Kazimierz Bartoszyński
"Parnicki. W labiryncie historii",
Antoni Chojnacki, Warszawa 1975,
Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
ss. 272 : [recenzja]
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 67/3, 334-338
k tó r e m u p r z y s łu g u j e a k ty w n o ś ć p o z n a w c z a . K a ż d y ty p „ o n to lo g ic z n e g o s t a t u s u ” s ło w a w ią ż e s ię z „ k o s tiu m a m i p o e ty c k im i p o e ty l u d e n s , f a b e r i p o e ty m a g a i m i
s t y k a ” (s. 110).
O so b n ą i n a jb a r d z ie j r o z le g łą p r o b le m a ty k ę p r z y n o s i r o z d z ia ł 1, S ł o w o i j ę z y k .
Z e s ta w ia on r e k o n s tr u o w a n e p o g lą d y T u w im a z te o r ią d e S a u s s u r e ’a i J a k o b so n a , z te o r ią i p r a k ty k ą r o s y js k ic h fo r m a lis tó w , z p o g lą d a m i B e r g s o n a , C a ssire r a , r o m a n ty c z n e j f ilo z o f ii n ie m ie c k ie j, z k o n c e p c ja m i L e śm ia n a . B o g a c tw o p o r ó w n a ń i a n a lo g ii p r z e s z k a d z a tu n a jw y r a ź n ie j r o z w in ię c iu i p o g łę b ie n iu r e f le k s j i a u to r k i. W e f e k c ie s k r ó t ó w o tr z y m u je m y , w m ie j s c e w n ik liw e j a n a liz y , s e r ię d e f in ic y j n y c h p r z y b liż e ń . S a w ic k a d o ty k a tu s p r a w z w ią z a n y c h z o p o z y c ją a r b itr a ln o ś ć — — n ie a r b itr a ln o ś ć ję z y k a , d o s tr z e g a n ą s z c z e g ó ln ie w y r a ź n ie n a t le r o z p o c z y n a ją c y c h X X - w ie c z n ą „ r e w o lu c ję j ę z y k a p o e t y c k ie g o ” d o k o n a ń p o e ty c k ic h . H a s łe m o w e j r e w o lu c j i m o ż e b y ć e k s p a n s ja k a la m b u r u ja k o te c h n ik i z e s ta w ia n ia s łó w w e d le z w ią z k u : s i g n i f i a n t—s i g n i f i a n t , w m ie js c e r e to r y c z n e j, o p a r te j n a te o r ia c h tr o p ó w ,
t e c h n ik i z e s ta w ie ń s i g n i f i é—s i g n i f i é . D o r z u ć m y , r o z s z e r z a ją c w s k a z a n e p r z ez a u to r
k ę p a r a n te le , a n a lo g ię z t e k s t a m i r o z w ija n y m i w e d łu g jej p ie r w s z e j r e g u ły — t a k im i ja k p r o z a R o u s s e la c z y F i n n e g a n s W a k e J o y c e ’a. K a la m b u r d z ia ła ja k o
z a s a d a (u J o y c e ’a — n ie m a l je d y n a ) r o z w ija n ia t e k s t u i w y t w a r z a z łu d z e n ie f a k ty c z n e j m o t y w a c j i j ę z y k a u n ie w a ż n ia ją c ja k b y p r z e ś w ia d c z e n ia o je g o a r b itr a ln o ś c i. O w e o d le g łe a n a lo g ie d la T u w im o w s k ic h p r z e ś w ia d c z e ń w s k a z y w a ć m o g ą w s p ó ln e k u ltu r o w e p o d ło ż e r ó ż n o r o d n y c h X X - w ie c z n y c h d o k o n a ń p o e ty c k ic h i p r o z a to r sk ic h . O sta tn i r o z d z ia ł k s ią ż k i p r o p o n u je o d c z y ta n ie d o ś w ia d c z e ń T u w im a z p e r s p e k t y w y w s p ó łc z e s n y c h m a n if e s t a c j i p o e ty c k ic h . P e w n e z a s tr z e ż e n ia b u d z i tu z e s t a w ie n ie p o g lą d ó w T u w im a z p o e ty c k ą p r a k ty k ą B ia ło s z e w s k ie g o z o g n is k o w a n e n a s o c jo lo g ic z n y c h u w a r u n k o w a n ia c h m o w y p o e ty c k ie j. W y d a je s ię , iż m im o w s z y s t k ic h z b ie ż n o ś c i s to s u n e k o b u p o e tó w d o s p r a w k ic z u , p e r y f e r ii k u ltu r y i ję z y k a tr a k to w a ć tr z e b a r o z łą c z n ie . E k s p lo r a c ja m o t y w ó w i t e m a t ó w w ła ś c iw y c h k ic z o w i w ią ż e się u T u w im a z im p lik o w a n ą w y p o w ie d z ią : „ ja p is z ę k ic z ”, u s ta la ją c ą ra m ę, w k tó r e j a k t d e m is t y f ik a c j i j e s t to ż s a m y z o p a n o w a n ie m , p r z e z w y c ię ż e n ie m k ic zu . D la B ia ło s z e w s k ie g o k ic z j a k o z ja w is k o z d a je s ię w o g ó le n ie is tn ie ć : w s tr u m ie n iu m o w y b ra k w s z e lk ie g o w y r ó ż n ie n ia s t y ló w i h ie r a c h ii w y p o w ie d z i. R o z w a ż a n ia o p o e z ji lin g w is t y c z n e j u le g ły w o m a w ia n e j k s ią ż c e k o n ie c z n e m u — ze w z g lę d u n a z a m ie r z o n ą p a r a le lę — u p r o s z c z e n iu ; m ó w i a u to r k a : „z c a łe j d z ia ła ln o ś c i t w ó r c ze j K a r p o w ic z a i in n y c h p o e t ó w w y d o b y w a m te e le m e n ty , k tó r e w y d a j ą s ię f u n k c jo n o w a ć w p r o p o n o w a n e j p a r a le li: p o e z ja lin g w is t y c z n a — T u w im ” (s. 161). T a k w ię c p o d w ó jn a p e r s p e k ty w a , c h o ć z g o d n a z z a m ie r z e n ia m i S a w ic k ie j , n ie sp r z y ja s z e r o k ie m u tr a k to w a n iu d w ó c h g łó w n y c h t e m a t ó w k s ią ż k i: „ f ilo z o fii s ło w a ” T u w im a i „ filo z o fii s ło w a ” w d z is ie js z e j p o e z ji.
K r z y s z t o f K ł o s i ń s k i A n t o n i C h o j n a c k i , P A R N IC K I. W L A B I R Y N C IE H IS T O R II. W a r sz a w a 1975. P a ń s t w o w e W y d a w n ic tw o N a u k o w e , ss. 272. T w ó r c z o ś ć p o w ie ś c io p is a r s k a T e o d o r a P a r n ic k ie g o s t a w ia p r z ed k r y ty k ą l i t e r a c k ą i b a d a c z a m i lit e r a t u r y tr u d n e z a d a n ia , d o ty c z ą c e z a r ó w n o in te r p r e ta c ji p o s z c z e g ó ln y c h u t w o r ó w ja k i p r z e n ik n ię c ia s tr u k tu r y in te g r u ją c y c h je p o w ie ś c io w y c h c y k ló w . Z a d a n ia t e p o d e jm u je a m b itn a k s ią ż k a A n to n ie g o C h o jn a c k ie g o , z m ie r z a ją ca d o „ o k r e ś le n ia e le m e n t ó w w s p ó ln y c h ” p o w ie ś c i P a r n ic k ie g o , p o w s ta ły c h w l a ta c h 1937— 1974, a w ię c o d A e c j u s z a o s t a t n i e g o R z y m i a n i n a p o R o d o w ó d l i t e r a c k i . N a m o d e l m e t o d o l o g i c z n y p r a c y z a m i e r z o n y p r z e z a u t o r a s k ł a d a j ą s i ę t r z y c z y n n o ś c i n a u k o we :
1) z b u d o w a n ie str u k tu r a ln e g o w z o r c a p o w ie ś c i P a r n ic k ie g o — w o p o z y c ji p r z e d e w s z y s tk im d o p o ls k ie j X I X - w ie c z n e j p o w ie ś c i h isto r y c z n e j, z w ła s z c z a w w e r s ji K r a s z e w s k ie g o i S ie n k ie w ic z a ,
2) r e k o n s tr u k c ja te o r ii p o z n a n ia h isto r y c z n e g o im p lik o w a n e j przez p o w ie ś c io - p is a r s tw o P a r n ic k ie g o — w o p o z y c ji do p o z y ty w is ty c z n y c h w z o r c ó w h is to r io g r a fii, a w p o w ią z a n iu z r ó ż n o r o d n y m i te n d e n c ja m i m e to d o lo g ic z n y m i w h is to r io g r a fii n o w sz e j; 3) r e k o n s tr u k c ja r ó ż n o r o d n y c h e le m e n t ó w te o r ii k u ltu r y z a w a rte j w tw ó r c z o ś c i s a m e g o p isa r z a . O m ó w m y k r ó tk o p o w y ż s z e tr zy e le m e n t y p r a c y a u to r a .
1. W iele u w a g i p o ś w ię c ił C h o jn a c k i s tr u k tu r z e ś w ia ta p o sta ci. P u n k te m w y jś c ia j e s t tu p o s ta ć p o w ie ś c i ty p u s ie n k ie w ic z o w s k ie g o o k r e śla n a ja k o p r z e jr z y s ta pod w z g lę d e m s tr u k tu r y c h a r a k te r o lo g ic z n e j, je d n o z n a c z n a p od w z g lę d e m z e w n ę tr z n y c h z a c h o w a ń , u s ta b iliz o w a n a w s w y c h w ła ś c iw o ś c ia c h , z o r ie n to w a n a p r z ed e w s z y s tk im n a d z ia ła n ia . W o p o z y c ji do n ie j s tw ie r d z a C h o jn a c k i u b o h a te r ó w P a r n ic k ie g o str u k tu r ę p o le g a ją c ą n ie t y le n a o d n o sz e n iu do w z o r c ó w b io lo g ic z n o -c h a r a k te r o lo - g ic z n y c h co do m o d e li k u ltu r o w y c h . S ie n k ie w ic z o w s k ie j je d n o z n a c z n o śc i i s t a b il n o ś c i p r z e c iw s ta w ia z m ie n n o ść , n ie je d n o z n a c z n o ść “ p o s ta c i P a r n ic k ie g o , p o sta ci, w k tó r y c h d o m in u ją c e c h y in te le k tu a ln e , co łą c z y s ię z p r e z e n to w a n ie m ich od s tr o n y z a s o b ó w p a m ię c i i ś w ia d o m o ś c i sp o łe c z n e j. W r o z d z ia le o c h a r a k te r y s ty c z n y m ty tu le : M ikrokosm os — M akrokosmos, C h o j n a c k i z a s to s o w a ł z a s a d n ic z e d la c a łe j p r a c y p o ję c ie e le m e n ta r n e j „ m ik r o s y tu a c ji” m ię d z y o s o b o w e j (in te r p e r so n a ln e j). T a k a s y tu a c ja m a s ta n o w ić p o d s ta w o w y s k ła d n ik s tr u k tu r p o w ie ś c io w y c h P a r n ic k ie g o , k tó r e ta k ż e p od w z g lę d e m k o m p o z y c y j n y m u s ta w ia b a d a cz w o p o z y c ji do tr a d y c y jn e j p o w ie ś c i h is to r y c z n e j. P o w ie ś ć ta r o z w ija ła — ja k w ia d o m o — w ie lo w ą t k o w e u k ła d y fa b u la r n e , s to s u ją c w n ic h u p o r z ą d k o w a n ia k a u z a ln e . U P a r n ic k ie g o w m ie js c e te g o ty p u u k ła d ó w p o ja w ia s ię sz e r e g k a u z a ln ie n ie p r z y p o r z ą d k o w a n y c h w z a je m n ie s y t u a c j i m ię d z y o s o b o w y c h . K a żd a z ty c h s y t u a c j i sa m a w so b ie , ja k o f a k t o w ie lo s tr o n n y c h p o w ią z a n ia c h fu n k c jo n a ln y c h s ta n o w i o śr o d e k z a in te r e s o w a n ia n a r ra to ra , p o d cz a s g d y w p o w ie ś c i tr a d y c y jn e j p o je d y n c z e z d a r z e n ia c zy s c e n y w a ż n e są ja k o sk ła d n ik i s z e r e g u k a u z a ln e g o . P o s z c z e g ó ln e in te r a k c je s c h a r a k te r y z o w a ć m o ż n a ja k o e le m e n ty I#rocesów p o z n a w c z y c h — g r a ją c y c h n a te r e n ie p o w ie ś c i P a r n ic k ie g o r o lę z d e c y d o w a n ie w ię k s z ą n iż d z ia ła n ia z e w n ę tr z n e .
T a d o m in a c ja p o z n a w a n ia , o d k r y w a n ia p r a w d y s p o k r e w n ią p o w ie ś c i P a r n i c k ie g o z p o w ie ś c ią k r y m in a ln ą , je ś li tr a k to w a ć ją ja k o d z ieje r e k o n s tr u k c ji p e w n e g o z e s p o łu zd a r ze ń . O ile je d n a k p o w ie ś ć k r y m in a ln a o p a r ta je st n a z a ło ż en iu „ o p ty m iz m u p o z n a w c z e g o ”, n a p r z e ś w ia d c z e n iu , że p e w n e u k ła d y z n a k ó w i o zn a k m o g ą b y ć je d n o z n a c z n ie in te r p r e to w a n e , to p o w ie ś c i P a r n ic k ie g o im p lik u ją te z ę g ło s z ą c ą z a sa d n ic z ą n ie d o s tę p n o ś ć w o b ec p ró b r o z s z y fr o w a n ia czy w ie lo z n a c z n o ś ć ź r ó d e ł p o z n a n ia , k tó r y m i d y s p o n u je b o h a te r u tw o r u . B o h a te r te n z d o ln y je s t je d y n ie d o k o n s tr u o w a n ia — w tr y b ie d y s k u s ji i z a b ie g ó w „ ś le d c z y c h ” — n ie p e łn y c h i w ą t p liw y c h h ip o te z . S z c z e g ó ln ą u w a g ę p o ś w ię c a a u to r s tr u k tu r z e c z a s o w e j w ła ś c iw e j p o w ie ś c io m P a r n ic k ie g o . C h a r a k te r y z u je ją ja k o d w o is tą , w y d o b y w a ją c p o d w ó jn ą p e r s p e k ty w ę n a r r a c y jn ą u tw o r ó w , w k tó r y c h p o s z c z e g ó ln e w y d a r z e n ia o sa d z o n e są, z je d n e j s tr o n y , w s c h r o n o lo g iz o w a n y m , tr a d y c y jn y m s y s te m ie c za s o w y m , z d r u g ie j zaś — o d n o sz o n e są do ś w ia d o m o ś c i n a r r a to r ó w i p o d d a w a n e w ła ś c iw y m d la o w y c h „ ś w ia d o m o ś c io w y c h s t r u m ie n i” in w e r sjo m : r e tr o s p e k ty w o m i a n ty c y p a c jo m . T a k w ię c od k la s y c z n e j p o w ie ś c i h is to r y c z n e j o d d a la ją tw ó r c z o ść P a r n ic k ie g o p o d s ta w o w e w y z n a c z n ik i k o m p o z y c ji: r e z y g n a c ja z rzą d zo n ej z a sa d a m i p r z y c z y n o w y m i „ fa b u ły o p e r a c ji z e w n ę tr z n y c h ”, z a k w e s tio n o w a n ie je d n o z n a c z n o śc i p r e z e n to w a n y c h w y d a r z e ń , r e la t y w iz a c j a c za s u p o w ie ś c io w e g o .
T a k s c h a r a k te r y z o w a n y m w ła ś c iw o ś c io m ś w ia t a p r z e d s ta w io n e g o p o w ie ś c i P a r n ic k ie g o o d p o w ia d a ją f o r m y w y p o w ie d z i i s y t u a c j e p o d a w c z e — r ó w n ie ż d a le k ie od p o d s u w a n y c h p r z e z w z o r c e t r a d y c y jn e . C h o jn a c k i a n a liz u je r ó żn o ro d n e o d m ia n y m o w y p r z y to c z o n e j (d ia lo g ó w i m o n o lo g ó w ), s ta n o w ią c e j w p o w ie ś c ia c h P a r n ic k ie g o z a s a d n ic z ą fo r m ę w y p o w ie d z i w z w ią z k u z p r z e w a g ą u k a z y w a n ia s y t u a c j i m ię d z y o s o b o w y c h n a d p r e z e n ta c ją f a b u ły w tr y b ie n a r r a c y jn y m . D ia lo g i m o n o lo g , a ta k ż e r ó ż n e f o r m y q tta s i-d o k u m e n tu (d z ien n ik , p a m ię tn ik , k o r e sp o n d e n c ja ) słu ż ą r e la t y w iz a c j i p r e z e n to w a n y c h tr e ś c i w o d n ie s ie n iu d o r ó ż n y c h i u z a le ż n io n y c h w z a j e m n ie in s ta n c ji n a d a w c z y c h . W e w c z e ś n ie js z y c h p o w ie ś c ia c h P a r n ic k ie g o p r z e w a ż a n a r r a c ja tr z e c io o s o b o w a z u ż y c ie m z a m a s k o w a n e g o n a r r a to r a , k tó r e g o p u n k t w i
d z e n ia o g r a n ic z a i o r g a n iz u je c a ło ś ć z d a r ze ń p r z e d s ta w io n y c h . W p ó ź n ie js z y c h u t w o ra c h d o m in u ją p ie r w s z o o s o b o w e fo r m y r e la c jo n o w a n ia , p r z y c z y m p r e z e n to w a n y w e w n ą tr z p o w ie ś c i u k ła d k o m u n ik a c ji u le g a d a le k o p o s u n ię ty m k o m p lik a c jo m . Z ja w is k u z r e la t y w iz o w a n ia n a r r a t o r a o d p o w ia d a w p o w ie ś c ia c h P a r n ic k ie g o w p r o w a d z e n ie o d b i o r c y u a k ty w n io n e g o , o d b io r c y -b a d a c z a , k tó r e g o z a ło ż o n ą , w p is a n ą w t e k s t fu n k c ją j e s t t w o r z e n ie h ip o te z , r e k o n s tr u o w a n ie fa k tó w . O d b io rca t e g o ty p u tr a k to w a ć m a c a ło ś ć r z e c z y w is t o ś c i p r z e d s ta w io n e j, łą c z n ie z n a p o zó r t r a fn y m i k o n c e p c ja m i b o h a te r ó w a lb o n a r r a to r ó w , ja k o m a te r ia ł d o sa m o d z ie ln e j, n o s z ą c e j w s o b ie w ie lo z n a c z n o ś ć , „ tw ó r c z e j” a n a liz y i r e k o n s tr u k c ji. Z a r ó w n o fa k t w p r o w a d z e n ia n a r r a to r ó w b io r ą c y c h n ie ja k o n a s w o ją o d p o w ie d z ia ln o ś ć ob ra z ś w ia ta p r z e d s ta w io n e g o , ja k i w p is a n ie w p o w ie ś ć a k ty w n e g o o d b io r c y — raz je s z c z e u s t a w ia j ą p o w ie ś ć P a r n ic k ie g o w o p o z y c ji d o tr a d y c y jn e j p o w ie ś c i h is to r y c z n e j, k tó r e j w s z e c h w ie d z ą c y n a r a r to r r ę c z y ł za „ p r a w d z iw o ś ć ” p r z e d s ta w io n y c h zd a r ze ń , o d b io rc a z a ś p r z e w id z ia n y b y ł ja k o b ie r n ie p r z y s w a ja ją c y p o d a w a n e s o b ie tr e śc i. 2. T a k s c h a r a k te r y z o w a n e p r z e z a u to r a „ fig u r y lit e r a c k ie ” p o w ie ś c i P a r n ic k ie g o s ta ć s ię m a ją z n a k a m i, k t ó r y m p r z y p o r z ą d k o w a n e są m o ż liw e do o d c z y ta n ia w te k s ta c h p is a r z a o p e r a c je q u a s i-h is to r io g r a fic z n e . Z e s p ó ł t y c h o p e r a c ji t a k je s t o p is y w a n y , a b y m o g ły b y ć s k o r e lo w a n e z p o s z c z e g ó ln y m i f ig u r a m i lite r a c k im i, a w ię c z e s tr u k tu r ą b o h a ter a , k o m p o z y c ją ś w ia ta p r z e d s ta w io n e g o , d o b o re m fo r m w y p o w ie d z i i s y t u a c j i p o d a w c z e j. Z d r u g ie j s tr o n y — n ie u s t a n n ie t k w i w p o lu u w a g i C h o jn a c k ie g o p r z e c iw ie ń s t w o p o m ię d z y n e g o w a n y m i c z y p o d d a w a n y m i r e f l e k s j i z a ło ż e n ia m i i m e to d a m i h is to r io g r a fii t r a d y c y jn e j a t y m i p r z e s ła n k a m i i p o z y c ja m i m e to d o lo g ic z n y m i, k tó r e z d a ją s ię b y ć w s p ó ln e q u c m -h is to r io g r a fii P a r n ic k ie g o o r a z w s p ó łc z e s n y m k ie r u n k o m i r e f le k s j o m m e to d o lo g ii n a u k h is t o r y c z n y c h . W y m ie n iliś m y z a n ie c h a n e i o d r z u c o n e p r z e z P a r n ic k ie g o e le m e n t y s tr u k tu r a ln e p o w ie ś c i tr a d y c y jn e j: k a u z a ln y u k ła d fa b u ły ; b o h a te r p r z y jr z y ś c ie o k r e ś lo n y p od w z g lę d e m c h a r a k te r o lo g ic z n y m ; n a r r a c ja a u t o r y t a t y w n a (w s z e c h w ie d z ą c a ); c z y s to r e c e p ty w n y , b ie r n y o d b io rc a . A o to k o r e la t y w n e w o b e c ta k ic h s tr u k tu r p o w ie ś c io w y c h z a ło ż e n ia h i s t o r i o g r a f i i : te za je d n o z n a c z n e g o u p o r z ą d k o w a n ia k a u z a l n e g o ; k o n c e p c ja f a k t u h is to r y c z n e g o ja k o e le m e n tu n ie p o d d a w a n e g o r e la t y w iz a c jo m ; p o s tu la t k o n s tr u o w a n ia p r a w h is to r y c z n y c h w e d łu g w z o r c a p r a w p r z y r o d o - z n a w c z y c h . O b o k s c h a r a k te r y z o w a n e j w te n s p o s ó b k o r e la c ji u s t a w ia C h o jn a c k i d r u g ą , w ią ż ą c ą s tr u k tu r y w ła ś c iw e p o w ie ś c io m P a r n ic k ie g o z n ie k tó r y m i z a ło ż e n ia m i, j a k ie u z n a ć b y m o ż n a za p o d s t a w y je g o d z ia ła ln o ś c i q u a s i-h is to r io g r a fic z n e j. O to n ie k tó r e z o w y c h s tr u k tu r ś w ia t a p r z e d s ta w io n e g o : b o h a te r u w a r u n k o w a n y k u lt u r o w o , a „ n ie p r z e j r z y s t y ”, u k a z a n y b o w ie m w sp o só b b e h a w io r a ln y ; s y t u a c j a m ię d z y o s o b o w a ja k o p o d s t a w o w y e le m e n t k a u z a ln ie n ie je d n o z n a c z n e g o to k u z d a r ze ń p o w ie ś c io w y c h ; w y p o w ie d ź n a r r a to r a u ja w n io n e g o — ja k o c h a r a k te r y s ty c z n a fo r m a r e la c j i u k a z u ją c e j z d a r z e n ia p r z e d s ta w io n e z „ w e w n ę tr z n e j” p e r s p e k t y w y ś w ia t a p o w ie ś c i: w p is a n y w u tw ó r o d b io r c a a k t y w n y . T y m e le m e n t o m s tr u k tu r a ln y m o d p o w ia d a ją z k o le i t a k ie o to z a ło ż e n ia „ P a r n ic k ie g o — m e to d o lo g a h is t o r io g r a f ii” :
r e la ty w iz o w a n ie f a k tu h isto r y c z n e g o z u w a g i n a r o lę b a d a cza i m o m e n t o p e r a cji h is to r io g r a fic z n e j; z a s tą p ie n ie za sa d k a u z a liz m u p o s tu la ta m i h is to r y c z n e g o p r o b a - b iliz m u ; z a m ia s t b u d o w a n ia u k ła d ó w p r z y c z y n o w y c h — r e k o n str u k c ja p e w n y c h c a ło ś c i fu n k c jo n a ln y c h p r z y z a s to s o w a n iu w e w n ę tr z n e j p e r s p e k ty w y r z e c z y w is to ś c i b a d a n e j.
3. Struk turom św ia ta p o w ieści P arn ickiego k o rela ty w n ie odpow iada m ożliw a
d o o d c z y ta n ia w ty c h p o w ie ś c ia c h k o n c e p c ja k u ltu r y . W sk ła d jej w c h o d z i p r z ed e w s z y s tk im p o ję c ie sp o łe c z n e j o so b o w o ś c i c z ło w ie k a b lis k ie tem u , ja k ie p r o p o n o w a ł A . A d le r w s w e j te o r ii p s y c h o lo g ii in d y w id u a ln e j. T e z y tej te o r ii i je j z b ież n o ś ci z ty p o w y m i d la p o w ie ś c i P a r n ic k ie g o s tr u k tu r a m i o so b o w o śc i s p o łe c z n e j a u to r k s ią ż k i w n ik liw ie r o z p a tr u je . W r e z u lta c ie k o n s e k w e n c ją „ in te r a k c y jn e j” b u d o w y ś w ia t a z d a r ze ń u P a r n ic k ie g o m a b y ć p r z y z n a w a n ie in te r a k c ji r o li p o d s ta w o w e g o e le m e n tu w s z e lk ic h u k ła d ó w k u ltu r o w y c h . S tw ie r d z a ją c te n fa k t, w s k a z u je C h o j n a c k i n a te z y i b a d a n ia n e o fr e u d y s tó w ja k o n a e w e n t u a ln y u k ła d o d n ie s ie n ia w te n sp o só b w y d e d u k o w a n e j k o n c e p c ji P a r n ic k ie g o . In n ą z n ó w k o r e la c ję p r z y p is a ć m o ż n a im p lik o w a n y m p r z ez p o w ie ś c i P a r n ic k ie g o p o g lą d o m z d a ją c y m się m ó w ić o f u n k c jo n a ln y m p o w ią z a n iu , w z a je m n e j d e te r m in a c ji i z h ie r a r c h iz o w a n iu e le m e n tó w , k tó r e sk ła d a ją s ię n a o k r e ś lo n y m o d e l k u ltu r o w y . C z ło n e m k o r e la c ji j e s t tu ta j z e s p ó ł e tn o lo g ic z n y c h i so c jo lo g ic z n y c h te z B r o n is ła w a M a lin o w s k ie g o . D u żo u w a g i p o ś w ię c ił C h o jn a c k i r o li p o ję c ia i n s t y t u c j i ja k o fu n d a m e n ta ln e g o s k ła d n ik a h is to r io z o fii P a r n ic k ie g o . P o ję c ie to — z d a n ie m b a d a c z a — j e s t d la tej h is to r io z o fii r ó w n ie z a s a d n ic z e ja k w in n y c h s y s te m a c h h is to r io z o fic z n y c h p o ję c ie n a r o d u lu b „ w ie lk ie j je d n o s tk i”. D o o k o ła a n ta g o n iz m u d w u p o d s ta w o w y c h in s t y tu c ji: p a ń s tw o w o ś c i i o r g a n iz a c ji r e lig ijn o -k u ltu r o w y c h , to czą s ię g łó w n e p r o c e s y h is to r y c z n e w ś w ie c ie p o w ie ś c i P a r n ic k ie g o , p r z y c z y m se n s r o z w o ju h is to r y c z n e g o n ie je s t c h a r a k te r y z o w a n y a n i w s t y lu k a ta s tr o fiz m u , a n i w s t y lu te o r ii p o stęp u , le c z u jm o w a n y ja k o te n d e n c ja do k s z ta łto w a n ia s ię u k ła d ó w h o m e o s ta ty c z n y c h .
P r z e d s ta w iłe m p o w y ż e j in te r e s u ją c e te z y C h o jn a c k ie g o w u p o r z ą d k o w a n iu n ie co in n y m a n iż e li to, k tó r e s p o ty k a m y w te k ś c ie p r a c y . S ą d zę b o w ie m , że z a p r o p o n o w a n a n a m k o m p o z y c ja k s ią ż k i n ie c o u tr u d n ia o d b ió r is to tn y c h je j tez, a ta k ż e z m u sz a a u to r a d o n ie ja k ic h p o w tó r z e ń . D o ty c z y to z w ła s z c z a p a r t ii r o z p r a w y o d n o sz ą c y c h s ię do te o r ii h is to r io g r a fii o raz do ty c h s tr u k tu r a ln y c h w ła ś c iw o ś c i p o w ie ś c i P a r n ic k ie g o , k tó r e z a w ie r a ją p e w n e im p lik a c je g u a s i- h is t o r io - g r a fic z n e . D o tej u w a g i k r y ty c z n e j d o r z u c a m k ilk a in n y c h :
N ie k tó r e r o zw a ż a n ia , z w ła s z c z a d o ty c z ą c e fo r m w y p o w ie d z i i s y t u a c j i p o d a w - c ze j, z y s k a ły b y p r a w d o p o d o b n ie n a w y r a z is to ś c i i p r e c y z ji, g d y b y w p r o w a d z ić b a r d z ie j p o g łę b io n e r o z u m ie n ie p o ję ć ta k ic h ja k : s y tu a c ja n a r r a cy jn a , ty p y n a r r a cji, n a r r a c ja a m o w a p r z y to cz o n a , d y s ta n s cza so w y .
W y d a je się , że z a r ó w n o m o d e l h is to r io g r a fi X I X - w ie c z n e j ja k i h isto r io g r a fii n o w s z e j tr a k tu je C h o jn a c k i n a z b y t s y n k r e ty c z n ie i e k le k ty c z n ie . W y n ik a ją c a z p r z e c iw s t a w ie n ia ty c h m o d e li a n ty te z a z o sta ła w r e z u lta c ie n a z b y t u je d n o z n a c z - n io n a . S k o m p lik o w a n ie te j s p r a w y m o g ło b y z a p e w n e w k o r z y s tn y sp o só b s k o m p lik o w a ć r ó w n ie ż i a n a liz ę te k s t ó w P a r n ic k ie g o . B liż s z e g o s p r e c y z o w a n ia w y m a g a ła b y — ja k są d z ę — te z a u jm u ją c a h is to r y c z n ą p o w ie ś ć Χ Ι Χ - w ie c z n ą ja k o z e s p ó ł te k s tó w , w k tó r y c h n a r r a cja d o m in u je n a d w y p o w ie d z ia m i p r z y to c z o n y m i. S p r a w ę w y ja ś n iło b y r o z g r a n ic z e n ie d w óch p r z e c iw s ta w ie ń : m o w y p r z y to cz o n e j i n a r r a c ji o raz — z d r u g ie j s tr o n y — r e la cji a u to r y ta ty w n e j i r e la c ji p r o w a d z o n e j p rz ez p o d m io t, k tó r e g o p u n k t w id z e n ia , tj. z a k r es w ie d z y i k o m p e te n c ji, j e s t ś c iś le o k r e ślo n y . B ra k r o zr ó żn ia n ia sp ra w p o d s ta w o w y c h : p r o b le m u u ja w n ie n ia n a rr a to ra i p r o b le m u ja k o ś c i p u n k tu w i d z e n ia o p o w ie ś c i — w y d a j e s ię r ó w n ie ż z a c ie m n ia ć n ie k tó r e w y w o d y a u to ra p ra cy .
• K o m p o z y c ja k s ią ż k i, a z w ła s z c z a o d d z ie ln e w y e k s p o n o w a n ie p r o b le m a ty k i „ k o n tu r ó w ś w ia t a ” , m o g ą s u g e r o w a ć p r z y p u s z c z e n ie , że a u to r z m ie r z a do p o t r a k to w a n ia p o w ie ś c i P a r n ic k ie g o ja k o „ ź r ó d ła ” p o z w a la ją c e g o z r e k o n s tr u o w a ć te o r ie p is a r z a d o ty c z ą c e k u ltu r y i h is to r io z o fii ja k o z e s p ó ł te z w y w ik ła n y c h z p o w ie ś c io w e j r z e c z y w is to ś c i. I n te n c ja z a p o b ie ż e n ia ta k im s u g e s tio m co do u jm o w a n ia t e k s t ó w lite r a c k ic h w sp o só b h e te r o n o m ic z n y w o b e c w ła ś c iw y c h im fu n k c ji p r o w a d z iła b y z a p e w n e do p r z e k o m p o n o w a n ia p ie r w s z y c h d w ó c h r o z d z ia łó w o ra z do o d m ie n n e g o z h ie r a r c h iz o w a n ia tw ie r d z e ń s ta n o w ią c y c h p u n k ty w y j ś c ia p r a c y .
N ie z a le ż n ie o d p o w y ż s z y c h o b s e r w a c ji i s p o s tr z e ż e ń k r y ty c z n y c h z a ło ż e n ia m e to d o lo g ic z n e k s ią ż k i n a le ż y o c e n ić p o z y ty w n ie , p r z e p r o w a d z e n ie b o w ie m o p isu str u k tu r p o w ie ś c io w y c h ja k o z n a k ó w o d s y ła ją c y c h d o p e w n y c h k o n c e p c ji quasi-
- h is to r io g r a f ic z n y c h oraz d o te o r ii d o ty c z ą c y c h k u ltu r y w y d a j e s ię u z a sa d n io n e . R ó w n ie ż k o n fr o n ta c je z t r a d y c ją p o w ie ś c i h is to r y c z n e j X I X - w ie c z n e j są w w i ę k s z o ś c i w y p a d k ó w tr a fn ie p r z e p r o w a d z o n e i w z b o g a c a ją w ie d z ę o p o w ie ś c ia c h P a r n ic k ie g o w ie lo m a w a ż n y m i o b s e r w a c ja m i. D y s p o n u ją c d u żą w ie d z ą d o ty c z ą cą d z ie jó w m e to d o lo g ii b a d a ń h is to r y c z n y c h oraz te o r ii k u ltu r y , C h o jn a c k i — n ie z a le ż n ie od s fo r m u ło w a n y c h p o w y ż e j z a s tr z e ż e ń — w ie d z ę tę s a m o d z ie ln ie m o b iliz u je d la in te r p r e ta c ji b a d a n y c h te k s tó w . W y d a je się też, że w a ż n e w n o w o c z e s n e j s o c jo lo g ii i te o r ii k u ltu r y p o j ę c ie in te r a k c ji c z y s y t u a c j i m ię d z y o s o b o w e j z o s ta ło tu c e lo w o i w sp o só b p o m y s ło w y w p r o w a d z o n e do b a d a ń s tr u k tu r p o w ie ś c io w y c h . Z w a ż y w s z y s ta n b a d a ń n a d p o w ie ś c ią h is to r y c z n ą P a r n ic k ie g o i w o g ó le n a d w s p ó łc z e s n ą p o w ie ś c ią h is to r y c z n ą , s tw ie r d z ić n a le ż y , że p r a c a A n to n ie g o C h o j n a c k ie g o s t a n o w i n a t e r e n ie m a ło u p r a w ia n y m , a je ś li u p r a w ia n y m to (p oza c e n n y m i a n a liz a m i M a łg o r z a ty C z e r m iń s k ie j) w s p o só b e s e is ty c z n y , p o z y c ję a m b itn ą i p r z y n o s i p e w n e n a u k o w e u ś c iś le n ia .
K a zim ierz B artoszyń ski
C - ü n t e r W a l d m a n n , T H E O R IE U N D D I D A K T I K D E R T R I V IA L L IT E R A T U R . M O D E L L A N A L Y S E N — D I D A K T I K D I S K U S S I O N — L IT E R A R IS C H E W E R T U N G . M ü n c h e n 1973. W ilh e lm F in k V e r la g , ss. 196, 4 n lb . + 1 w k le jk a ilu str . O f e n s y w ie fo r m p a r a lite r a c k ic h w k u ltu r z e w s p ó łc z e s n e j to w a r z y s z ą n o w e p o s t u la t y m e to d o lo g ic z n e w d z ie d z in ie lite r a tu r o z n a w s tw a . Z m ie r z a ją o n e do s t o s o w a n ia m e to d w y k o r z y s t u j ą c y c h b a d a n ia in te r d y s c y p lin a r n e p o ś w ię c o n e r ó ż n y m d z ie d z in o m n a u k h u m a n is ty c z n y c h . P r z e d m io te m z a in te r e s o w a ń s t a ł s ię od n ie d a w n a m . in . m e c h a n iz m o b ie g u u t w o r ó w w s p o łe c z e ń s tw ie , o d d z ia ły w a n ie ich n a o d b io r c ó w o r a z z w ią z k i m ię d z y t e k s t a m i u ż y t k o w y m i
