teoria i praktyka zarządzanie

(1)

Zarządzanie. Teoria i Praktyka# 9(1)/2014

In this issue:

Z. Staniek, Inertia and evolution of the institutions and the development Z. Leszczyński, Changes of the financial liquidity of Polish enterprises in years 2003-2012 A. Kamińska, Application of target costing in creating competitive products

A. N. Dulatova,

Socioeconomic characteristics of specialist training

PUBLIKACJA JU BILEUSZOW

A. 20-L ECIE W

YŻSZEJ SZ

ŁYKO

MEN

ŻER ED J W SKIE ARS W ZAW / A IE IVE NN RY RSA

PUBL

ICAT

ION

. 20 YEARS

OF WARSAW MANAGEMENT UNIVERSITY /

LAT / YEARS

Czasopismo indeksowane na liście czasopism punktowanych MNiSW (5 pkt.) / Journal indexed in Ministry of Science and Higher Education Index (5 pts.)

Wydawca / Publisher: Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie / Warsaw Management University

# 9 (1) ROK / YEAR 2014

ISSN 2081-1586

zarządzanie

teoria i praktyka

W umerze między innymi:

Z. Staniek, Inercyjność i zmienność instytucji a rozwój

Z. Leszczyński, Zmiany płynności finansowej polskich przedsiębiorstw w latach 2003- -2012

A. Kamińska, Zastosowanie rachunku kosztów docelowych w kreowaniu konkurencyjnych wyrobów

A. N. Dulatova, Charakterystyka

kształcenia specjalisty – ujęcie

socjoekonomiczne

(2)

# 9 (1) ROK / YEAR 2014 ISSN 2081-1586

zarządzanie

teoria i praktyka

Rada Naukowa / Editorial Board:

Przewodniczący / Chairman:

prof. dr hab. Stanisław Sudoł Dr h.c. (Polska / Poland) Członkowie / Members:

prof. PhDr. Viera Bacova, DrSc. (Słowacja / Slovakia), prof. dr hab.

Ewgenii Bobosow (Białoruś / Belarus), prof. dr hab. Paweł Czarnec- ki (Polska / Poland), prof. dr hab. Marian Daniluk (Polska / Poland), prof. Stanisław Dawidziuk dr h.c. (Polska / Poland), prof. ThDr.

Josef Dolista, CSc. (Czechy / Czech Republic), prof. dr hab. Alexander Belochlavek, dr h.c. (Czechy / Czech Republic), prof. PhDr. Rudolf Dupkala, CSc. (Słowacja / Slovakia), prof. dr hab. Marek Garbicz (Pol- ska / Poland), prof. dr. Otar Gerzmava (Gruzja / Georgia), PhDr. Mar- ta Gluchman, PhD. (Słowacja / Slovakia), prof. Ing. Dr. Renáta Hótová (Czechy / Czech Republic), prof. dr hab. Lech Jaczynowski (Polska / Poland), prof. dr Eberhard Kalwait (Niemcy / Germany), doc. PhDr.

Nadežda Krajčova, PhD. (Słowacja / Slovakia), prof. MUDr. Vladi- mir Krčmery, PhD, DrSc. dr h.c. Mult. (Słowacja / Slovakia), prof. dr hab. Stanisław Lis (Polska / Poland), prof. dr hab. Stanisław Marciniak (Polska / Poland), prof. Liviu Marian (Rumunia / Romania), prof. dr hab. John McGraw (Kanada / Canada), prof. PhDr. František Mihina, CSc. (Słowacja / Slovakia), prof. dr hab. Nella Nyczkało (Ukraina / Ukraine), prof. dr hab. Alicja Sajkiewicz (Polska / Poland), prof. dr hab. dr h.c. Hans Joachim Schneider (Niemcy / Germany), dr h.c.

prof. Daniel J. West Jr. PhD. FACHE, FACMPE (USA), prof. dr hab.

Minoru Yokoyama (Japonia / Japan) Wydawca / Publisher:

Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie / Warsaw Management University

Adres Redakcji i Wydawcy / Address of the Publisher and Editorial Office:

Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie ul. Kawęczyńska 36, 03-772 Warszawa, wsm.warszawa.pl, tel. 22 59 00 868 , e-mail: wydawnictwo@mac.edu.pl / Warsaw Management University 36 Kawęczyńska St., 03-772 Warsaw, Poland, phone: +48 22 59 00 868 ,

e-mail: wydawnictwo@mac.edu.pl

Wersja pierwotna (referencyjna) czasopisma to wersja drukowana. / The original (reference) version of the journal is printed.

Za publikację w „Zarządzaniu. Teorii i Praktyce” (zgodnie z Wykazem czasopism naukowych MNiSW, część B, pozycja nr 2492), Autorzy wpisują do dorobku naukowego 5 pkt. / Authors of “Zarządzanie. Teoria i Praktycka” receive 5 points (according Polish Ministry of Science and Higher Education)

„Zarządzanie. Teoria i Praktyka” – półrocznik z zakresu nauk ekonimicznych, zawiera artykuły odzwierciedlające procesy ekonomiczne zachodzące w Polsce, w Europie i na świecie / “Zarządzanie. Teoria i Praktyka” – half- -yearly scientific magazine publishing articles on economic processes in Poland, Europe and the whole world Redaktor Naczelny / Editor-in-Chief:

prof. dr hab. Lidia Białoń

Zastępca Redaktora Naczelnego / Vice-Editor-in-Chief:

dr inż. Alfreda Kamińska

Sekretarze Redakcji / Managing Editors:

doc. dr Waldemar Stelmach

Redaktorzy tematyczni / Section Editors:

prof. dr hab. Krzysztof Wituszyński prof. dr hab. Jadwiga Marek prof. dr hab. Zbigniew Staniek

Redaktor statystyczny / Statistical Editor:

dr hab. Ewa Frątczak

Redaktorzy językowi / Language Editors:

język polski / Polish: Dorota Bruszewska, język angielski / English: Eric Banks (native speaker), Marta Dawidziuk, język rosyjski / Russian: Jadwiga Piłat, język słowacki / Slovak language: Andrea Gieciová-Èusová (native speaker) Redaktor techniczny / Technical Editor: Wiesław Marszał Opracowanie okładki / Cover designe by:

Elżbieta Kąkol Skład i łamanie / DTP:

Wydawnictwo WSM, Andrzej Goworski.

Grafiki oraz zdjęcia zgodne z / All images in accordance with:

Wszystkie nadsyłane artykuły naukowe są recenzowane. Procedura re- cenzowania artykułów, zapora ghostwriting oraz zasady przygotowywa- nia tekstów i instrukcje dla autorów znajdują się na stronie internetowej czasopisma www.wsm.warszawa.pl w zakładce Wydawnictwo / All arti- cles are peer reviewed. The procedure for reviewing articles, and the Guide for Authors can be found on the website of the journal (www.kaweczynska.

pl/wydawnictwo/czasopisma)

Korekta artykułów zamieszczanych w czasopiśmie wykonywana jest przez Autorów periodyku / Proofreading by authors.

Drukowane w Polsce / Printed in Poland — Nakład / Circulation: 500

© Copyright by Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie (Warsaw Management University)

Żaden fragment tej publikacji nie może być reprodukowany, umi- eszczany w systemach przechowywania informacji lub przekazywany w jakiejkolwiek formie − elektronicznej, mechanicznej, fotokopii czy innych reprodukcji – bez zgodny posiadacza praw autorskich. / All rights reserved by Warsaw Management University. No part of this publi- cation may be reproduced, stored in a retrieval system, transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or

otherwise, without the prior written permission of the publisher.

(3)

Spis treści / Contents

Zbigniew Staniek Inercyjność i zmienność instytucji a rozwój / Inertia and

evolution of the institutions and the development 3 Marcin Krupa Ekonomia a wojna: perspektywa ekonometryczna /

Economy and war: an econometrics perspective 11 Victor Kaplun,

Igor Litvine

Evaluation of reliability and corresponding financial implications of maintaining autonomous systems of energy supply / Ocena skuteczności i ekonomicznych korzyści z dywersyfikacji dostawy energii

19 Anna Nikolaevna Dulatova

Особенности подготовки специалиста в контексте теории среды / Charakterystyka kształcenia specjalisty –

ujęcie socjoekonomiczne 23

Lech Smolaga

O nowy paradygmat rozwoju społeczno-ekonomicznego.

Z czego wynikają bieda oraz bogactwo narodów? / About New Paradigm of Social Development and Economic. Why Some of Nations are Rich and Some so Pour Inercyjność i zmienność instytucji a rozwój

27 Marek Gruchelski

Szanse wykorzystania dla potrzeb Polski doświadczeń z procesu industrializacji południowo-koreańskiej gospodarki / About New Paradigm of Opportunities to use South Korean experience in industrialization of the economy for Polish needst

39 Zdzisław Leszczyński

Zmiany płynności finansowej polskich przedsiębiorstw w latach 2003-2012 / Changes of the financial liquidity

of Polish enterprises in years 2003-2012 45 Adam Szafarczyk,

Michał Paweł Szafarczyk

Refleksje nad długiem publicznym krajów europejskich /

Debt problems of european countries 51

(4)

2

Spis treści (cd.) / Contents (cont.)

Roman Goryszewski

Groźba recesji a monetarystyczna ortodoksja

w ekonomii i polityce gospodarczej / Debt problems

of european countries 59

Artur Marczak

Ekonomiczne aspekty wykorzystania chmury

obliczeniowej w małych i średnich przedsiębiorstwach / The economic aspects of the use of cloud computing in small and medium enterprises

67 Mária Marinicová

Radosław Dawidziuk Právny kontext podnikateľskej etiky / Legal Context

of Business Ethics 77

Alfreda Kamińska Zastosowanie rachunku kosztów docelowych

w kreowaniu konkurencyjnych wyrobów / Application of

target costing in creating competitive products 81

(5)

Zarządzanie. Teoria i Praktyka 1/2014 ISSN 2081-1586 str. 3-10

Zbigniew Staniek

Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie

Inercyjność i zmienność instytucji a rozwój /

Inertia and evolution of the institutions and the development

A

bstrAct

Institutional system and its effectiveness are widely considered to play an increasingly important role for the social and economic development. It is particularly the case of interplay between formal and informal institutions and institution- s-organisations. Similarly the mutual adaptations take place between old and new institutions. The effect of these processes is called an institutional equilibrium. The state can actively shape it pursuing an institutional policy. This policy has to be always crafted to the specific time and place; importing foreign institutional setting proves to some extent ineffective. Each country with its characteristics, such as: tradition, historic experience, customs, legal and organisational culture requires a unique institutional system. The state determines it significantly as an institution-organization capable of formulating development goals, imposing economic rules or fostering cooperation with civil society and business.

Institutional solutions in Japan, Vietnam or South Korea are particularly interesting in this respect.

Keywords: institutional system, formal institutions, informal institutions (social capital), institutions-organisations, institu- tional equilibrium, institutional inertia, institutional policy, comparative institutional analysis

S

ystemy instytucjonalne tworzone są w wyniku interakcji zachodzących między instytucjami for- malnymi, nieformalnymi oraz instytucjami-or- ganizacjami. D.C. North do instytucji zalicza formalne i nieformalne reguły gry, zaś organizacje stanowią dla niego, graczy funkcjonujących w ramach reguł (North D.C., 1990). Z kolei O. E. Williamson do instytucji zalicza również organizacje, w tym rynki i przedsiębiorstwa (O. E. Williamson, 1998, s.29). Do instytucji-organizacji można zaliczyć takie instytucje rynkowe jak np. giełdy, urzędy pośrednictwa pracy, urzędy nadzoru finansowe- go, urzędy antymonopolowe, urzędy nadzoru nad jako- ścią produkcji itd.

W praktyce gospodarczej szczególnie duże znaczenie mają wzajemne relacje instytucji formalnych, nieformalnych i instytucji-organizacji. Między tymi instytucjami mają miejsce różnego rodzaju sprzężenia zwrotne

oraz zachodzą jednocześnie relacje substytucji i kom- plementarności. Substytucja dotyczy głównie etapu tworzenia systemu instytucjonalnego, zaś komplemen- tarność funkcjonowania danego systemu ujawnia się w fazach jego pewnej dojrzałości. Pomiędzy różnymi instytucjami tworzą się sieci zależności i współpracy cechujące się swoistego rodzaju względną trwałością sił oddziaływania. Trwałość ta powoduje zjawisko iner- cyjności systemu instytucjonalnego; zmiany instytucjonalne dokonują się wolniej i są uzależnione od decyzji podejmowanych wcześniej. Dotyczy to szczególnie instytucji nieformalnych.

Relacje między instytucjami stanowią podstawy kształ- towania równowagi instytucjonalnej, równowagi mogą- cej mieć różny charakter. Równowaga ta, autonomiczna względem równowagi gospodarczej, stwarza warunki dla realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju. Sys-

Adres do korespondencji:

prof. dr hab. Zbigniew Staniek Wyższa Szkoła Menedżerska e-mail : wydawnictwo@mac.edu.pl

(6)

Zarządzanie. Teoria i Praktyka 1/2014 • ISSN 2081-1586 • w s m . w ar s z aw a . pl

4

temy ekonomiczne funkcjonują płynnie i są skierowane do środka, struktury rynkowe i regulacje państwowe za- pewniają realizację celów polityki społeczno-gospodarczej. Państwo (silne państwo) stanowi niezbędny element efektywnego funkcjonowania rynku. Państwo też stanowi podstawowy podmiot inicjowania zmian instytucjonalnych. Potrzebna tu jest wiedza na temat oczekiwań podmiotów gospodarczych. Instytucje zmieniają się na skutek zmiany oczekiwań; te zaś, zmieniają się w pewnej autonomii względem zmian różnych uwarunkowań i pa- rametrów (Greif A., 2006).

W praktyce sukcesy gospodarcze zależą od sprawnego i silnego państwa, co nie znaczy „dużego, biurokratycz- nego państwa” – koncepcja państwa-Lewiatana. Odgór- ne zmiany matrycy instytucjonalnej mogą być realizowane w różnym tempie i zakresie. Mogą być to zmiany o charakterze „rewolucyjnym” lub ewolucyjnym. Pro- blem ten dotyczył np. sposobu transformacji gospodarki centralnie planowanej w kierunku gospodarki rynkowej. Dotyczy także określania dróg rozwojowych krajów zacofanych gospodarczo. Procesy rozwoju wymagają efektywnych instytucji.

P

^olityKAinstytucjonAlnA

Instytucje w coraz większym stopniu stają się endoge- nicznym czynnikiem procesów rozwojowych. Ich po- wstawanie i rozwój zależą od potrzeb podmiotów gospodarczych i ich współdziałania; nie są zaś wyrazem reakcji dostosowawczej na instytucje narzucane przez państwo odgórnie i nie zawsze odpowiadające potrzebom społecz- nym. Zmianom instytucjonalnym sprzyja zarówno inno- wacyjna działalność przedsiębiorców jak i gromadzenie doświadczeń uzyskiwanych z realizowanych kontraktów.

Z doświadczeń tych wynika także konieczność ewentual- nych zmian, które są możliwe w ramach istniejących roz- wiązań prawnych. Zmiany prawa wymagają już ingeren- cji zewnętrznej w postaci regulacji państwa. Tego rodzaju zmiana instytucjonalna ma charakter egzogeniczny. To wzajemne przeplatanie czynników instytucjonalnych o charakterze endo i egzogenicznym stanowi podstawę polityki instytucjonalnej państwa.

Państwo jako organizacja-instytucja łączy w sobie cechy instytucji ekonomicznej i politycznej. Szczególną rolę ma państwo w uruchamianiu tzw. „początkowego pa- kietu” instytucji formalnych, tworzenia pola dla dalszej ewolucji oddolnej instytucji – ich stopniowej endogeni- zacji. Zadaniami państwa jest jednocześnie kreowanie nowych instytucji (tych, które nie powstaną samorzut- nie) jak i stabilizowanie relacji między niektórymi insty-

tucjami już istniejącymi. Rolą państwa jest przeciwdzia- łanie powstawaniu „luk instytucjonalnych”, które mogą zagospodarowywać struktury gospodarki nieformalnej czy struktury przestępcze. W warunkach globalizacji potrzebna jest współpraca między państwami; brak ta- kiej współpracy powoduje zjawiska „niedorozwoju instytucjonalnego procesów globalizacji”.

Dla właściwego powiązania bieżącej polityki gospodarczej z długookresową polityką instytucjonalną duże znaczenie ma wiarygodność ekip rządzących i ich siła polityczna, wyrażająca się np. skalą społecznego poparcia.

Przy naturalnej sprzeczności interesów ekonomicznych państwo występuje zarówno w roli arbitra i rozjemcy jak i organizatora płaszczyzn i form społecznych negocjacji.

Siła państwa to także zdolność jego organów do zapew- nienia odpowiedniego poziomu finansowania zadań, co wymaga skuteczności w systemie poboru podatków.

Skłonność do płacenia podatków rośnie w sytuacji wzrostu zaufania do ekipy rządowej i przekonaniu o dobrym zarządzaniu powierzonymi środkami finansowymi. To także wiedza o sposobach wydatkowania wpływów po- datkowych i zaufanie do władz. Brak poboru niezbęd- nych podatków powoduje niedobór dóbr publicznych, co negatywnie wpływa na produktywność sektora prywatnego, zmniejsza możliwości produkcyjne gospodarki.

Polityce instytucjonalnej sprzyja rosnąca rola stałych reguł gospodarowania w polityce monetarnej i fiskal- nej kosztem polityki dyskrecjonalnej. Reguły te można traktować jako swoiste rozwiązanie instytucjonalne np.

w postaci reguły Taylora (w powiązaniu z niezależno- ścią Banku Centralnego jako instytucji-organizacji) czy dopuszczalnych granic deficytu bidetowego i długu publicznego. Stosowanie reguł ogranicza oportunizm zachowań podmiotów, zawęża praktyki typu rent- seeking, zmniejsza uznaniowość w decyzjach, ogranicza krótkookresowe wpływy polityków i zapewnia większą przejrzystość i przewidywalność prowadzonej polityki.

Reguły mogą jednak „usztywniać” możliwe sposoby reakcji polityki gospodarczej na nieoczekiwane szoki gospodarcze i nie są w stanie uwzględnić wszystkich przyszłych uwarunkowań rozwojowych. Stąd też polityka dyskrecjonalna nadal ma zastosowanie.

Wyrazem efektywnej polityki instytucjonalnej jest wy- stępowanie takich zjawisk jak np.: jakość stanowionego prawa, przestrzeganie prawa („rządy prawa”), kontrola korupcji, funkcjonalność administracji publicznej, sta- bilność polityczna i demokratyczne sposoby zmiany władz oraz współudział obywateli w sprawowaniu wła- dzy (społeczeństwo obywatelskie) oraz społeczna kon-

(7)

Z. Staniek: Inercyjność i zmienność instytucji a rozwój

5

trola. W polityce tej, istotne jest zwiększanie różnych form kapitału, w tym kapitału ludzkiego i społecznego.

Wyższy poziom kapitału ludzkiego, sprzyjając procesom wzrostu gospodarczego i rozwoju, wpływa także na wzrost społecznej kontroli nad procesami podejmo- wania decyzji gospodarczych i sposób funkcjonowania wielu instytucji-organizacji. Kapitał ludzki wiąże się z kapitałem społecznym, generującym dodatnie efekty zewnętrzne dla członków grup. Większy kapitał spo- łeczny sprzyja podejmowaniu działań kolektywnych i zmniejsza występujące defekty koordynacji. Poprzez dodatkowe możliwości przepływu i wymiany informacji sprzyja też dyfuzji postępu technicznego. Społeczeństwa oparte na zaufaniu mogą mieć większy zwrot z kapitału ludzkiego w postaci większych wynagrodzeń. Pozwala to także prowadzić politykę zatrudniania zgodnie z uzyska- nymi kwalifikacjami. Dostęp do edukacji wynika rów- nież z możliwości zaciągania kredytów bankowych, któ- re to kredyty wymagają określonego poziomu zaufania w systemie bankowym. Wszystko to sprzyja podnoszeniu potencjału instytucjonalnego.

Głównym celem polityki instytucjonalnej jest zwięk- szanie potencjału instytucjonalnego, co wyraża się w skutecznej realizacji funkcji systemu instytucjonalnego. Funkcje te można sprowadzić do: zdolności pań- stwa do narzucania formalnych i nieformalnych reguł gospodarowania, standaryzacji zachowań w warunkach heterogeniczności podmiotów gospodarczych, stwarza- nia warunków do osiągania nadwyżek kooperacyjnych w zawieranych kontraktach oraz zapewnieniu bezpie- czeństwa obrotu gospodarczego, ograniczaniu zakresu występowania przejawów tak zawodności rynków jak i zawodności państwa, zmniejszaniu zakresu niepew- ności gospodarowania i racjonalizacji ryzyka w ramach rozgrywanych gier, czy głównie obniżaniu kosztów transakcyjnych w dostosowaniu do poziomu rozwoju . Z wielu badań wynika, iż kraje bogatsze dysponują względnie lepszymi instytucjami (czemu sprzyjają ko- rzyści skali), co utrudnia krajom biednym odrabianie dystansu w poziomie rozwoju i poziomie życia. Sto- sowanie mechanizmów i narzędzi regulacyjnych jest opłacalne w warunkach odpowiednio dużej skali doko- nywanych umów i kontraktów. Korzyści skali w postaci obniżenia kosztów regulacji pozwalają na obniżanie kosztów transakcyjnych. Regulacje w warunkach braku rozwiniętych kontaktów między przedsiębiorstwami i innymi podmiotami są o wiele droższe i bardziej na- rażone na presje określonych grup interesu. Może temu przeciwdziałać odpowiednio „silne” państwo.

Warte rozważenia są doświadczenia z analiz polityki instytucjonalnej, skutecznie sprzyjającej procesom wzrostu i szerzej, rozwoju. W rozwoju np. sektora B+R istotne jest tworzenie takich instytucji-organizacji jak np. zakładanie centrów transferu technologii, inkuba- torów innowacyjności, klastrów zaawansowanych technologii przy znacznym udziale środków państwowych w finansowaniu ich działalności. Przykładowo w Szwe- cji do takich rozwiązań zaliczyć można: parki naukowo- -technologiczne, centra transferów technologii, ośrodki szkoleniowo-doradcze, inkubatory przedsiębiorczości, klastry technologiczne, fundusze seed capital, banki oraz instytucja rządowa sprzyjająca rozwojowi innowa- cyjności. Instytucje te mają większe znaczenie dla sektora małych i średnich firm, gdzie trudniej o pozyskiwanie kapitału niezbędnego dla działań w obszarze B+R. To zaś jest szczególnie ważne w krajach biedniejszych.

Dyfuzja technologii w gospodarce również wymaga nowych instytucji i struktur organizacyjnych temu sprzyjających. Dotyczy to zwłaszcza instytucji służą- cych powiązaniu nauki z gospodarką i polityką oraz transferowi technologii. Takim rozwiązaniem może być np. instytucja „foresight”, której genezy należy szukać w Japonii. Foresight stanowi swoistego rodzaju stały proces postrzegania (myślenia z wyprze- dzeniem) przyszłego rozwoju nauki i techniki w celu identyfikacji potrzeb technologicznych oraz obszarów strategicznych badań. Sukces procedur foresight za- leży w dużym stopniu od wyboru podmiotu koordy- nującego np. zespołu resortowo-eksperckiego. Nie- zbędne jest także uczenie się metodą „prób i błędów”.

Z tych interakcji wynikają określone priorytety badawcze, stanowiące podstawę polityki naukowo-badawczej.

Wyniki współdziałania tych samych podmiotów w róż- nych krajach np. w ramach narodowych programów foresight prowadzą do wyboru różnych priorytetów badawczych np. biotechnologii, społeczeństwa infor- macyjnego, telekomunikacji czy źródeł energii i innych.

Nagromadzone doświadczenia pozwalają na zmiany regulacji prawnych dotyczących wyboru podmiotów realizujących badania i wdrażających je do praktyki.

Zmianom podlegają też inne instytucje-organizacje.

W polityce instytucjonalnej potrzebne jest stosowanie różnych metod rachunku korzyści i kosztów poszcze- gólnych rozwiązań instytucjonalnych. W praktyce istnieje więc potrzeba prowadzenia polityki instytucjonalnej stale porównującej korzyści i koszty zakresu państwa i rynku w danych obszarach gospodarowania. Polityka ta ma jednocześnie dłuższy horyzont czasowy niż ogól- na polityka gospodarcza (fiskalna i monetarna) – reagu-

(8)

Zarządzanie. Teoria i Praktyka 1/2014 • ISSN 2081-1586 • w s m . w ar s z aw a . pl

6

jąca na zmienność warunków gospodarowania i różnego rodzaju szoki podażowe czy popytowe. Wymaga to nie- zbędnej stabilności politycznej. Pamiętać też należy, iż państwo ma skłonności do praktyk paternalistycznych i ochrony podmiotów – które w warunkach „wolnego rynku” mogłyby upaść. Stale też odróżniać należy podmioty o trwałej niezdolności rozwojowej od podmiotów mających trudności z przyczyn zewnętrznych (ujem- nych szoków gospodarczych). Brak tego rozróżnienia stanowił istotny mankament polityki przeciwdziałania ostatniemu kryzysowi finansowemu w świecie.

Polityka instytucjonalna powinna zawsze być dostoso- wywana do warunków danego kraju, lecz równocześnie jej zadaniem jest zwalczanie różnego rodzaju ograniczeń i barier instytucjonalnych. Ma to ograniczać ryzyko związane z inwestowaniem w krajach charakteryzują- cych się niestabilnością polityczną i makroekonomicz- ną, słabo rozwiniętą infrastrukturą, niskim poziomem edukacji i niskim poziomem kapitału społecznego, dużą korupcją i znacznym udziałem szarej i „czarnej” sfery gospodarowania, częstymi zmianami dominującej opcji politycznej, brakiem ciągłości w realizowanej polityce gospodarczej itd.

Polityka instytucjonalna to odpowiednia regulacja w różnych obszarach działalności dotyczącej tak odgór- nej koordynacji aktywności podmiotów i jednostek, jak i stałemu poprawianiu funkcjonowania mechanizmu rynkowego. Regulacja ta może dotyczyć między innymi:

kształtowania proporcji między sektorem prywatnym a publicznym, dostarczania i finansowania dóbr publicznych, polityki ochrony własności intelektualnej, licen- cjonowania i certyfikacji działalności, prawnego zabez- pieczenia realizacji kontraktów, polityki patentowej czy określania zakresu ujawniania informacji. Regulacje te o charakterze formalnym wymagają ponoszenia kosztów transakcyjnych, których zmniejszaniu służy podnosze- nie poziomu kapitału społecznego.

W każdym kraju mamy do czynienia z różnymi rozwią- zaniami instytucjonalnymi. Jednocześnie rozwiązania te trudno jest ze sobą porównywać (w aspekcie ich skutecz- ności i efektywności) z uwagi na odmienne uwarunkowania historyczne i geograficzne gospodarowania. Istot- ny jest także poziom rozwoju społeczno-gospodarczego.

Każdy kraj potrzebuje własnego i jednocześnie efektywnego systemu instytucjonalnego. Mówiąc skrótowo;

„drugą Japonię można tworzyć z Japończykami”. Sukce- sy gospodarcze w różwnych krajach jak np. sukces Korei Pd. mają charakter w dużym stopniu unikalny, trudny do wykorzystania w innych krajach.

w

^ybrAne^PrzyKłAdy^rozwiązAń

instytucjonAlnych

Systemy instytucjonalne są wysoce zróżnicowane i dopa- sowywane do warunków gospodarowania, doświadczeń historycznych jak i stanu świadomości jednostek, grup i całego społeczeństwa. Dla różnicowania systemów instytucjonalnych istotne są takie cechy jak: tradycje, kultura prawno-organizacyjna czy utrwalone normy zwycza- jowe. Podobne postawy jednostek i podmiotów wynikają ze wspólnej historii. D. Rodrik i wielu innych autorów krytycznie odnosi się do wniosków wynikających dla polityki rozwojowej z tzw. „consensusu waszyngtońskiego”

– propagującego uniwersalne wzorce rozwiązań (Rodrik D., 2006). Wzorce te, to w istocie zalecenie kopiowania rozwiązań krajów najbogatszych (w dużym stopniu an- glosaskiego modelu gospodarki rynkowej), często kopiowania w zupełnie odmiennych warunkach społeczno-gospodarczych i kulturowo-obyczajowych.

Kraje stosujące te zalecenia w praktyce nie zawsze od- niosły pożądane efekty gospodarcze. Z kolei kraje takie jak np. Chiny stosowały własne rozwiązania instytucjonalne, co sprzyjało relatywnie wysokiemu tempu wzrostu gospodarczego. Nie zawsze też prywatyzacja, deregu- lacja i liberalizacja przyczynia się do szybszego rozwoju.

W Chinach zachowano także pewne elementy systemu planowania oraz wdrażano specyficzne rozwiązania wła- snościowe (Rodrik D., 2007,s. 20-24). Istotna rolę odgrywa tu państwo zdolne do formułowania prorozwojowych celów gospodarczych, narzucania odpowiednich reguł gospodarowania oraz sprzyjające kooperacji instytucji państwa tak ze społeczeństwem jak i przedsiębiorstwami sektora prywatnego.

Oddzielną grupą stosowanych rozwiązań są tzw. kraje transformacji, dzisiaj często określane terminem „kraje doganiające bogatych”. W krajach tych, szczególnie duża jest rola instytucji nieformalnych, często dziedziczonych z okresu przed wprowadzeniem gospodarki centralnie planowanej. Doświadczenia tej gospodarki nie zlikwi- dowały trwalszych cech kultury i zwyczajów, w tym relatywnie niskiego poziomu kapitału społecznego jako bariery rozwojowej. Różne też były systemy „gospodarki socjalistycznej” np. relatywnie duży udział rolnictwa in- dywidualnego i tzw. prywatnej inicjatywy w Polsce. Sam proces transformacji jest zmianą instytucjonalną burzą- cą „równowagę instytucji” gospodarki centralnie planowanej i tworzący nowe instytucje formalne i nieformalne w ich wzajemnych powiązaniach.

(9)

Z. Staniek: Inercyjność i zmienność instytucji a rozwój

7

Doświadczenia historyczne wskazują na ukształtowanie się różnych kultur czy systemów wartości społeczeństw gospodarki rynkowej towarzyszących osiąganiu bogac- twa jak i niedorozwojowi. Okres kolonialny ukształtował z kolei dwa modele instytucjonalne, których istota wiąza- ła się z polityką państw kolonialnych – W. Brytanii i Fran- cji z jednej strony, zaś Hiszpanii i Portugalii z drugiej. Od- mienna była polityka instytucjonalna prowadzona przez te państwa w zależności od chęci stałego osiedlenia się lub czasowego pobytu i eksploatacji podbitych ziem .

Różnice kulturowe, odmienne uwarunkowania geogra- ficzno-klimatyczne jak i uzyskane doświadczenia historyczne powodują, iż nadal mamy do czynienia z różnymi systemami gospodarki rynkowej o odmiennych rozwią- zaniach instytucjonalnych jak np.: system społecznej gospodarki rynkowej (np. system gospodarki niemieckiej), system liberalnej gospodarki wolnorynkowej (np. system gospodarki USA), system azjatycki (np. system gospodarki Japonii i innych krajów azjatyckich) czy system skandynawski. Są to jednak kraje wysoko rozwinięte, na- leżące do czołówki gospodarczej świata. Kraje słabo roz- winięte czy wręcz zacofane również cechuje wewnętrzne zróżnicowanie, w czym istotną rolę odegrały czynniki instytucjonalne. W krajach zacofanych więcej PKB two- rzonych jest na rynkach lokalnych, niż na rynkach globalnych – co dotyczy krajów lepiej rozwiniętych. To zaś wpływa na jakość rozwiązań instytucjonalnych.

Długoletnia polityka i miejscowe tradycje kulturowe ukształtowały w miarę trwałe wzorce postępowania, któ- re choć funkcjonalne dla danych społeczeństw mogą być jednocześnie barierą procesów rozwojowych. D. North, jako jedną z podstawowych przyczyn niedorozwoju kra- jów biednych wymienia niedostatek form egzekwowa- nia zawartych kontraktów i brak bezpieczeństwa obrotu gospodarczego. Kwestie te dotyczą jakości instytucji formalnych. Tu szczególne jest znaczenie prawa i praw własności. System prawny może być tworzony drogą wydawanych ustaw i innych aktów prawnych (z podsta- wową rolą Konstytucji) jak i w drodze stanowienia pre- cedensów w systemie prawa powszechnego (common law). Można mówić o kontynentalnym systemie prawa cywilnego i anglosaskim systemie common law. Trudno porównywać z sobą skuteczność i efektywność stosowania w praktyce danych systemów prawnych. Głębszych badań wymaga np. teza o wyższym poziomie korupcji na Wybrzeżu Kości Słoniowej niż w Ghanie; w pierwszym tym kraju mamy jednocześnie do czynienia z prawem cywilnym na wzór francuski, w drugim zaś z prawem zwyczajowym tradycji brytyjskiej.

Jednocześnie pojawiają się różnego rodzaju ograniczenia

w ramach instytucji nieformalnych i części składowych kapitału społecznego. Kapitał społeczny sprawia, iż te same instytucje formalne mogą przynieść odmienne rezultaty ich stosowania w różnych krajach i w różnym czasie. Podnoszeniu poziomu tego kapitału sprzyja rozbu- dowa różnego rodzaju sieci formalnych i nieformalnych.

Sieci te tworzą relacje społeczne, które mogą być przydat- ne również w tworzeniu kanałów informacyjnych ograni- czających zawodności rynku, w tym zwłaszcza asymetrię informacji i tzw. defekty koordynacji i kooperacji.

Związki kapitału społecznego z rozwojem gospodarczym wskazują np. na zmiany zachodzące w strukturze kapita- łu społecznego. Na niższych etapach rozwojowych, przy większym niedorozwoju większa jest waga i znaczenie udziału grup i jednostek w różnych organizacjach aktyw- ności obywatelskiej. W krajach rozwiniętych jest większy poziom zaufania ogólnego (Durlauf S., Fafchamps M, 2004). Zaufanie ogólne w krajach bogatszych stanowi swoistego rodzaju substytut aktywności stowarzyszenio- wej w krajach biedniejszych. Pozytywny wpływ zaufania na procesy rozwojowe ma swoje granice, można wysnuć wnioski o jego optymalnym poziomie. Wiązać to nale- ży od narastania dysproporcji majątkowo-dochodowych towarzyszących procesom rozwojowym. Dysproporcje te zmniejszają poziom zaufania ogólnego. Zaufanie to należy też wiązać z trwałymi elementami kulturowymi, jak np. w gospodarce krajów azjatyckich – w tym Japonii.

System japoński można zaliczyć do tzw. azjatyckiego modelu gospodarki rynkowej (Aoki M., 2001). Dominu- jącym typem organizacji pozostaje hierarchia pozioma z różnego rodzaju powiązaniami przemysłowo-finansowymi. W strukturach zarządczych dominuje wybiórcze zarządzanie relacyjne. Na rynku pracy występuje specyficzne przywiązanie pracowników do danego przedsię- biorstwa. Jednocześnie występuje pewna gradacja zaj- mowanych pozycji w systemie społecznym firmy oraz rozwinięte są formy kontroli pracowników. Duża jest rola grup przemysłowo- kapitałowych. W funkcjonowa- niu państwa silne są przejawy biuro pluralizmu. Udział państwa w gospodarowaniu to duży zakres regulacji i interwencjonizmu przy mniejszej roli firm sektora publicznego. Duże znaczenie w praktyce regulacyjnej mają tzw. zalecenia nieformalne.

Przy wyższym poziomie kapitału społecznego koszty funkcjonowania instytucji-organizacji jak i koszty stosowania instytucji formalnych są o wiele mniejsze. Służą temu niekiedy rozwiązania o charakterze specyficzno- -kulturowym jak np. stosowane w Japonii nieformalne zalecenia administracyjne zwane gyōseishidō (Lesz- czyński L., 1996). Nawiązują one do kultury i cywiliza-

(10)

Zarządzanie. Teoria i Praktyka 1/2014 • ISSN 2081-1586 • w s m . w ar s z aw a . pl

8

cji neokonfucjańskiej. W kulturze japońskiej zalecenia nieformalne stają się powszechnie obowiązującą normą społeczną. Mamy do czynienia z subsydiarnym znacze- niem prawa. Zalecenia te, choć mają charakter niezo- bowiązujący i nie mają charakteru norm prawnych, są powszechnie stosowane przez poszczególne podmioty gospodarcze. Zalecenia stanowią specyficzną instytucję o charakterze formalno-nieformalnym. Stanowią one formę rekomendacji określonych zachowań w oparciu o zapisy wielu ustaw kierowania się „motywami potrzeb gospodarki narodowej”. Wynikać także mogą z norm określających zadania administracji państwowej.

Zalecenia są stosowane przez różnego rodzaju instytucje-organizacje; są one jednocześnie zgodne ze stanem świadomości i kultury jednostek czy grup społecznych.

W świadomości tej występuje powszechna niechęć do są- dzenia się. Dla realizacji istotnych celów gospodarczych dopuszczalna jest neutralizacja kryteriów prawnych.

Zalecenia, choć są wydawane przez organy państwa i są egzogeniczne wobec podmiotów, to jednocześnie wychodzą naprzeciw oczekiwaniom tych podmiotów i w tym sensie są endogeniczne. Brak formalnej wiążącej mocy prawnej nie oznacza braku mocy faktycznej. Pro- blem kontroli zaleceń ma mniejsze znaczenie, niż kwe- stia przestrzegania w praktyce norm prawnych. Kontrola ta bardziej dotyczy „zaleceń regulacyjnych” niż „zale- ceń promocyjnych”. W kulturze japońskiej silne są idee konsensusu społecznego i obawy przed ujawnianiem zewnętrznym występujących sprzeczności i konfliktów.

Silny jest też niepokój związany z utratą publicznego wizerunku np. w sytuacji ujawnienia działań niesto- sownych – np. działań niezgodnych z formułowanymi zaleceniami. Jednocześnie występuje skłonność do trak- towania różnych stron interesu publicznego jako drogi realizacji własnych interesów cząstkowych. Dla jednostek i podmiotów „bardziej spolegliwych” istnieją możli- wości uzyskiwania korzyści np. w postaci promocji eks- portowej czy decyzji dystrybucyjnych. W tym systemie

„karą jest brak nagrody”.

W hierarchii społecznej i jej postrzeganiu wysokie miejsce zajmuje administracja państwowa i podmioty władzy politycznej. Działają one zawsze w interesie publicznym, niezależnie od trudności jego dookreślenia. Powszech- ne są poglądy o kompetencjach organów wydających zalecenia (wysokich kwalifikacjach zatrudnionych tam osób) i posiadaniu przez nie większej wiedzy w ogóle, a zwłaszcza w zakresie zależności makroekonomicznych.

Do zaleceń formułowanych w oparciu o taką wiedzę na- leży się stosować w interesie własnym. Jednocześnie to same zainteresowane podmioty powinny oceniać „pra-

womocność czy legalność” ich wydawania oraz zgod- ność zaleceń z realizacją własnych interesów w dłuższym przedziale czasu. Docenia się także pozytywną rolę polityki w gospodarce. Powiązania osób z biznesu i administracji państwowej są powszechne i rzadko przyjmują cechy korupcyjne czy praktyk rent-seeking. Sprzyja to racjonalizacji oczekiwań gospodarczych i zmniejszaniu zakresu asymetrii informacji.

Tego rodzaju rozwiązania instytucjonalne mają jednak również pewne ograniczenia. Dla przedsiębiorstw za- granicznych zalecenia nieformalne stanowią barierę w handlu i wymianie. Daje też o sobie znać „dumpingo- wy” charakter zaleceń i promocji rodzimych firm przez rząd japoński naruszających reguły wolnego handlu.

Reguły rynkowej konkurencji są ograniczane przez od- górne i administracyjne sterowanie jednostkami gospo- darczymi. Powstaje także niebezpieczeństwo naruszania ustawodawstwa antymonopolowego. Przy uwzględnia- niu powyższych korzyści i kosztów następuje ewolucja stosowanych w praktyce zaleceń. Sprzyja to utrwalaniu równowagi instytucjonalnej.

Jednym z elementów tej równowagi jest uzyskiwanie stabilności politycznej, która jednak może mieć „pozytywny” i „negatywny” charakter. Wyrazem pozytywnej stabilności politycznej jest zdolność elit politycznych do efektywnej zmiany instytucji ekonomicznych. Elity jak i inne podmioty na scenie politycznej kierują się różne- go rodzaju interesami, dążąc do maksymalizacji własnej użyteczności. Jest ona zgodna z interesami ogółu podmio- tów o ile mamy do czynienia z trwałością „proreformator- skiej władzy” w warunkach demokratycznych wyborów.

Ta zaś zależy od akceptacji danego systemu instytucji ba- zowych i akceptacji istniejących rozwiązań. Dobre ekonomiczne instytucje występują wtedy, gdy siła polityczna na- leży do grup i podmiotów o nastawieniu prorozwojowym (co nie zawsze da się określić ex ante). Istotną rolą pań- stwa pozostaje tworzenie koalicji prorozwojowych grup interesu w warunkach współpracy i partnerstwa.

Traktowanie biznesu jako partnera państwa było i jest realizowane w innych krajach azjatyckich, w tym Ko- rei Południowej (Kightley M., 2013). Kraj ten osiągnął istotne sukcesy gospodarcze, co w dużym stopniu za- wdzięcza efektywnej polityce gospodarczej (koncepcja państwa prorozwojowego) jak i polityce instytucjonalnej – zwłaszcza odpowiedniej regulacji w sferze gospodarki.

Nie bez znaczenia była też polityka umacniania banków państwowych. Wysoka jakość administracji publicznej (zwłaszcza pionów ekonomicznych) wyrażała się w efektywnej realizacji kolejnych zadań planowych przy jedno- cześnie umacnianiu sił rynkowych i ścisłej współpracy

(11)

Z. Staniek: Inercyjność i zmienność instytucji a rozwój

9

z biznesem prywatnym – z wiodącą rolą czeboli. W praktyce umiejętnie łączono elementy planowania z mecha- nizmami rynkowymi, co dalece odbiegało od zaleceń tzw. consensusu waszyngtońskiego. Prywatno-rynkowe sposoby realizacji celów gospodarczych przynosiły tym lepsze rezultaty, im pełniej realizowano koncepcje „partnerstwa rozwojowego”.

Istotnym elementem sukcesów w gospodarce koreańskiej było umiejętna polityka powiązania kapitału ludzkiego i społecznego. Rozwojowi systemu edukacji towarzyszyły tzw. kampanie społeczne na rzecz „przedsiębiorczej kultury pracy”. Jednocześnie z powodzeniem realizowano politykę antykorupcyjną. Korupcja w wielu krajach stanowi podstawową barierę rozwoju gospodarczego. Ko- rupcja w wyniku powszechnej percepcji społecznej (jako składowa obowiązujących norm postępowania) podlega mechanizmom jej zwielokrotnienia; świadomość po- wszechności zachowań korupcyjnych sprzyja włączaniu się do niej kolejnych jednostek i grup. Przy dużym zasię- gu korupcji (korupcja systemowa) sama staje się jedną z podstawowych reguł zachowania większości podmio- tów; swoistego rodzaju instytucją formalno-nieformalną o powszechnym charakterze. Można to określić terminem „swoistej internalizacji” i nabierania cech normy społecznej. W warunkach korupcji silnie rosną też koszty zamówień publicznych. Firmy są szczególnie zainteresowane kontraktami rządowymi, zwłaszcza dotyczącymi długookresowych inwestycji. W warunkach korupcji spada również efektywność transferów praw własności.

Zjawiska te wyeliminowano w gospodarce Korei Pd.

Przykładem istotnej roli kapitału społecznego może być też przykład Wietnamu (Legiędź T.,2014, s.263-282). Au- tor omawiając historyczne dziedzictwo Północy i Połu- dnia Wietnamu wskazuje na fakt, iż te same rozwiązania prawno-regulacyjne prowadza do innych efektów gospodarczych. Kluczową rolę odgrywa tu inny poziom kapi- tału społecznego, funkcjonujących norm społecznych za- chowań. Ma to swoje historyczne uwarunkowania i inne doświadczenia Wietnamu Północnego i Południowego, co zresztą występuje i w innych częściach świata. Odmiennie też wpływały na kulturę i normy warunki środowisko- wo-geograficzne na Północy i Południu (delty rzek). Na Północy warunki geograficzne sprzyjały ukształtowaniu się wiążącego, a nie łączącego, kapitału społecznego. Za- ufanie kształtowało się w ramach grup przy braku kontak- tów z innymi grupami. Na Południu zaś lepsze warunki transportowe i większe kontakty zewnętrzne sprzyjały po- trzebie współpracy z innymi oraz otwartości na wpływy zewnętrzne (okres kolonializmu francuskiego).

Trwałe ślady w świadomości i postawach ludzi wywarł też okres „realnego socjalizmu” w Wietnamie Północ-

nym oraz doświadczenia z rozwiązań instytucjonalnych tzw. „socjalistycznej gospodarki rynkowej” po zjedno- czeniu Wietnamu. Dotyczyło to szczególnie praw czy uprawnień własnościowych i ich ochrony. W analizach praw własności pamiętać należy, iż ta sama forma wła- sności zastosowana w różnych warunkach gospodarowania przynosi na ogół odmienne rezultaty wyrażające się np. w ułatwieniach w efektywnej realokacji zasobów, zmian strukturalnych, „ssaniu” postępu technicznego, konkurencyjności wyrobów, tworzeniu miejsc pracy itd.

Do tych warunków szczególnie należy zaliczyć: stopień zmonopolizowania gospodarki, poziom technik i technologii produkcji, strukturalne więzi między podmiotami, stratyfikację majątkowo-dochodową gospodarstw domowych, zwyczaje i doświadczenia.

Niedostateczna ochrona praw własności powodowała wzrost kosztów transakcyjnych oraz zaniżała efektyw- ność podejmowanych działań. Jednocześnie te same prawa własności przynosiły odmienne efekty na Północy i Południu Wietnamu. Na Północy dawały o sobie znać normy odziedziczone po „socjalizmie” – urzędniczo- -biurokratyczny sposób realizacji zadań gospodarczych.

Okres założenia przedsiębiorstw był znacznie dłuższy na Północy niż Południu. W relacjach władza – firmy inny był poziom wzajemnego zaufania. Analiza relacji sektor publiczny – sektor prywatny wskazuje na relatywnie większe udziały firm państwowych w różnych sferach gospodarowania na Północy. Większy był tu także zakres regulacji państwowej przy relatywnie mniejszej skali działa- nia, co powodowało wzrost kosztów transakcyjnych.

Innego rodzaju przykładem rozwiązań instytucjonalnych może być przykład reformy emerytalnej w gospodarce Chile. Wybór określonego systemu emerytalnego jest wyborem o charakterze politycznym, nie ma tu zastoso- wania wybór w oparciu o rachunek ekonomiczny. Wy- bory nie mogą być wyborami czysto modelowymi, lecz wyborami w konkretnych warunkach czasu i miejsca.

System kapitałowy został niejako „przymusowo wdrożo- ny” w okresie rządów gen. Pinocheta, choć teoretycznie był dobrowolny. Chodzi tu o przymus przekazywania pieniędzy ze składek na rzecz firm prywatnych. Doty- czy to przy tym, nie dodatkowego sposobu oszczędzania na emeryturę, lecz oszczędzania na podstawowe środki emerytalne. Rozwiązania systemowe, o charakterze formalnym, zostały wdrożone do praktyki niezależnie od istniejących uwarunkowań, w tym opinii „przyszłych emerytów”. Jednocześnie warunki dyktatury wojskowej pozwalały na stosowanie polityki gospodarczej sprzyja- jącej wdrażaniu kapitałowego systemu emerytalnego np.

restrykcyjna polityka fiskalna i ekspansywna polityka monetarna przy kontroli kursu walutowego. W warunkach Chile istotne znaczenie miało też kształtowanie cen

(12)

Zarządzanie. Teoria i Praktyka 1/2014 • ISSN 2081-1586 • w s m . w ar s z aw a . pl

10

miedzi i relatywnie duża prywatyzacja, co umożliwiało sfinansowanie reformy emerytalnej. Rozwiązania chi- lijskie miały więc w dużym stopniu charakter unikalny, trudno realizowalny w innych warunkach. Stanowi to kolejne potwierdzenie niemożności prostego kopiowania rozwiązań instytucjonalnych w globalnej gospodarce.

********

Przedstawione w referacie rodzaje polityki instytucjonalnej oraz konkretne przykłady rozwiązań instytucjonalnych wskazują na złożoność relacji sposobów spra- wowania władzy i wzajemnych związków „demokracji a rozwoju” w poszczególnych krajach. Doświadczenia historyczne są różne (np. wspomniane wyżej Chile czy

wymagające szerszego omówienia Chiny), co jest źró- dłem wielu kontrowersji. Na ogół jednak struktury wła- dzy państwowej kształtowane są najczęściej z użyciem mechanizmów demokratycznych – takich jak społeczna kontrola, wolne wybory czy rotacja władz. Demokracja może sprzyjać rozwojowi do pewnego pułapu swobód i wolności demokratycznych; po ich przekroczeniu zaś wywierać wpływ negatywny – głównie z uwagi na liczne grupy interesu i różnego rodzaju naciski o charakterze redystrybucyjnym. Znaczenie ma także poziom rozwoju gospodarczego. Niekiedy trudne reformy gospodarcze, wymagające ponoszenia dużych kosztów społecznych, mogą być łatwiejsze do realizacji w warunkach władzy o charakterze autorytarnym z pewnymi, czasowymi ogra- niczeniami systemu demokratycznego.

l

^iterAturA

• Acemoglu D.,Johnson S.,Robinson J., Institutions as the Fundamental Cause Long-Run Growth, NBER Working Papers10481, 2004.

• Acemoglu D., Robinson J., Economic Origins of Dictatorhip and Democracy, Cambridge University Press, Cambridge 2005.

• Aoki M., Toward a Comparative Institutional Analysis, The MIT Press, Cambridge Mass., 2001.

• Durlauf S., Fafchamps M., Social Capital, Cambridge University Press, Cambridge, 2004.

• Eggertsson T., Imperfect Institutions. Possibilities and Limits to Reform, University of Michigan Press, Ann Arbor2005.

• Garbicz M., Problemy rozwoju I zacofania ekonomicznego. Dlaczego jedne kraje są biedne, podczas gdy inne są bogate?, Oficyna Wolters Kluwer business,Warszawa, 2012.

• Greif. A., Institutions and the Path to the Modern Economy, Lessons from Medieval Trade, Cambridge University Press, Cam- bridge, New York,2006.

• Hoff K., Stiglitz J.E., The Transition Process in Post-Communist Societies:Towards a Political Economy of Property Rights, (in) Bertil Tungodden, Nicholas Stern, and Ivar Kolstad, eds. Towards pro-poor policies–Aid, institutions ,and globalization. New York, Oxford University Press (for the World Bank) 2004.

• Kightley M., Polityka i reformy Park Chung Hee jako źródło gospodarczego skoku Korei Południowej, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, 2013.

• Knowles S., The future of social capital in development economics research; Konferencja: WIDER Jubilee Conference, 2005.

• Legiędź T., Reformy gospodarcze w Wietnamie z perspektywy instytucjonalnej [w:] Nowa ekonomia instytucjonalna wobec współczesnych problemów gospodarczych (red.), Rudolf S., Wyższa Szkoła Ekonomii, Prawa i Nauk Medycznych im. prof.

E. Lipińskiego w Kielcach, Kielce 2014

• Leszczyński L., Gyoseishido w japońskiej kulturze prawnej, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1996.

• North D.C., Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University Press, Cambridge, New York, 1990.

• Rodrik D., Goodbye Washington Consensus, Hello Washington Confusion? A Review of the World Bank’s Economic Growth in the 1990s, Learning from a Decade of Reform, “Journal of Economic Literature” 2006, No4.

• Rodrik D., One Economics, Many Recipes: Globalization, Institutions and Economic Growth, Princeton University Press, 2007.

• Staniek Z., System instytucjonalny a wzrost i rozwój gospodarczy [w:] Szkice z dynamiki i stabilizacji gospodarki (red.), W. Pacho, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, 2009.

• Równowaga instytucjonalna i jej wymiary [w:] Nowa Ekonomia Instytucjonalna wobec kryzysu gospodarczego (red.), S. Ru- dolf, Wydawnictwa Wyższej Szkoły Ekonomii i Prawa, Kielce 2012.

• Williamson O.E., Ekonomiczne instytucje kapitalizmu: firmy, rynki, relacje kontraktowe, Warszawa, PWN, 1998.

• Ząbkowicz A., Znaczenie niektórych cech układu instytucjonalnego (enforcement, embeddness) dla awansu ekonomicznego – zarys problemu na przykładach [w:] Nowa ekonomia instytucjonalna wobec współczesnych problemów gospodarczych (red.), Rudolf S., Wyższa Szkoła Ekonomii, Prawa i Nauk Medycznych im. prof. E. Lipińskiego w Kielcach, Kielce 2014.

(13)

Zarządzanie. Teoria i Praktyka 1/2014 ISSN 2081-1586 str. 11-17

Marcin Krupa

Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

Ekonomia a wojna: perspektywa ekonometryczna / Economy and war:

an econometrics perspective

Adres do korespondencji:

mgr Marcin Krupa

Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie e-mail: krupa100@poczta.fm

W

ojna, jako odrębne zjawisko społeczne, ba- dana jest nieoficjalnie przez większość dys- cyplin nauk społecznych. Wynika to z natury samej wojny, która jest zjawiskiem niezwykle interdy- scyplinarnym. W potocznym myśleniu wojna kojarzona jest wyłącznie z nauką historii, jednak w swej istocie fe- nomen ten obejmuje wszystkie płaszczyzny badań spo- łecznych i humanistycznych (np. psychologia – badania nad agresją, antropologia – badania nad rolą walki w kulturze plemiennej itp.). Nieformalną nauką badającą wojnę w całej jej okazałości jest „polemologia” (polemo z gr. wojna). Problematyka wojny zwróciła uwagę świa- ta nauki głównie za sprawą dwóch wojen światowych (1914-1945), które to stały się impulsem do uformo- wania się nowej dyscypliny naukowej – „stosunki mię- dzynarodowe”. Początkowo tę interdyscyplinarną naukę zdominowało w sposób absolutny środowisko polito- logów, argumentujące, że wymiar polityczny determi- nuje relacje międzynarodowe, relacje których najważ- niejszym elementem jest wojna, która to jest wyłącznie zjawiskiem politycznym. Cechą metodologiczną badań politologicznych jest normatywne podejście badawcze,

wyrażające się w postaci połączenia filozofii z historią, gdzie dominuje literacka mało ścisła argumentacja, dodatkowo nacechowana luźnie racjonalną, intuicyjną i percepcyjną argumentacją, zazwyczaj dedukującą fakty. Kultura politologicznych badań w stosunkach międzynarodowych systematycznie słabnie za sprawą niepowodzenia jednowymiarowych politycznych teorii (uświadomienie społeczności akademickiej nauk społecznych o konieczności stworzenia kompleksowej teorii stosunków międzynarodowych łączącej wszystkie wymiary społeczne [polityka, gospodarka, socjologia, psychologia]) oraz obserwowanych sukcesów badań ścisłych w ekonomii.

W samej ekonomii badania wojny dotychczas ogra- niczały się głównie do obszaru historii gospodarczej w ramach której studiowano np. wpływ danej wojny na stan danej gospodarki, zarządzanie gospodarką w stanie wojny, czy proces odbudowy powojennej. Innymi bardziej współczesnymi podejmowanymi zagadnieniami są np. analizy rynków handlu uzbrojeniem. Ogólnie, badań ekonomicznych w aspekcie tego najważniejszego

A

^bstrAct

It seems that the boundaries of the progress of the economy by the same understanding of the economy are close to the final exploration, or even if not, at least in this matter, you can see a major crisis. Therefore, one can conclude that the natural necessity is the realization of economies of interdisciplinary; economics, which aims to find answers to questions about the laws governing the economy not only in the economy, but also at the level of the whole social issues. This article tries to meet this challenge, depending searching that can draw in perspective, the relationship of the economy to the war.

Keywords: economy, economics, war, peace and conflict studies, econometrics, international relations

(14)

Zarządzanie. Teoria i Praktyka 1/2014 • ISSN 2081-1586 • w s m . w ar s z aw a . pl

12

dla problematyki międzynarodowej zagadnienia jakim jest wojna, jest bardzo mało. Toteż samoistnie rodzi się potrzeba zwiększenia zasięgu pojęciowego ekonomii, celem odkrycia powiązań łączących wymiar ekonomiczny problematyki społecznej z innymi wymiarami, w tym przypadku z wojną. Ponadto rodzi się również konieczność zwiększenia wpływu ekonomii w samych stosunkach międzynarodowych – wpływu, który nie ograniczałyby się wyłącznie do obszaru międzynarodo- wych stosunków gospodarczych. Dobrym przykładem zwiększenia znaczenia ekonomii w naukach społecz- nych są badania laureatów nagrody Nobla z 1993 roku – R. Fogel, D. North – którzy dokonali wielu odkryć w samej historii, interpretując ją w kategoriach teorii neoklasycznej ekonomii i wdrażając w nią metody badań ekonometrycznych pod pojęciem „kliometria” (Klio – z mitologii greckiej muza historii). Konieczność zwięk- szenie roli i ilości interdyscyplinarnych badań w ekonomii podyktowana jest również systematycznym uwi- dacznianiem niedoskonałości samych teorii ekonomii, co wiązać można z nieobiektywną próbą wyrwania ekonomii z kontekstu społecznego. Badanie wojny przez ekonomistów posiada w sobie ogromny potencjał po- znawczy, gdzie np. obserwuje się, że w momentach wojny, która jeżeli rozgrywa się poza terytorium kraju które je prowadzi, dochodzi do znacznego zwiększenia wydaj- ności ekonomicznej gospodarki zarządzanej przez rząd centralny, czego najlepszym przykładem są USA, któ- re zwiększyły dochód narodowy o około 50% w czasie II wojny światowej¹. Innym rodzajem badań są badania cykli koniunktury z cyklami wojen, co do których odnosi się niniejszy artykuł. Celem tych badań jest ustalenie czy pomiędzy konkretnymi cyklami ekonomii a różnorako interpretowanymi cyklami wojen, ma miejsce współ- zależność? Badania te są bardzo rzadko podejmowane, z dużym prawdopodobieństwem stwierdzić można, że je- dynym na dzień dzisiejszy zawodowo czynnym naukow- cem, który podjął się tej tematyki jest W. R. Thompson.

h

istoriAbAdAńnAdrelAcjAmicyKlieKonomii zcyKlAmiwojen

Prawdopodobnie pierwsze studia nad relacjami cykli ekonomii z cyklami wojny przeprowadził A. L. Macfie, publikując wyniki w 1938 roku². W ramach swoich ba- dań, skoncentrowanych głównie na Wielkiej Brytanii, Macfie wyodrębnił cykl koniunktury na przestrzeni od końca XVIII wieku do początku XX wieku, który repre-

1 P. Kennedy, Mocarstwa świata: narodziny, rozkwit, upadek, przemiany gospodarcze i konflikty zbrojne w latach 1500-2000, Książka i Wiedza, Warszawa 1994, s. 361.

2 A. L. Macfie, The outbreak of war and the trade cycle, „Economy Histo- ry”, Vol. 3, No. 13 (1938), s. 89-97.

zentował zasadniczo wskaźnik bezrobocia, jak również uformował cykl wojen, którego źródłem były badania historyczne. Zestawienie tych dwóch cykli ukazało wy- stępowanie wojen w momentach wzrostu gospodarczego, a dokładnie w ostatnim stadium koniunkturalnym.

Macfie zinterpretował te wyniki w przestrzeni psycholo- gicznej, argumentując, że świadomość zbliżającej się de- koniunktury w stanie pozytywnym ekonomii wpływa na zachowanie dewcydentów politycznych, którzy odczu- wają konieczność pewnych posunięć, które ostatecznie prowadzą do wojny. Do podobnych wniosków doszedł G. Blainey³, który stwierdzał, że wzrost gospodarczy jest jednym z istotnych czynników oceny siły przez państwa.

Według Blaineya wojny nie wybuchają w stanie deko- niunkturalnym gospodarki, ponieważ nie ma ku temu sprzyjających finansowo i społecznie okoliczności.

Nieco inaczej do problematyki podchodzi E. M. Bernste- in i E. J. Hamilton⁴. Według Bernsteina wojny zmieniają wzorzec przebiegu cyklu koniunkturalnego. Np. jeżeli w danej gospodarce źródłem kryzysu jest niski popyt, to wojna może przyczynić się do ożywienia koniunkturalnego. Jednakże ożywienie jest z całą pewnością krót- kotrwałą tendencją, ponieważ zdolności produkcyjne są ograniczone, a wojna wyniszcza kapitał, toteż wiąże się ostatecznie z dekoniunkturą i inflacją. Ożywienie może mieć miejsce dopiero po wojnie. Natomiast Hamilton do tej problematyki podchodzi z szerszej perspektywy hi- storycznej, uznając, że wojny globalne to efekt rewolucji przemysłowej i globalizacji produkcji. W erze przedin- dustrialnej gospodarka wymagała zaangażowania duże- go procentu społeczeństwa w wytwarzanie produktów podstawowych, tym samym wojny angażowały mały procent ludności, co powodowało niski wpływ wojny na gospodarkę – tę tezę potwierdza inflacja, która w tych czasach była niska. Sytuacje zmieniła rewolucja przemy- słowa, która dała możliwość masowego zaangażowania społeczeństwa w wojnę i produkcję wojenną, przyczy- niając się do narodzin wojen totalnych, mających silny wpływ na poziom cen.

b

^AdAniA

w. r. t

^homPsonA

Thompson w swoich pierwszych badaniach postanowił zweryfikować ostatecznie słuszność tezy postawionej przez Macfie, opierając się na najnowszych danych ze zakresu cykli koniunkturalnych USA, Wielkiej Brytanii, Niemiec i Francji i cykli wojen (projekt Correlates of

3 G. Blainey, The Causes of War, Free Press, New York 1973.

4 E. M. Bernstein, War and The Pattern of Business Cycles, “The American Economy Review”, Vol. 30, No 3 (1940), s. 524-535. E. J. Hamilton, The Role of War in Modern Inflation, „The Journal of Economics History”, Vol. 37, No. 1 (1977), s. 13-19.

(15)

M. Krupa: Ekonomia a wojna: perspektywa ekonometryczna

13

War) na przestrzeni czasowej lat 1792-1973. Wynikiem przeprowadzonych badań było podważenie tezy postawionej przez Macfie, oczywiście w zestawieniu cech za- proponowanych przez Macfie⁵.

Thompson w swoich badaniach zauważa istnienie innej prawidłowości. Otóż uznaje, że istnieje silna współza- leżność pomiędzy cyklami ekonomicznymi, a zwłaszcza cyklami cen interpretowanymi przez N. Kondratiewa, a wojnami globalnymi (nie tylko tzw. wojny światowe, lecz inne o dużej skali i dużym zasięgu, np. wojny napo- leońskie). Odniesienie do Kondratiewa przyczynia się do sformułowania wielkich teorii stosunków między- narodowych (teoria systemów-światów I. Wallersteina⁶ czy teoria cykli hegemonicznych G. Modelskiego⁷). We- dług Thompsona, który w swoich badaniach stosuje już bardziej zaawansowane metody matematycznej analizy, inflacja może przyczyniać się do wojen globalnych, któ- re dodatkowo przyspieszają proces wzrostu cen, gdzie dochodzi do przesilenia, które następuje w trakcie wojny, które prawdopodobnie kończy tę wojnę⁸.

K

^onstruKcjA^bAdAwczA

Metodologicznie praca ma charakter ścisły i poprzez swoją ścisłość odwołuje się do metodyki ekonometrycz- nej, której idee uformowało przyrodnicze podejście do badań naukowych. Jeżeli chodzi o przestrzeń czasową badań, to mowa o latach 1962-2007. Przyjęcie takiego przedziału czasu wynika m.in. z koncepcji istnienia ewolucji, gdzie prawa kształtujące procesy badanych zjawisk ulegają ciągłej zmianie. Inną przyczyna są np.

braki w dostępności rzetelnych i komplementarnych danych statystycznych. Odnosząc się do procesów i ich wskaźników, mowa tu o cechach statystycznych trzech zjawisk: cykl aktywności militarnej USA, cykl koniunktury USA, cykl wojen. Koniunkturę gospodarki USA reprezentują dwie cechy statystyczne: procent zmiany PKB realnego USA (PKBUS) i stopa bezrobocia USA (BUS); aktywność militarną USA reprezentuje procent PKB globalnego nakładów na zbrojenia (MPKB); natomiast wojnę reprezentują dwie cechy: wojny trwające (WT) i wojny rozpoczynane (WR) – pierwsze to liczba wojen jaka ma miejsce w danej jednostce czasu, a druga to liczba wojen jakie się rozpoczęły w danej jednostce czasu.

5 W. R. Thompson, Phases of the Busines Cycle and the Outbreak of War,

“International Studies Quarterly”, Vol. 26, No. 2 (1982), s. 301-311.

6 I. Wallerstein, Analiza systemów-światów, Wydawnictwo Akademic- kie Dialog, Warszawa 2007.

7 G. Modelski, R. A. Denemark (red.), World System History, EOLSS Pub- lishers, Oxford 2007.

8 W. R. Thompson, L. G. Zuk, War, Inflation, and Kondratieff Long Wave,

„The Journal of Conflict Resolution”, Vol. 26, No. 4 (1982), s. 621-644.

Wyodrębnienie trzech specyficznych procesów, gdzie badania prowadzone są na przykładzie USA, wynika z uwzględnienia bardzo wpływowych badań dokona- nych przez np. K. Waltza⁹, które wykazują, że cała struk- tura systemu międzynarodowego, odwołując się np. do analogii kosmologicznej, przypomina strukturę kosmo- su, gdzie czym większa masa ciała niebieskiego (analo- giczny odpowiednik państwa), tym jej większy wpływ na zakrzywienie czasoprzestrzeni. Tak też mocarstwa determinują przebieg procesów struktury międzyna- rodowej, gdzie natura struktury zmusza do akumulacji siły. Teoria Waltza jest na tyle wpływowa, że zachęca do dostosowania konstrukcji pracy do jej wyników.

9 K. Waltz, Man, the State, and War, Columbia University Press, Colum- bia 2001, K. Waltz, Theory of International Politics, Addison-Wesley Publishing Company, Mess 1979.

Czas PKBUS BUS MPKB WT WR

1962 6,1 b.d 9,2 11 3

1963 4,4 b.d 8,9 11 5

1964 5,8 b.d 8,5 11 3

1965 6,4 4,5 7,4 13 5

1966 ^6,5 ^3,8 ^7,7 ¹¹ ³

1967 2,5 3,8 8,8 14 5

1968 4,8 3,6 9,4 13 2

1969 3,1 3,5 8,7 12 3

1970 0,2 4,9 8,1 14 4

1971 3,4 5,9 7,3 13 4

1972 5,3 5,6 6,7 12 6

1973 5,8 4,9 5,8 14 4

1974 -0,6 5,6 5,5 14 3

1975 -0,2 8,5 5,5 19 8

1976 5,4 7,7 5,2 15 5

1977 4,6 7,1 4,8 16 2

1978 5,6 6,1 4,7 21 9

1979 3,1 5,8 4,6 20 5

1980 -0,3 7,1 4,9 18 5

1981 2,5 7,6 5,1 16 1

1982 -1,9 9,7 5,7 19 5

1983 4,5 9,6 6,1 21 5

1984 7,2 7,5 5,9 22 2

1985 4,1 7,2 6,1 18 1

1986 3,5 7 6,2 21 3

1987 3,2 6,2 6,1 21 3

1988 4,1 5,5 5,8 19 2

1989 ^3,6 ^5,3 ^5,6 ²³ ⁹

1990 1,9 5,6 5,2 20 2

Tabela 1: Cechy statystyczne procesu badawczego