierz Dzięgielewski w raz z zakrystianem W ładysław em Śm igielskim . P o d o b n ą działalność upraw iał w m ieszkaniu Dzięgielewskiego — Lucjan Ż ałobiński. W R ypinie nasłuch radiow y prow adził por. Stefan K . w w arsztacie napraw y ap a rató w radiow ych prow adzonych przez volksdeutscha Sam ulew icza. Uzys­ k an e tą d ro g ą inform acje przykazyw ał za pośrednictw em R o m an a D ąb ro w ­ skiego kom endantow i O bw odu 64. W m ajątk u ziem skim w W ąpielsku nasłuch i rozpow szechnianie inform acji prw adzili m .in. rząd ca Franciszek Ż bikow ski, lokaj M aria n Stępniew ski, por. W ierzbow ski, rządca m ajątk u Ł ubk i, sierż. Stanisław D olecki, ogrodnik z m ajątk u Ł apinóż. Z początkiem 1943 r. p u n k t ten został zdekonspirow any przez konfiden ta G e sta p o F ranciszka S ucharę. w spółpracującego z funkcjonariuszem tajnej policji w R ypinie Franzem K ru p iń sk im ,”6-\ R ad ia londyńskiego słuchali także członkow ie A K w gm inach C hrostkow o. S okołow o. Żałe. Płonne i Ugoszcz.

Prasę k o nsp iracyjną otrzym yw ał z W arszaw y i P łocka k pt. A nto ni Z ie­ liński za pośrednictw em łączniczki znanej pod pseudonim em „ C za rn u lk a” a także ze skrzynki kontaktow ej z G ó js k a 66. P lu t. A n to n i S tankow ski, ps. „ J a n ”, z placów ki A K S krw ilno otrzym yw ał prasę p od ziem ną od członka A rm ii K rajow ej Brzezińskiego z B orkow a K ościelnego (O bw ód Sierpc). D o skrzynki prow adzonej przez Helenę Ż oło b iń sk ą w' D obrzyniu n. D rw ęcą do cierała prasa konspiracyjna z T o ru n ia 67.

Służba łączności konspiracyjnej należała do najbardziej trud ny ch i w ym agała ogrom nego pośw ięcenia, odw agi i ofiarności. W latach 1942— 1943 szefem łączności O bw odu R ypin był H enryk K olasiński, ps. „B ro n ek ” . G łów ną skrzynkę k o n tak to w ą prow adził w swoim m ieszkaniu w spom niany ju ż H en ­ ryk Szulc, ps. „Z dzisław ” . T u taj zbierali się kom endanci placów ek i ich łącznicy. Przez tę skrzynkę przechodziła także p oczta k o n sp iracy jna oraz pra sa podziem na. Pocztę k o n spiracyjną w ychodzącą z kom endy O bw odu przekazyw ano za pośrednictw em Z ygm unta Żołnow skiego d o skrzynek w O strow item a następnie łącznikom z „ W ia tra k a ” , skąd poprzez D obrzyń n. D rw ęcą do cierała d o kom endy O kręgu Z W Z -A K . Ł ączność z k o m ó rk ą w D obrzyn iu n. D rw ęcą utrzym yw ały osobiste k o n tak ty H enryka Szulca z M ieczysławem Święcickim, m ieszkańcem N ow ej Wsi k. C h rostko w a. Z H. Szulcem w 1942 r. k o n tak to w ał się szef O ddziału Vk sztabu kom endy O kręgu Z W Z -A K „P om orze" p o r. H enryk G rützm acher. ps. ..M ichał” .

„ M a rta ” . H. Szulc utrzym yw ał też k o n ta k ty z zastępcą k o m en d an ta O bw odu „P o stó j” p o r. Stanisław em L ipińskim , ps. „ B ra t” , „Ż ó łty ” .

M asow e aresztow ania w m aju 1943 r. spow odow ały rozbicie łączności konspiracyjnej. Po ustaniu represji sieć łączności w powiecie rypińskim

ћ4 R elacja C. Popkow skiego. ю R elacja H. Szulca.

R elacja A . Z ielińskiego.

786 M IR O S Ł A W R . K R A J E W S K I. S T A N IS Ł A W S U S Z Y Ń S K I

o db u d o w ał p o r. T adeusz K ow alski, ps. „T om asz” , k tó ry przejął wtedy obow iązki k o m en d an ta O bw odu A K „B o row iki” .

N iezależnie od łączności podległej k o m en d an to m obw odów , w latach 1940— 1945 w D ob rzy n iu n. D rw ęcą istniała specjalna k o m ó rk a łączności ściśle zw iązana z k o m en d ą O kręgu Z W Z -A K „P o m o rze” . Z o stała ona pow ołan a przez oficerów sztabu tej k o m endy: G u staw a Olszewskiego, ps. „ G ra c ja n ” , szefa oddziału łączności kom endy O kręgu i Józefa G ru sza, ps. „ J ó z e f ’, „S tanisław ”, „W ujek” , szefa oddziału inform acyjno-w yw iadow - czego. Szefem tej k o m ó rk i był w ym ieniany ju ż k ilk ak ro tn ie L ucjan Żoło- biński. F u nkcję łączników pełnili: Jan i K azim ierz G rajkow scy, T adeusz Spodniew ski i S tanisław S uszyń ski68. S tała k w atera m ieściła się w m iesz­ k aniu H eleny i L ucjana Ż ołobińskich. Ł ączność z k o m en d ą O kręgu L. Żo- łobiński utrzym yw ał także poprzez p u n k ty k o n tak to w e w T o ru n iu : ulice Szeroka 33 (dr. m ed. W rem bel, Edw in G ra b o s c h ,~ Ja n in a M ad alińska), S ukiennicza (L orenzow a), Ł azienna (N o rb e t — N N ), Ż eg larsk a i C hełm icka. K o m ó rk a łączności w D obrzyniu n. D rw ęcą zapew niała łączność z k o m en d ą O kręgu, łączność w ew nętrzna w ra m a ch O bw odu „B orow iki” , w yszukiw ała kw atery i organizow ała lokale konspiracyjne. L ok ale k onspiracyjne znajdow ały się u w ypróbow anych żołnierzy lub sym patyków A K : A nton ieg o B ieńkow ­ skiego w N ow ej W si k. C h ro stk o w a, Józefa L ingm anow skiego w Białkow ie, gm ina P łonne, Zofii K itzm an n także w B iałkow ie (kryptonim kw atery: „ Ł u b ia n k a ”), H eleny Żołobińskiej w D ob rzy n iu n. D rw ęcą, Lew andow skiego w S talm ierk u, gm ina C hrostkow o , E dw arda D ołkow skiego w leśniczówce G ru z d a, gm ina N o w o g ró d , S tanisław a O lew ińskiego i A lojzego Jabłoń skieg o

w G iżynku , gm ina Ż a le 69.

K w atery i p u n k ty k o n tak to w e funkcjonow ały n a tym terenie b ard zo spraw nie. Przew inęło się przez nie wielu działaczy konspiracyjnych, w śród nich wyższy oficer K om endy G łów nej Z W Z -A K używ ający k ry p to n im u „G -225” , ppłk. Józef C hyliński, ps. „B olesław ” , „W icher” , „ J a n ” , szef sztabu kom endy O kręgu „P o m o rze”, k p t. Jó ze f G russ, ps. „ J ó z e f’, „S tanisław ” , „W ujek” , szef oddziału Vk kom endy O kręgu, p o r. H enryk G rü tzm ach er, ps. „M ich a ł” , „ M a rta ” , m jr M aciejew ski z kom endy O kręgu, Jó ze f Olszewski, ps. „A n d rzej” , por. Stanisław L ipiński, ps. „ B ra t” , „Ż ó łty ” , p or. Edw ard D ołkow ski i i n n i 70.

N a kw aterze u A ntoniego B ieńkow skiego, ps. „S zpak ” , w N ow ej Wsi przebyw ał przez długi czas „sp alo n y ” re d a k to r A n to n i Sarzyński, d r filozofii i teologii. Inny, zdekonspirow any w pow iecie lipnow skim żołnierz tego O bw odu S tanisław Szefler, ps. „Lot.” , d r praw , znalazł schronienie u Heleny Ż ołobińskiej, ps. „H alszk a” . N astęp n ie łącznik Stanisław Suszyński, ps.

„W ito ld ” , „Ju n io r” przerzucił go na kw aterę d o E d w arda D ołkow skiego w leś­ niczów ce G ru d z a. S tam tąd w 1942 r. łączniczka M ieczysław a W róblew ska, 68 O św iadczenie» G . O lszew skiego złożone d la S. Suszyńskiego. R elacja S. Suszyńskiego. K . C i e c h a n o w s k i , op. cit., s. 231. K p r. S tan isła w Suszyński, ps. „ J u n io r” , „ W ito ld ” , s. C zesław y i L eo n a u r. 15 kw ietn ia 1925 r. w R y p in ie był żołnierzem Z W Z -A K w okresie od 24 m arc a T941 r. aż d o w yzw olenia. R o z k az em O k rę g u Z W Z -A K „ P o m o rz e ” zo stał o d zn aczo n y S reb rn y m K rzyżem Z asługi z M ieczam i.

69 R èlacja S. Suszyńskiego.

P O Z „ Z N A K " I Z W Z -A K N A Z IE M I D O B R Z Y Ń S K IE J ₇₈₇

ps. „M ięcia” , z plecenia L. Ż ołobińskiego d o k o n ała kolejnego przerzutu p oprzez m iejscow ość W ilaiiy w pow . płońskim d o W a rsza w y 71.

W iosną 1944 r. w O bw odzie „B orow iki” znalazła rów nież schronienie d ziałaczka k o nspiracyjna z Bydgoszczy używ ająca p seu do nim u „ Ż a b a ” . P oprzez kw aterę aw aryjną w D ob rzy n iu n. D rw ęcą, za pośrednictw em L. Ż ołobińskiego, trafiła n a kw aterę u Ju lian a W iw atow skiego. ps. „T w ard y” , w S adykierzu, gm ina Sokołow o. K ilk a następnych tygodni przebyw ała u Z dzisław a K itzm an n a w B iałkow ie, skąd S. Suszyński przekazał ją na kw aterę u Lew andow skiego zam ieszkałego p o wysiedleniu ze S talm ierka w Sikorzu. P o kilku m iesiącach „ Ż a b a ” trafiła do w spom nianego już A . B ieńkow skiego, ps. „S zp ak ” , w N ow ej Wsi k. C h ro stk o w a, gdzie d o ­ czekała w y zw o len ia72.

T ru d n a p ra ca w łączności konspiracyjnej niestety po ciąg ała za sob ą ofiary. Ł ącznik A K docierający d o R y p in a nie chcąc odd ać się w ręce G e sta p o , p o zniszczeniu m ateriałów konspiracyjnych, p opełnił sam obójstw o. P rzypadek ten nie bvł o d o s o b n io n y 73. 23 w rześnia 1944 r. łącznik A rm ii K rajow ej S tanisław Suszyński przekazał por. H. G riitzm ach era szefa O ddziału Vk kom endy O kręgu „P o m o rze” n a kw aterę u A. B ieńkow skiego w N ow ej W si. T u taj sk o n tak to w ał się on z ppłk. J. C hylińskim , k w aterującym u M ie­ czysław a Święcickiego w tejże m iejscow ości. N astępnego d n ia obydw aj udali się poprzez kw aterę w R ogów ku w kieru n k u Skępego. W czasie k o n tro li przez p atro l policji niem ieckiej we wsi Lubów iec k. M akow ca (po w iat lipnow ski) doszło d o w ym iany strzałów , w czasie której poniósł śm ierć H enryk G rü tzm ach er. Z w łoki jeg o zostały p ochow ane n a cm entarzu w S k ę p e m 74. Ppłk. J. C hyliński zdołał ujść a n astępnie poprzez kw atery u A. B ieńkow skiego, S tanisław a O lew ińskiego w G iżycku d o ta rł d o G o lubia, gdzie ukryw ał się n a kw aterze u M arii G rajkow skiej i P io tra Łęgow- sk ie g o 75.

N a p o cz ątk u m aja 1943 r. żan d arm eria i G e sta p o przeprow adziły m a­ sowe aresztow ania członków A rm ii K rajow ej w b. pow iatach R ypin i Lipno. M o żn a przypuszczać, że ta m asow a akcja spow odow ana została zd rad ą nie­ k tó ry ch szeregowych członków organizacji. W to k u rewizji w miejscowości Skępe G e sta p o przejęło m aszynę d o pisania, pow ielacz, spisy członków organizacji a także przygotow ane legitym acje członkow skie. W ów czas ujęto grupę członków A K z E dm undem L ulińskim , zastępcą k o m en d an ta O bw odu „P o stó j” . W yjątkow o bestialskie p rzesłuchania doprow adziły d o dekonspi- racji innych żołnierzy, w tym rów nież z sąsiedniego O bw odu „B orow iki” . Szczególnie o krutnie m altretow any był E. Luliński oraz jego s y n 76.

5 m aja 1943 r. został aresztow any cały sztab kom end y O bw odu A K „P o stó j” , m .in. d ow ódca O bw odu Jó ze f S adow ski, ps. „Z ago ńczy k” , Czesław L uliński, ps. „S tańczyk” , L u b o m ir N arczew ski, ps. „ M ło t” , Z bigniew R am lau, ps. „Z y g m u n t” , D unajskí, K aczoro w ski, ps. „Isk ra ” , K olasińsk i, Julian

ті R elacje S. S uszyńskiego i L. Ż o ło b iń sk ieg o . 72 Tam że.

73 R elacja W. G um iń sk ieg o .

74 R elacja J. G ra jk o w sk ieg o ; K.. C i e c h a n o w s k i , op. cit., s. 369. 75 R elacja S. S uszyńskiego.

788 M IR O S Ł A W R K R A J E W S K I. S T A N IS Ł A W S U S Z Y Ń S K I

M ajew ski, ps. „F abiusz", Jaroszyński, ps. „Stalow y". R o m an T arnow ski, ps. „P ancerz". K azim ierz W ojciechow ski i inni.

W następnych dniach m aja 1943 r. aresztow ano A ntoniego Błaszczyka, ps. „S iekiera", k o m en d an ta I rejonu i dow ódcę placów ki K ło k o ck , Józefa W alew skiego, dow ódcę placów ki Skępe oraz Józefa Sawickiego, ps. „Saw a", dow ódcę II rejonu w O bw odzie „ P o s tó j" 77.

R ów nież 5 m aja 1943 r. aresztow ani zostali w O bw odzie R y pin: kpt. A ntoni Zieliński, ps. „K ru k ", por. Stefan G uzek. Eugeniusz W odzyński. ppor. Longin M arzygliński, ps. „L eo n ” . Stanisław A rent. ps. „S ak". Dzięki przytom ności um ysłu żona S. G u zk a .przy w spółudziale K azim ierza R ydzyń- skiego z G w ardii Ludow ej zdołała zniszczyć skrzynkę z d o k u m en tacją organizacji.

N astępnego dn ia aresztow ano: pp or. M aria n a Lapkiew icza, H enryka K olasińskiego. ps. „B ronek” , kpr. F ranciszka K ulw ickiego i pchor. K azi­ m ierza K om akow skiego, 7 m aja sierż. Ja n a M arynow skiego, str. sierż. Z acheusza Podlińskiego oraz Szczepana Podlińskiego. 8-go zaś dalszych przyw ódców i szeregow ych: st. w achm . F ranciszka W ysockiego i kpr. S tanisław a D em bow skiego z R ypina, plut. L eon ard a Lew andow skiego i Jana Sternickiego z O kalew a, Bogusławę D u dę i Czesław a N ow ińskiego ze Skrw ilna, p por. H enryka K aczorkiew icza. ppor. Jan a B ukow skiego z D o brzy­ nia n. D rw ęcą, por. S tanisław a Żyw ocińskiego i kpr. Jan a Z abłotneg o z Płonnego, st. w achm . Ja n a K arasia z O sieka oraz k pr. E d m u n d a Pyp- kow skiego z D ulska. W Stalm ierzu. gm ina C h ro stk o w o aresztow any został por. H enryk K opczyński, pełniący funkcję inspek to ra rejonow ego In sp ek to ­ ra tu A K W łocławek 78.

W placów ce O kalew o 8 i 9 m aja 1943 r. aresztow ani zostali: Jan Brud- nicki, Jan K uciński. L eonard Lew andow ski. Szczepan i Z acheusz Podlińscy, Józef Sternicki. Bogusław D u d a, Józef Staw icki. Dzień później aresztow ano S ta­ nisława R óżańskiego a 20 czerwca — A ntoniego Becm era™ . K p r. Czesław M alinow ski, A dam Pankow ski i p p o r. Z. T u rk o t z placów ki A K R ypin zostali aresztow ani 10 m aja 1943 r . S().

N iektórym aresztow anym u dało się zbiec z więzień G estap o . W ten sposób m .in. w rócili: Z ygm unt T u rk o t i Stefan G uzek z R ypina. Inni, ja k np. K o n stan ty K am iński, Jan C endrow ski, A leksander S tankow ski,

B ogdan K urzątkow ski, Stanisław Prusiew icz zbiegli chron iąc się przed aresz­ tow aniem x l.

77 W A P P o zn ań , a k ta S icherheitsdienst SS Posen 1939— 1945. sygn. 305/4. k. 9— 10; R elacje Z. G refkiew icza i С . L ulińskiego. P o a resz to w a n iu d o w ó d cy O b w o d u A K ..P o stó j" Józefa S adow skiego funkcję tę objął Ju lian K lem entow icz a po nim S tanisław D rzew iecki, ps. ..S ław u n ia". A rm ia K rajo w a w pow . lip n o w sk im k o n ty n u o w a ła sw oją d ziałaln o ść, grupy AK prow ad ziły w yw iad, szkolenie w ojskow e, a tak że akcje sab o tażo w o -d y w ersy jn e. R eg u ­ larnie p rzek azy w an o także m eld u n k i d o d o w ó d z tw a in sp e k to ra tu i p o d o k rę g u .

' s Relacje S. D ąb ro w sk ieg o i H. Szulca; M . R. K r a j e w s k i . E ksterm inacja nauczycieli Z ie n li D ob rzyń skiej (b. p o n ia tv Rvpin i L ipno) n· latach I I wojny św iatow ej. O stro w ite 1977,

s. 10, 12 u. ’ ' '

"l) Relacje M. Przybysza, S. R ó żań sk ieg o i S. Sadow skiego. R elacja G . S tachiew icza; B, K a p ł a n , op. cit.. s. 161 n. 1(1 R elacja L. Ż oło b iń sk ieg o . 1

ľ O Z ,.Ζ Ν Λ Κ I Z W Z -A K N A Z IK M I D O B R Z Y Ń S K IE J ₇₈₉

A resztow ani członkow ie AK pow iatów R ypin i L ipno po jednodniow ym pobycie w areszcie śledczym zostali przewiezieni d o więzienia w G rud ziąd zu a następnie skierow ani do obozów koncentracyjnych w S tutth ofie. M a ­ u thausen, B uchenw aldzie i Oświęcim iu. W raz z aresztow aniem Czesław a Lulińskiego z Józefkow a k. L ipna. G e sta p o aresztow ało całą rodzinę — ojca. m atkę i dwie siostry .

Pow ażna większość uwięzionych nie zrezygnow ała z walki rów nież w cza­ sie pobytu w w ięzieniach i obozach. G u staw Stachiewicz, żołnierz Arm ii K rajow ej w O bw odzie ..B orow iki", prow adził działalność ko nspiracyjną w obozie niem ieckim ..D o ra". P odobnych przykładów było więcej w.

Niezależnie od tych m asow ych aresztow ań, także w m aju 1943 r. na skutek d o n o su jednego z m ieszkańców Rętwin. gm itia Płonne. G estapo aresztow ało rtm . Jan a R udow skiego, por. M aria n a B orczyńskiego, jeg o żonę W iktorię oraz w spom nianego kpr. G u staw a Stachiewicza <S4.

W k o ń cu lipca 1944 r. z polecenia bydgoskiego G e sta p o aresztow ano M arię i T adeusza Spodniew skich. ofiarnych działaczy A rm ii K rajow ej w re­ jo n ie D obrzynia n. D rw ęcą. T. Spodniew ski, ps. „Z bigniew ", w latach 1940— 1943 pełnił funkcję łącznika w O bw odzie Z W Z -A K R ypin. W k o ń ­ cu 1943 r. dow ództw o O kręgu „P om orze" skierow ało go d o niemieckiej fabryki zbrojeniow ej w Łęgow ie k. Bydgoszczy. O sadzony w więzieniu śledczym przy ul. W ały Jagiellońskie 4 był przez kilka tygodni ok ru tnie to rtu ro w an y . M im o to nikogo nie wydał. 21 sierpnia 1944 r. poniósł śm ierć w bydgoskiej katow ni. R ów nie b o h atersk o zachow ała się jego żona M aria. Po śm ierci m ęża została skierow ana d o obozu w Potulicach s-\

Inny żołnierz A K , kierow nik szkoły w N ow ej Wsi k. C hro stk o w a H enryk K opczyński po aresztow aniu został zam ordo w an y przez hitlerow ców w 1944 r. w więzieniu w P o z n a n iu 86.

28 gru d n ia 1944 r. aresztow ani zostali w O bw odzie B rodnica m .in. d r med N ikodem W iw atow ski, jego żon a Irena oraz Jadw iga K a rab o w sk a i H a­ lina G aców na. N. i J. W iw atow scy w latach 1940— 1943 byli m ieszkańcam i R ypina i aktyw nie działali w PO Z a później w Z W Z -A K . Z pom ocy m edycznej W iw atow skich a także pielęgniarek J. K arbow skiej i H. G aców ny korzystali także Żydzi, jeńcy radzieccy i angielscy jak rów nież członkow ie radzieckich grup d esantow o -zw iad o w czy ch S7. Po bestialskim śledztwie w p oczątkach stycznia 1945 r. zostali wywiezieni w raz z całą g ru p ą d o

R elacje C. L ulińskiego i J. Sadow skiego.

S·1 Z. C z a r n e c k i . Z. Z o n i k . K ryptonim „D ora", W arszaw a 1973.

x4 R elacja W. B o rczy ń sk ie j; K. D u n i n - W ą s o w i c z , O bóz ko ncentracyjny S tu tth o f, G d y n ia 1966, s. 247; K . C i e c h a n o w s k i , op. cit.. s. 354, 375. J. R ud o w sk i i M . Bor- czyński zginęli po d czas ew akuacji S tu lth o fu w 1945 r. Pierw szy z nich zo stal zastrzelo n y 2 lu teg o 1945 r. pod L ęborkiem .

R elacja S. S uszyńskiego: M . R. K r a j e w s k i , op. cit.. s. 10. K . C i e c h a n o w s k i , op. cit.. s. 376 błęd n ie p o d aje, że T. Spodniew ski zostal ..aresztow any w m aju 1944

r., zam o rd o w a n y w w ięzieniu w G ru d z ią d z u ".

R. P i o t r o w s k i . Oni byli u- p ierw szym szeregu. „ W T K " 1976. nr 47. s. 8.

s7 R elacja R. P io tro w sk ie g o ; В K a p l a n , op. cit.. s. 161; K . C i e c h a n o w s k i , op. cit.. s. 329. 360. 380. Pom ocy m edycznej udziela! tak że inny lekarz-żolnierz A rm ii K rajow ej d r m ed. F ran ciszek D łu tek . P racu jąc w m iejscow ym szp italu o rganizow ał g ro m ad zen ie leków i śro d k ó w o p atru n k o w y c h dla A K . Z jeg o po m o cy ko rzy stali tak że p artyzanci-w yw ia- dow cy A rm ii R adzieckiej