Słowacka historiografia dziejów
najnowszych od 1990 roku
Pamięć i Sprawiedliwość 2/2 (4), 351-360
2003
M arina Zavacka
Słowacka historiografia dziejów
najnowszych od 1990 roku
Próbując stworzyć przewodnik po współczesnych badaniach naukowych i li
teraturze dotyczącej słowackiej historii, zazwyczaj tradycyjnie rozpoczyna się od
poszukiwania „korzeni” i „punktu wyjścia” . Ponieważ jednak nużące byłoby ob
ciążanie polskiego czytelnika ogólnym opisem politycznego tła historiografii sło
wackiej, zamierzam skupić się na kilku znaczących punktach i podkreśleniu wy
stępujących różnic1.
Naukowcy w Czechosłowacji mieli bardzo ograniczony dostęp do literatury ob
cojęzycznej, nie mówiąc już o pobytach na zagranicznych uczelniach. Istnienie nie
państwowego środowiska akademickiego, jakim w Polsce był Katolicki Uniwersytet
Lubelski, było wprost nie do pomyślenia2. Do samego końca reżim bardzo negatyw
nie odnosił się do wszystkich fal uchodźstwa (po 1945, 1948, 1968 r.) i srogo ka
rał wszelkie próby kontaktu z osobami, które wyemigrowały. Wśród historyków
najaktywniejszą i najbardziej spójną grupę stanowili przedstawiciele wojennej admi
nistracji słowackiej, którzy wyemigrowali po 1945 r. Jednakże spektrum ich zainte
resowań było ograniczone, a interpretacje stronnicze, dyktowane wyraźnym dąże
niem do poprawy obrazu reżimu, który reprezentowali. Co więcej - przedstawiali
się w nowej ojczyźnie (głównie USA i Kanadzie) jako jedyni prawdziwi antybolsze-
wicy, którym należy się wsparcie dla organizacji mniejszościowych3.
1 Odnośniki bibliograficzne w przypisach są wybiórcze i m ają charakter przykładowy. D la czytel ników zainteresow anych szczegółowym i publikacjam i słowackim i będą pom ocne następujące pozy cje: A Guide To H istoriography in Slovakia, red. E. M annova, „Studia H istorica Slovaca” 1995, nr 2 0 ; H istoriografia na Slovensku 1 9 9 0 -1 9 9 4 , red. A. Sedliakova, Bratislava 1995; Slovenskà hi storiografia 1 9 9 5 -1 9 9 9 , red. eadem , Bratislava 2 0 0 0 - w przygotow aniu praca tej samej autorki dla lat 2 0 0 0 - 2 0 0 4 ; dodatek bibliograficzny do „C esko-Slovenska historicka rocenk a” [Czecho-Słowac- ki Rocznik H istoryczny], Brno, ukazujący się corocznie od 1996 r. N ajśw ieższa i bardzo pom ocna jest opatrzona kom entarzam i bibliografia zbrodni kom unizm u sporządzona przez R udolfa Lesriâka, Sp âtn ézrk ad là [Lusterka w steczne], Presov 2003.
2 D la przykładu: w listopadzie 1989 r. studenci Katolickiego Fakultetu Teologicznego w Bratysła wie dołączyli do listy swoich „rewolucyjnych żądań” wniosek o utworzenie „posoborow ej biblioteki” . W tym okresie jeszcze nawet oni nie mieli dostępu na uczelni do posoborow ych pism teologicznych (J. Sim ulcik, K atolicka cirkev a neznà revolûcia 1989 [K ościół Katolicki a aksam itna rew olucja], Presov 1999, s. 43). Prośba o poparcie Kurii Arcybiskupiej dla żądań um ożliwienia duchowieństwu studiow ania za granicą spotkała się 2 7 IX 1989 r. z odpow iedzią: „n a Z achodzie i tak niczego d o brego się nie nauczym y” (ibidem, s. 69, list ks. M . Prachara z parafii Rykyncice). 2 0 listopada Ku ria Arcybiskupia nadal sprzeciw iała się temu żądaniu, a 4 XII 1989 r. okazyw ała sporą rezerwę (ibi dem , s. 72 i 77, zapiski ze spotkania duchow ieństw a diecezji Trnava).
3 J. Spetko, Slovenskà politickà em igrâcia v 20. sto ro ci [Słow acka em igracja polityczna w X X w ie ku], Praha 199 4 ; idem, Lisky kontra jeze [Lisy przeciw jeżom ], Bratislava 2000.
N ałożone przez państwo restrykcje ograniczały też możliwość podjęcia stu
diów nad słowacką historią przez zagranicznych naukowców4. Gdy powstawały
liczne syntezy dziejów Polski czy Węgier, czytelnicy zainteresowani Słowacją dys
ponowali tylko kolejnymi wydaniami starego opracow ania Jo zefa Lettricha De-
jiny novodobého Slovenska5. Ten brak dzieł syntetycznych był uzupełniany prze
drukami niegdyś opublikowanego, lecz zakazanego przez dwadzieścia lat zbioru
L’ubom ira Liptaka Slovensko v 20. storo ci6.
Szuflady słowackich historyków okazały się puste - nie było w nich dzieł
oczekujących na upadek cenzury. Reżim komunistyczny do samego końca sku
tecznie nie tylko cenzurował prasę, lecz także uniemożliwiał dostęp do źródeł ar
chiwalnych. Pisać „do szuflady” m ogli tylko ci, którzy weszli do archiwów przed
„norm alizacją” 1969 r. lub wykorzystywali w badaniach różnego rodzaju źródła
prywatne. Znakomitym przykładem są tu prace Jo zefa Jablon icky’ego. O prócz
prow adzenia szczegółowych studiów, które przyniosły odmienną od oficjalnej
wizję słowackiego powstania narodowego, zdołał on prześledzić rozwój później
szych zakłamanych interpretacji tego wydarzenia, dając tym samym doskonałe
źródło do historii ideologii i cenzury7. Podobną m etodą posługiwał się w swych
pracach Jan Mlynarik, autor cennych opracowań na temat historii słowackiej hi
storiografii8. Tak w tym, jak i w innych przypadkach książki i opracow ania zo
stały napisane dawno temu, lecz światło dzienne ujrzały dopiero w ostatniej de
kadzie9.
„Polityka personalna” stosow ana w oficjalnej historiografii była oparta - jak
w całym bloku socjalistycznym - na „przewodniej roli m as ludowych” i nieustan
nych czystkach wczorajszych bohaterów, zwielokrotnionych tu jeszcze w myśl te
zy o „plebejskim charakterze narodu słow ackiego” 10. Podstawą oficjalnego wy
parcia się osób pochodzenia arystokratycznego bądź burżuazyjnego było więc
połączenie rozumowania „klasow ego” i „socjalistyczno-patriotycznego”
(komu-4 D o w yjątków należy np. Jo rg K. H oensch. Bibliografię odnaleźć m ożna w: J.K . H oensch, Studia Slovaca. Studien zur Geschichte der Slowaken und der Slow akei, M ünchen 2 0 0 0 („Veröffentlichun gen des Collegium C arolinum ” , t. 93), s. 4 0 1 -4 1 5 . Z m onografii jego autorstw a w arto wymienić: idem, D ie Slow akei in H itlers Ostpolitik. H linkas Slowakische Volkspartei zwischen Autonom ie und Separation 1938/39, K öln -G raz 196 5 ; idem, D er Ungarische Revisionism us und die Zerschlagung der Tschechoslowakei, Tübingen 1967.
5 J. Lettrich, D ejiny novodobého Slovenska [H istoria w spółczesnej Słow acji], Bratislava 199 3 ; ty tuł oryginalny: H istory o f M odern Slovakia, L ondon 1955.
6 L’. Liptak, Slovensko v dvadsiatom sto ro ci [Słow acja w X X w ieku], Bratislava 199 8 ; pierw otne w ydanie 1968.
7 J. Jablonicky, G losy o historiografii SNP. Zneuzivanie a falsovanie dejin SNP [Rozprawy o histo riografii słow ackiego pow stania narodow ego], wyd. 2, Bratislava 1994.
8 J. M lynarik, Rozdvojené dejepisectvo [Podzielona historiografia], „Slovenské rozhl’ad y ” 1995, nr 2, cz. 5 (dodatek), 228 s.; idem, D iaspora slovenskej historiografie [D iaspora słowackiej historio grafii], Praha 1998.
9 Przez ponad 20 lat wstrzymywano publikację m.in. rozprawy Ivana Kamenca Po stopâch tragédie [Po śladach tragedii] (Bratislava 1991), poświęconej losom słowackich Ż ydów - temat ten był niewygodny. 10 N ajlepiej znanym przedstaw icielem tej idei był Vladim ir M inąć, kierownik M acierzy Słowackiej (M aticy Slovenskej) od 1974 r., poseł do parlam entu przed i po 1989 r. z ram ienia partii kom uni stycznej. Jeg o zręcznie napisany esej D ûchanie do pahrieb [Dmuchanie w żar], Bratislava 1970, był podstaw ą intelektualną tej tezy.
Słowacka historiografia dziejów najnowszych od 1990 roku
nistyczno-nacjonalistycznego). W wyniku tego karty książek historycznych stały
się uderzająco wyludnione. Lansowany obraz idealnego „politycznie uśw iado
m ionego obywatela słow ackiego” nie m ógł być zakłócony nawet przez wzmian
ki o pilotach słowackich w RAF walczących w bitwie o Anglię11. Ani też o M i
lanie Rastislavie Stefaniku, polityku pochodzenia słow ackiego, w spółtw órcy
Czechosłowacji, który był też pilotem, astronomem i generałem armii francu
skiej w czasie I wojny światowej; jego imię wróciło w tonie pozytywnym do szkół
dopiero we wrześniu 1988 r., z okazji siedemdziesiątej rocznicy pow stania Repu
bliki Czechosłow ackiej12.
Zrozum iałe, że po 1990 r. zapotrzebow anie społeczne zrodziło serię prac
typu „K to był kim ” 13. Bardzo poczytne było też encyklopedyczne dzieło pośw ię
cone historii partii politycznych na Słow acji14. Czytelnik słowacki po raz pierw
szy spotkał tutaj nazwiska przedstawicieli całej sceny politycznej, wraz z „p o k o
nanymi burżuazyjnymi wyrzutkami” i komunistami usuniętymi w kolejnych
czystkach. N astępcam i tego dzieła były Leksykon słowackiej historii, wielka en
cyklopedia Słow acja w X X wieku, a także kilka popularnonaukowych syntez15.
Stopniowo bibliografia w zbogaca się o różnej jakości wspomnienia osób wpły
wających na wydarzenia lub tylko je opisujących16, o napisane ze znawstwem
11
Ja k o reprezentatywny przykład przyw racania ich narodow ej św iadom ości po 1989 r. m ożna wy mienić O tto Sm ika, D FC (Distinguished Flying C ross - w ysokie odznaczenie bytyjskie dla lotni ków ), dow ódcę Dywizjonu 127 - ukazała się jego biografia napisana w stylu popularnonaukow ym , przeprow adzon o oficjalny transport szczątków i poch ów ek na Słow acji, nazw ano jego imieniem bazę słow ackich sił pow ietrznych itp.12
Zabaw ne sytuacje zdarzały się na polu geografii historycznej. W 1938 r. oficjalnie „Z S R R był gotów przyjść z p om ocą, lecz Benes odm ów ił w ystąpienia o tę p o m o c” ; jednakże pytanie, „k tó rę dy mieliby przyjść” , skoro C zechosłow acja nie graniczyła z Z S R R , a Polacy czy Rumuni nie byliby skłonni zgodzić się na transfer w ojsk, było uw ażane za prow okację. W N iem czech Z achodnich działali „rew izjonistyczni N iem cy sudeccy” , lecz w C zechosłow acji nie było rejonu zw anego „S u dety” . Używano tylko określenia „poh raniSie” (pogranicze). Było ono w ogólnym odczuciu og ra niczone do południow ego zachodu (Sum ava), poniew aż na północy granica z N iem cam i prawie zniknęła (rozszerzenie Polski na zachód rów nież było ryzykownym tem atem do dyskusji, p o d o b nie jak utrata przez Czechosłow ację Rusi Z akarpackiej). Pow iększając jeszcze zam ęt, dla m ieszkań ców obszarów od Bratysław y do Czeskich Budziejow ic „Z a ch ó d ” znajdow ał się kilka kilom etrów na południe.13
M uzi deklarâcie [M ężow ie deklaracji], M artin 199 1 ; P Svorc, Rozbijali m onarchiu [Rozbijali m o n archię], K osice 1992 - popularny słow niczek o sob istości proczech o słow ack iego ruchu oporu w czasie I wojny św iatow ej; E. N iSüansky, L. Susk o, V Slnekova, L’. M arci, Kto bol kto za 1. CSR [Kto był kim w I Republice Czechosłow ackiej], Bratislava 1993.14
P olitickéstrany na Slovensku, 1 8 6 0 -1 9 8 9 [Partie polityczne na Słow acji 1 8 6 0 -1 9 8 9 ], red. L’. Lip- tak, Bratislava 1992.15
R. M arsina, V C iSaj, D. KovaS, L’. Liptak, Slovenské dejiny [H istoria słow acka], M artin 1992; D. KovaS, D ejiny Slovenska [H istoria Słow acji], Praha 1998; L’. Liptak, Petite histoire de la Slova quie, Paris 199 6 ; P. Petruf, L a Slovaquie. Que sais-je?, Paris 1998; A Concise H istory o f Slovakia, red. E. M annova, Bratislava 2000.16
A. R asla, E. Zabkay, Proces s dr. J. Tisom. (Spom ienky obzalob cu a obhajcu) [Proces dr. Tiso. W spom nienia oskarżyciela i obrońcy], Bratislava 199 0 ; K. Sidor, Takto vznikol Slovensky stâ t [Tak pow stało państw o słow ackie], Bratislava 199 1 ; P. C arnogursky, 14. marec 1939 [14 m arca 1939 (proklam acja państw a słow ackiego)], Bratislava 199 2 ; I. K arvas, M oje pam äti. V pazùroch gestapa [M oje wspom nienia. W szponach gestapo], Bratislava - Banska Bystrica 1994; J. Ursiny, Spomienky na Slovenské nàrodné povstanie [W spom nienia ze słow ackiego pow stania narodow ego], Liptovskybiografie historyczne17 i zbiory dokum entów18. W ostatnim czasie opublikowano
kilka tom ów relacji „zwykłych” ludzi, opatrzonych komentarzem historyków19.
Pod auspicjami Instytutu H istorii Słowackiej Akademii N auk od 1990 r. odby
wają się doroczne konferencje związane z wybranym okresem lub osobą, mające
na celu wypełnienie „białych plam ” . M ateriały tych konferencji służą jako tym
czasowe uzupełnienie brakujących m onografii20. Prace nad syntezą historii w oj
skowości na Słowacji, prow adzone w Instytucie Historii Wojskowej M inisterstwa
Obrony, czasowo utknęły po wydaniu tomu o latach 1 9 1 4 -1 9 3 9 21. Ukazała się
jednak pewna liczba cząstkowych studiów i m onografii dotyczących wojskowo-
ści22. Jeśli chodzi o wybór tematów, do tej pory przew aża tradycyjny katalog:
M ikulâs 1994; J. Spitzer, N echcel som b yt’ zid [Nie chciałem być Żydem ], Bratislava 199 4 ; J.C h . Korec, Listy z väzenia [Listy z w ięzienia], Bratislava 1991 („O d barbarskej noci” [O d nocy b arb a rzyńców ], cz. 1); A. Srholec, Svetlo z hlbtn Jâchym ovskych làgrov [Św iatło z głębi obozów jachy- mow skich], Bratislava 1991, późniejsze w ydania w jęz. angielskim (Light from D epths, 1996) i nie mieckim (Licht aus der Tiefe, 1998).
17
A. Bartlova, Andrej H linka, Bratislava 1991; I. Kam enec, Tragédia politika, knaza a zloveka (Jo z e f Tiso 1 8 8 7 -1 9 4 7 ) [Tragedia polityka, księdza i człow ieka], Bratislava 1998; S. M ichalek, D ip lo m at Stefan Osusky 1 8 8 9 -1 9 7 3 , Bratislava 1999; idem, Jà n Papânek politik, diplom at, hum anista. 1 8 6 1 -1 9 9 1 , Bratislava 1998; R. H olec, Z a b u d n u té osudy [Z apom niane losy], M artin 2 0 0 1 ; Zabud- n u tivelitelia [Zapom niani dow ódcy], red. L. Takac, Bratislava 1991.18
Vatikan a Slovenskà republika (1 9 3 9 -1 9 4 5 ), red. I. Kam enec, V. Precan, S. Skorvanek, Bratisla va 1992; D okum enty slovenskej nàrodnej identity a śtatn osti [Dokum enty słowackiej tożsam ości narodow ej i państw ow ości], t. 1, red. D. C aplovic [i in.], Bratislava 1998, t. 2, red. M . H ronsky [i in.], Bratislava 199 8 ; H olokau st na Slovensku. Obdobie autonóm ie 6 .1 0 .1 9 3 8 - 14.3 .1 9 3 9 . D o kumenty, red. E. N iCnansky, Bratislava 2 0 0 1 ; Jo z e f Tiso, prejavy a clânky [Józef Tiso, przem ów ie nia i artykuły], Bratislava 2 0 0 2 ; A. D ubcek, O d totality k demokracii. Prejavy, clânky a rozhovory. Vyber 1 9 6 3 - 1 9 9 2 [O d totalizm u do dem ok racji. W ybór przem ów ień, pism , w yw iadów 1 9 6 3 -1 9 9 2 ], oprac. J. Zatkuliak, I. Laluha, Bratislava 2 0 0 2 ; Slovenskà otâzka v 20. sto ro śi [Kwe stia słow acka w X X w ieku], red. R. Chm el, Bratislava 1997.19
O sobné svedectvà, red. L. Takac [w:] Z lośin y kom unizm u na Slovensku [Zbrodnie kom unizm u na Słow acji], t. 1 -2 , red. F. M ik losko, G. Sm olikova, P. Sm olik, Presov 2 0 0 1 ; Videli sm e holokaust [Widzieliśmy holokaust], red. M . Vrzgulova, Bratislava 2003.20
Slovensko v rokoch druhej svetovej vojny [Słow acja w latach II wojny św iatow ej], red. V By- stricky, Bratislava 199 1 ; Slovensko v politickom systéme Ceskoslovenska [Słow acja w systemie p o litycznym Czechosłow acji], red. idem, Bratislava 199 2 ; Slovensko na konci druhej svetovej vojny (stav, vychodiskà, perspektivy) [Słow acja pod koniec II wojny światowej (realia, perspektyw y)], red. V Bystricky, S. Fano, Bratislava 199 4 ; V tieni totality. Politické perzekùcie na Slovensku v rokoch 1 9 4 8 -1 9 5 3 [W cieniu totalizm u. Prześladow ania polityczne na Słow acji w latach 1 9 4 8 -1 9 5 3 ], red. J. Pesek, Bratislava 199 6 ; Slovensko a rezim norm alizàcie [Słow acja i reżim „norm alizacji”], red. N . K m et’, J. M arusiak, Ustav politickych vied SAV, Presov 200 3 . Warto zw rócić uw agę na interesu jącą m onografię: J. M arusiak , Slovenskà literatùra a moc v druhej polovici 50. rokov [Literatura sło w acka a w ładza w drugiej połow ie lat pięćdziesiątych], Brno 2 0 0 1 , która została opublikow ana w serii wydawniczej Instytutu Historii W spółczesnej w Pradze.21
M . H ronsky, A. Kriva, M . C aplovic, Vojenské dejiny Slovenska [H istoria w ojskow a Słow acji], t. 4: 1 9 1 4 -1 9 3 9 , Bratislava 1996.22
J. K orcek, Slovenska republika. K pôsobeniu mocensko-represivneho ap aratu a rezimu [Republi ka Słow acka. O działalności aparatu represji i w ładzy], Bratislava 199 9 ; V Stefansky, Sloven sk ivo- jaci v Taliansku 1 9 4 3 -1 9 4 5 [Żołnierze słowaccy we W łoszech], Bratislava 2 0 0 0 ; M . Pùcik, Rok 1968 a arm ad a na Slovensku [Rok 1968 a arm ia na Słow acji], Bratislava 199 9 ; M . Stefansky, Invàzia, okupâcia a je j dôsledky [Inwazja, okupacja i jej skutki] [w:] Slovenskà spolocn ost’ v krt- zovych rokoch 1 9 6 7 -7 0 , Bratislava 1992, s. 1 0 0 -2 0 6 . Studia tematyczne znajdują się też w czasoSłowacka historiografia dziejów najnowszych od 1990 roku
historia polityczna23, ekonomiczna, wojskowa, Kościoła24 i dotycząca mniejszo
ści narodowych25.
Ucisk reżimu komunistycznego wywołał także w efekcie falę „społecznie za
angażow anego” piśmiennictwa historycznego. Autorzy, zwykle osobiście związa
ni z przedmiotem swoich badań (zwłaszcza piszący o Kościołach, mniejszościach
narodowych, ugrupowaniach politycznych będących ofiaram i czystek itp.), m o
gąc wreszcie przedstawić swoje poglądy (pragnienie opublikowania „praw dy” ),
robili to w taki sposób, by uniknąć „osłabienia” bądź „naruszenia” publicznego
wizerunku sw ojego obiektu uw ielbienia26. I tak np. tom om aw iający relacje
między m niejszością a większością czasami sprow adza się do wyszczególnienia
„krzywd wyrządzonych od podanej daty” , bez przeglądu historii środowiska
społecznego i rozwoju stosunków międzynarodowych związanych z opisywanym
okresem 27. W spółczesne prace dotyczące historii Kościołów, szczególnie więk
pism ach „Vojenska história” (wyd. Instytut H istorii W ojskowej), „Vojenské obzory” (wyd. Akadem ia W ojskowa), czeskim piśm ie „H istorie a vojenstvi” , zeszytach M uzeum Słow ackiego Powstania N a rodow ego (które pow oli zm ienia się w bardziej ogólne muzeum historii w ojskow ej) itd.
23
Pohl’ady na Slovenskù politiku. G eopolitika, Slovenské nàrodné rady, cechoslovakizm us [Spoj rzenia na politykę słow acką. G eopolityka, Słow ackie Rady N arod ow e, czechosłow akizm ], red. M . Peknik, Bratislava 2 0 0 0 ; J. Jablonicky, Podoby nàsilia [O brazy przem ocy], red. N . Km et’, Bra tislava 2 0 0 0 [sześć prac na tem at pow ojennej Słow acji, m.in. o roli i losie Tom islava Poglajen-Kola- kovića, likwidacji Partii D em okratycznej, akcji tajnej policji (StB) pod krypt. „M o n aco ” przeciwko konsulatow i francuskiem u w Bratysławie].24
J.M . D ubovsky, Akcia rehol’nicky [Akcja „Z akon n ice”], M artin 2001 - książka opisuje wysiłki w ładz komunistycznych na Słow acji w latach 1 9 4 9 -1 9 8 9 w celu w yelim inow ania do 2 0 0 0 r. zako nów i kongregacji żeńskich z życia publicznego; idem, Akcia klàstory [Akcja „K lasztory ”], M artin 1998 - praca pośw ięcona zwalczaniu przez reżim komunistyczny zakonów męskich w latach 1 9 4 9 -1 9 5 2 ; J. ć im ulćik, Z apas o svedomie [Walka o św iadom ość], Presov 2001 - dotyczy strajku głodow ego studentów teologii katolickiej w 1980 r.; idem, ZdruCenie katolickeho duchovenstva Pa cem in Terris [Stowarzyszenie duchow ieństw a katolickiego „Pacem in Terris”] - wybrane dokum en ty drugiego obiegu z lat 1 9 6 9 -1 9 8 9 dotyczące proreżim ow ego stow arzyszenia; idem, (Bas svitania. Svieckovà m anifestâcia 25. marec 1988 [Swit. D em onstracja ze świecam i 25 m arca 1988], Presov 1 99 8 ; R. Lesriak, Listy z podzem ia. K rest’anské sam izdaty, 1 9 4 5 -1 9 8 9 [Listy z podziem ia. Chrze ścijański drugi obieg wydawniczy 1 9 4 5 -1 9 8 9 ], Bratislava 199 8 ; F. Vnuk, D okum enty o postaveni katolickej cirkvi na Slovensku v rokoch 1 9 4 5 -1 9 4 8 [Dokum enty o sytuacji K ościoła katolickiego na Słow acji 1 9 4 5 -1 9 4 8 ], M artin 199 8 ; idem, P opustenéputâ. K atolicka cirkev na Slovensku v obdobi liberalizàcie a nàstupu norm alizàcie (1 9 6 7 -1 9 7 1 ) [Poluzowane pęta. K ościół katolicki na Słowacji w okresie liberalizacji i w początkach „norm alizacji” (1 9 6 7 -1 9 7 1 )], M artin 2001.25
R. Kuklovsky, Salianski Z idia [Żydzi m iasta ć a l’a], S a l’a 2002.26
Frantisek Vnuk pisze we w stępie do swej pracy Vlàdni zm ocnenci na biskupskych ùradoch v ro koch 1 9 4 9 -1 9 5 1 [Kom isarze rządow i na urzędach biskupich w latach 1 9 4 9 -1 9 5 1 ], M artin 1999, s. 9 - 1 0 : „N asi biskupi byli w latach 1 9 4 9 -1 9 5 1 poddani bardzo twardym egzam inom . [...] Byłbym niesprawiedliwy, dzieląc ich na mocniejszych i słabszych, na zdecydow anych i uległych. Wszyscy oni byli męczennikam i, nawet jeśli nie w tej samej m ierze” . Zazw yczaj prace tego rodzaju okazują się tematycznie i czasow o zawężonym i studiam i konkretnych przypadków , skupiają się wyłącznie na dokum entow aniu represji, przedstaw iają w ybiórczo źródła, nie podejm ują prób syntezy czy szer szych porów nań. Poświęcone im recenzje w czasopism ach naukow ych podkreślają „bogactw o m a teriału źródłow ego” , co jest litościwym w yrażeniem znaczącym: „lepsza tendencyjna książka z o d nośnikam i do ciekawych m ateriałów niż brak książki” .27
Ja k o przykład posłużyć m ogą debaty pośw ięcone Janosow i Eszterhazy’emu, reprezentantow i mniejszości węgierskiej w m iędzywojennym parlam encie czechosłow ackim , a także w słowackim sejm ie czasu wojny, po II w ojnie światowej sądzonem u za zdradę, zm arłem u w więzieniu w latachszych wyznań, ujawniają kolejne ciekawe zjawisko. Istnieją dzieła na temat pań
stwa i jego polityki wobec Kościołów28 oparte na źródłach z archiwów państw o
wych i partyjnych, a także różnorakie dokumenty i wspom nienia dotyczące p o d
ziemnej działalności religijnej, nieraz krytyczne wobec oficjalnego Kościoła, ale
ten właśnie oficjalny Kościół praktycznie nie ma swej historiografii. Zamknięte
archiwa nie pozw alają naukowcom na analizę jego wewnętrznej polityki, stosun
ku do Kościoła podziem nego czy do aparatu państwowego i partyjnego, roli
w utrzymaniu spójności społeczeństwa. Z jednej strony Kościół przedstawia się
jako marginalizowany przez ateistyczny reżim, z drugiej zaś mamy obraz Słow a
ków „będących od zawsze” narodem chrześcijańskim (stanowiących co najmniej
80-procentową większość, zwykle w porównaniu z mniej religijnymi Czechami).
Istnieje wizerunek Kościoła antykomunistycznego i jednocześnie prawdziwe jest
stwierdzenie: „W odróżnieniu od ziem czeskich, gdzie od lat 80. walce o wolność
przewodził kardynał Tomâsek, piastujący oficjalne stanowisko w hierarchii ko
ścielnej, Słowacja nie m iała żadnego hierarchy kościelnego na oficjalnym stano
wisku, który mógłby działać jako przywódca tego procesu. Tej »oficjalności« na
prawdę tu brakow ało”29.
Symbolem braku odpowiednich dzieł z zakresu współczesnej historii społecz
nej (z wyjątkiem pewnego rodzaju martyrologii) i niskiego stopnia zaawansow a
nia badań historycznych na tym polu może być fakt, że niedawno opublikowana
(i jak dotąd jedyna) próba humorystycznego ujęcia złożonej historii Słowacji od
czasów prehistorycznych, oparta na żartobliwych interpretacjach poważnych ba
dań naukowych, kończy się na 1919 r.30 Przyczyny tego stanu rzeczy nie należy
upatrywać tylko w braku poczucia humoru miejscowych historyków. Tutaj, jak
wszędzie, wpływ na wybór tem atów badawczych ma środow isko, w którym ci
historycy pracują. Oznacza to popularność tem atów „wzniosłych i poważnych” ,
pięćdziesiątych. Wybór artykułów na jego tem at (takich autorów jak Imre M olnar, Ivan Kam enec): L u d ia l ’u d ’om bez hranic [Ludzie ludziom bez granic], red. S. Bohony, F. M aga, N itra 200 0 . Inne prace dotyczące mniejszości to np.: K. Jan ics, Roky bez dom oviny [Lata bez ojczyzny], B u d apest’ 1994 - św iadectw a dotyczące przym usow ych w ysiedleń; K. Vadkerty, M a d ’arska otâzka v Ceskoslo- vensku 1 9 4 5 -1 9 4 8 [Kwestia w ęgierska w Czechosłow acji 1 9 4 5 -1 9 4 8 ], Bratislava 2 0 0 2 - trylogia pośw ięcona historii mniejszości w ęgierskiej, tłum aczona z trzech oddzielnych tom ów w jęz. w ęgier skim, dla czytelników słow ackich w zbogacona o w stęp na temat II wojny światowej i okupacji w ę gierskiej; S. Sutaj, Benesove dekréty [Dekrety Benesa], K osice 2 0 0 2 . Bogatą m onografią pośw ięco ną relacjom czechosłow acko-w ęgierskim w latach 1 9 3 8 -1 9 4 9 jest D. Cierna-Lantayovâ, Podoby Ceskoslovensko-m ad’arského vzt’ahu 1 9 3 8 -1 9 4 9 [Aspekty relacji czechosłow acko-w ęgierskich], Bratislava 1992. N a tem at debaty historyków czeskich, słow ackich i niemieckich zob. materiały konferencji w spólnych kom isji historyków czesko-niem ieckich i słowacko-niem ieckich, np. V roz- delenej Európe [W podzielonej Europie], red. D. Kovac, J. Kren, H . Lem berg, Bratislava 1998. 28 Z ob. w ymienione powyżej prace Peska, B arnovsky’ego, D ubovsky’ego oraz N . Km et’, Postave- nie cirkvi na Slovensku 1 9 4 8 -1 9 5 1 , Bratislava 200 0 . Archiwa kościelne są dostępne tylko dla wy branych badaczy.
29 J. S im ulSik, K atolicka cirkev a neznà revolûcia 1989 [Kościół katolicki a aksam itna rew olucja 1989], Presov 1999, s. 2 0 -2 1 .
30 P. Fabian, D ejiny Slovenska a Slovâkov od Vel’kého tresku po vel’ky tresk [H istoria Słow acji i Sło w aków od W ielkiego Wybuchu do w ielkiego wybuchu], Bratislava 2 0 0 3 . U kazała się też całkiem do bra parodia niesław nego podręcznika Duricy, przedstaw iająca fikcyjną historię Słow acji w przypad ku, gdyby H itler w ygrał w ojnę: I. O tSenas, KEBY. Rychle dejiny Slovenska [GDYBY. Szybka historia Słow acji], Levice 1998.
Słowacka historiografia dziejów najnowszych od 1990 roku
jeszcze lepiej z domieszką „akcji” . Z zainteresowaniem spotkały się m onografie
dotyczące odwetowych działań władz, obozów pracy przymusowej, m etod dzia
łania państwowej tajnej policji, prześladowań działaczy religijnych31. O publiko
wane efekty badań okresu 1938-1945 są podobnego rodzaju. Dotyczą poważnie
wyglądających tematów, jak narodowe powstanie 1944 r., holokaust, armia,
zniesienie praw człowieka i wolności obywatelskich32. Przygotowywana rozpra
wa na temat muzyki rockowej lat sześćdziesiątych33 nie jest wciąż postrzegana
jako ważne źródło wiedzy z zakresu historii funkcjonowania systemu polityczne
go. Zycie codzienne w okresie „norm alizacji” po 1968 r. lub w wiejskich rejo
nach podczas wojny, rozdział „zaryzow anej” (pożydowskiej) własności w danym
rejonie, analiza czynników społecznego konformizmu, stopnia skorumpowania
reżimu, współpracy hierarchii kościelnej z władzami, historia m ałostkowości
i tchórzostw a - to wszystko nie tylko nie brzmi przyjemnie, lecz w porów n a
niu z okropnościam i terroru politycznego popełnionymi przeciwko nam wydaje
się w gruncie rzeczy mało ważne.
Ogólne poczucie, że trzeba skupić się na przedstawianiu słowackiego punktu
widzenia, słowackiego wkładu w większe dzieła, często niedocenianego (historia
Królestw a Węgier czy Czechosłowacji), prow adzi zbyt często do nieproporcjo
nalnego nacisku na „cechy szczególne” 34. N a przykład w świetle dokumentów
archiwalnych Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego masowe procesy
w krajach satelickich m ogą być postrzegane jako uniwersalne narzędzie do wy
muszania posłusznej M oskwie polityki; m ożna na nie spojrzeć przez pryzmat zja
wiska uniwersalnego w roga - „imperialistycznego agenta” , który jest wspólnym
mianownikiem zmieniających się (pod dyktando M oskwy) określeń typu „burżu-
azyjni nacjonaliści, klerykałowie, syjoniści, prawicowi reformatorzy, rewizjoniści”35.
31 J. Pesek, N àstro j represie a politickej kontroly. Stâtn a bezpecnost’ na Slovensku 1 9 5 3 -1 9 7 0 [N a rzędzia rep resji i kon troli politycznej. Służba B ezpieczeństw a Państw ow ego na Słow acji 1 9 5 3 -1 9 7 0 ], Bratislava 2 0 0 0 ; idem, Stâtn a bezpecnost’ na Slovensku 1 9 4 8 -1 9 5 3 [Służba Bezpie czeństw a Państw ow ego na Słow acji 1 9 4 8 -1 9 5 3 ], Bratislava 1996, wyd. 2 poszerzone 1999; idem, O dvratena tvàr totality. Politické perzekùcie na Slovensku v rokoch 1 9 4 8 -1 9 5 3 [Nieznana twarz to talitaryzm u. Prześladow ania polityczne na Słow acji 1 9 4 8 -1 9 5 3 ], Bratislava 199 8 ; M . Barnovsky, N a ceste k m onopolu moci, m ocenskopolitické zapasy na Slovensku v rokoch 1 9 4 5 -1 9 4 8 [N a dro dze do m onopolu władzy. W alka o w ładzę na Słow acji w latach 1 9 4 5 -1 9 4 8 ], Bratislava 1993. 32 I. Baka, Zidovsky tâbor v N ovâkoch [Żydow ski obóz koncentracyjny w N ovakach ], Bratislava 2 0 0 1 ; E. N iSnansky, Z idovskà kom unita na Slovensku medzi Seskoslovenskou parlam entnou demo- kraciou a slovenskym Stâtom v stredoeurópskom kontexte [Społeczność żydow ska na Słow acji m ię dzy czechosłow acką dem okracją parlam entarną a państw em słow ackim w kontekście środkow oeu ropejskim ], Presov 199 9 ; K. H radska, Pripad D ieter Wisliceny: N a c istic k iporadcovia na Slovensku [Spraw a D ietera W isliceny’ego. N azistow scy doradcy na Słow acji], Bratislava 1999.
33 L. Bâlintovâ, Bratislavskà lyra, przygotow yw ane do druku w „H istoricky Saso p is” .
34 „Z łożone badania są ograniczane przez egoistyczne skupianie się na naszych w łasnych kwestiach narodow ych i państw owych; syntezy bądź nawet chętniej podszyte ideologią opinie historyczne prze w ażają nad uczciwymi analizam i” - napisała o swych dośw iadczeniach z pierwszej postkom unistycz nej dekady Zlatica Z udovâ-Leskovâ (eadem, O dboj a Povstanie. Glosy k dedicstvu [Ruch oporu i p o wstanie. Uwagi o dziedzictwie] [w:] Slovensko a druhà svetovà vojna, Bratislava 2 0 0 0 , s. 330). 35 E.G . Z adoroSń uk , M onstreprocesy ako prvok politicko-ideologického zabezpeSenia totalitarizm u v strednej a vychodnej Európe [Procesy pokazow e jako elem ent polityczno-ideologicznego um acnia nia totalitaryzm u w środkow ej i w schodniej Europie] [w:] O d diktatùry k diktatûre [O d dyktatury do dyktatury], red. M . Barnovsky, Bratislava 1995, s. 153.
M ożna prześledzić fazy używania poszczególnych określeń (np. począwszy od
procesów „burżuazyjnych nacjonalistów” na Zakaukaziu w latach trzydziestych)
w całym bloku. Jednak dla autora zanurzonego w „specyficznych cechach” pro
ces słowackich burżuazyjnych nacjonalistów pozostaje „słow acką specyfiką” , p o
nieważ wśród sądzonych nie było Czechów. Nikt nie wiąże tych procesów z jed
noczesnymi zdarzeniami na północnym wschodzie (powojenna likwidacja
estońskich przywódców partyjnych z czasów II wojny jako „burżuazyjnych nacjo
nalistów” ) i południowym wschodzie Z SR R (czystka wśród komunistów gruziń
skich znana jako „spraw a mingrelska” ). W wyniku tego tworzy się krąg, w któ
rym brak znajomości zagranicznej historii i historiografii prowadzi do skupiania
się na takich cechach miejscowej historii, które bez szerszych porównań wygląda
ją specyficznie. A gdy już raz uzna się je za specyficzne, kładzie się nacisk na lo
kalne szczegóły zamiast poszukiwania porównywalnych zjawisk. Wiele książek za
kłada ścisłą periodyzację, ich tytuły i podtytuły przeładowane są latami, etapami,
falami, erami itp., gubiąc związek z trendami bądź zjawiskami w dłuższej perspek
tywie czy na większym obszarze. Taki stan rzeczy uwidacznia się brakiem szerszej,
nieopartej na ścisłej chronologii, monografii porównawczej, która skupiałaby się
na społecznym wymiarze „przeżycia” obu totalitarnych reżimów.
Jeśli zaś chodzi o historię dwóch reżimów totalitarnych, pod jakimi Słow a
cja znalazła się w X X wieku, po 1990 r. da się zauważyć ciekawy paradoks.
O gólne zainteresowanie okresem komunistycznym gwałtownie spadło (jak gdy
by każdy wiedział o tym wszystko z własnego doświadczenia) i przeniosło się na
publiczne interpretacje polityki państwa słow ackiego czasu wojny. Stwierdzenie,
że komuniści przez czterdzieści lat stworzyli na tym polu informacyjną próżnię,
jest bezdyskusyjne. Potępili oni poprzedni reżim jako faszystow ski i pronazi-
stowski, lecz jakakolw iek szczegółowa jego krytyka mogłaby wywołać nieprzy
jemne porów nania z totalitaryzm em kom unistycznym . N iem iecko-słow acka
„um ow a o ochronie” z 1939 r. m ogła być formalnie odrzucona i potępiona, lecz
trudno było umieszczać jej opis w podręcznikach i kierować na nią uwagę, jed
nocześnie w ym agając pozytyw nego podejścia do „bratniej p o m ocy ” wojsk
„warszawskiej piątki” w 1968 r. Inne charakterystyczne cechy reżimu faszy
stow skiego - wymuszone zjednoczenie sceny politycznej, prześladow ania i li
kwidacja opozycji politycznej, ostracyzm społeczny ze względu na pochodzenie,
Führerprinzip, tworzenie zmilitaryzowanych oddziałów partyjnych, nadużycia
tajnej policji, ideologizacja szkolnictw a... - wszystkie te fakty lepiej było prze
milczeć niż krytykować, przypom inając jednocześnie o podobieństw ach z k o
munizmem.
Niestety, ta luka informacyjna na rynku prasowym i księgarskim została szyb
ko zalana apologetycznym i pism am i antydemokratycznej części słow ackiego
uchodźstwa z 1945 r.36 Wszystkie nadzieje na nadejście ery, w której bieżąca sy
tuacja polityczna nie będzie bezpośrednio wpływać na historiografię, pozostały
36 Z ob. studium bibliograficzne: J. Jablonicky, Spomienky a zivotopisy l ’udackych predstavitel’ov publikované p o roku 1989 [W spom nienia i biografie przedstaw icieli ludackich, opublikow ane po 1989 r.], „H istoricky caso p is” 1995, nr 2 (4 3 ), s. 3 5 5 -3 6 2 . (Ludacy - członkowie Słow ackiej Partii Ludow ej, rządzącej w latach 1 9 3 9 -1 9 4 5 ).
Słowacka historiografia dziejów najnowszych od 1990 roku
tylko złudzeniami37. Dług wobec powojennej słowackiej debaty publicznej (z któ
rego wynikła umysłowa denazyfikacja), ominięty przez przyjęcie zbiorowego
Opfernstatus (statusu ofiar, podobnie jak w Austrii) i tłumiony przez czterdzieści
lat udawanego „czysto komunistycznego zwycięstwa” w II wojnie światowej, m u
siał zostać spłacony. Trudno jest opisać atmosferę pogrom u, w której uczony z p o
wodu opublikowanego przez siebie studium stawał się z dnia na dzień „zdrajcą
narodu” , celem ataków prasy otwarcie profaszystowskiej bądź probolszewickiej,
czy też obiektem zbiorowej nienawiści tłumów zebranych na placu. Zewnętrzne
naciski były równoważone przez naukowy profesjonalizm, ale wpływ tego przej
ściowego okresu na słowacką historiografię zasługuje na niezależną, wieloprzed-
m iotową analizę.
W pierwszych chwilach społecznego odrzucenia „komunistycznej interpreta
cji historii”38 (termin „komunistyczny” stał się przejściowo w mediach39 prop a
gandową etykietką dla wszystkiego, co nie było supernacjonalistyczne) słowacki
wariant Historikerstreit, publicznej debaty nad życiem w reżimie totalitarnym,
został chwilowo zawężony do historycznej interpretacji słowackiego państwa
czasu wojny. (Wielka debata publiczna na temat komunizmu jeszcze się nie za
częła i praw dopodobnie zaczeka na następne pokolenie). Spór o historyczną in
terpretację przemienił się w konsekwencji w spór ideologiczny i ograniczył do
walki na polu terminologii. M ożna go zilustrować, zestawiając zwroty: słow ac
kie powstanie narodowe przeciw faszyzmowi - przewrót antypaństwowy; b o
jownicy ruchu oporu - bandyci. Stanowi on łatwą do rozszyfrowania kronikę
walki o rację stanu niezależnej republiki słowackiej, która uważa się za kontynu
atorkę państwa należącego do koalicji antyfaszystowskiej.
Wyrazem opóźnień publicznej dyskusji o totalitaryzm ie jest też odkładanie
instytucjonalizacji publicznego dostępu do komunistycznych archiwów. M im o
że partia kom unistyczna w postaci sprzed 1989 r. została uznana za organiza
cję zbrodniczą, zgodnie z praw em archiwalnym wiele jej dokum entów jest cią
gle niedostępnych dla historyków. Jak iś komunistyczny sekretarz niskiej rangi
37 „D o tej pory h istoriografia była kom unistyczna i czechosłow acka, teraz musimy pchnąć w ahadło dziejów w drugą stronę” - stw ierdził katolicki m ediew ista M ilan D urica, autor skandalizującego podręcznika Dejiny Slovenska a Slovâkov [H istoria Słow acji i Słow aków ], w ydanego pod auspicja mi M inisterstw a Edukacji (obsadzonego przez Słow acką Partię N arodow ą). N a podstaw ie eksperty zy naukowej (w recenzji wydanej przez Instytut Historii Słow ackiej Akadem ii N au k w ymieniono około 9 0 ewidentnych błędów i nadinterpretacji) Unia Europejska w ystosow ała protest przeciwko wykorzystywaniu przez rząd środków z funduszu PH ARE na szow inistyczną i rasistow ską publika cję - nakazano środ ki te zw rócić. Szczegóły spraw y zob. Fenom én D urica. D isk u sia [Fenom en Duricy. D yskusja - z udziałem I. Kam eneca, D. K ovaca, L’. Liptaka, S. A braham a], „K ritika a kon tex t” 1997, t. 2/3, s. 4 -2 3 (także w ersja w jęz. angielskim ). D okum enty dostępne w Internecie: w w w .angelfire.lycos.com /xcam paign.
38 L’ubom ir Liptak pow iedział na posiedzeniu Tow arzystw a H istorycznego w styczniu 1990 r.: „Szeroko rozpow szechniona w izja społeczna w yzw alania się historii przez zm ianę sym boli - co było m inusem , będzie plusem , co w ychw alano, będzie potępione - jest zadziw iająca. Trzeba będzie dużo cierpliw ego uśw iadam iania, że np. antyfaszyzm nie jest wym ysłem historyków kom unistycz nych” (cyt. za: L’. Liptak, Storocie dlhsie ako sto rokov [Wiek dłuższy niż sto lat], Bratislava 1999, s. 103).
39 O. D ostal, Z . Fialova, M . V asecka, Ku korenom nenâvisti v slovenskych novinâch [Ku korzeniom nienawiści w słow ackich czasopism ach], Bratislava 1993.
oznaczył je kiedyś pieczęcią „tajne” i niektóre z dokumentów takimi pozostają.
Słowacki odpowiednik Instytutu Gaucka, zwany Instytutem Pamięci N arodow ej,
został otwarty dopiero w 2003 r.40
Tłumaczył Jarosław Panek
M
a r î n aZ
a v a c k â(ur. 1972) - historyk, pracuje w Instytucie Historii Słow ac
kiej Akadem ii N auk. Z ajm uje się najnowszym i dziejam i Słow acji, Europy
Środkowej i Z SRR.
3 6 0
40 Jest on ciągle w stadium przygotow ań, oczekuje na przeniesienie archiwów StB, które zostały prze jęte (i z dużą pew nością naruszone) przez w spółczesne tajne służby (SIS). Z godnie z najnowszymi (lato 2003 r.) w ypow iedziam i kierow nika Instytutu, Ja n a Langosa, osoby pryw atne zyskają praw o w glądu w akta praw dopodobnie za trzy lata. Z prac poprzednika Instytutu - Wydziału D okum en tacji Z brodni Kom unizm u - zob. książka oparta na raportach lokalnych agentów do centrum w Pra dze: P Z aćek, Stb na Slovensku za „no rm alizàcie”. Agónia kom unistickej m oci v zvodkàch tajnej poltcie [Służba bezpieczeństw a na Słow acji w okresie „norm alizacji” . A gonia władzy kom unistycz nej w raportach tajnej policji], [Bratislava 2002].
