.NS 1 (1136).

.NS 1 (1136). W arszawa, dnia 3 stycznia 1904 Tom X X III.

T Y G O D N I K P O P U L A R N Y , P O Ś W I Ę C O N Y N AUK OM P R Z Y R O D N I C Z Y M .

P R E N U M E R A T A „W S Z E C H Ś W IA T A 11.

W W a r s z a w i e : rocznie rub. 8> kw artalnie rub. 2.

Z p r z e s y łk ą p o c z t o w ą : rocznie rub. 10, półrocznie rub. 5.

Prenumerować można w Redakcyi W szechśw iata i we w szystkich księgarniach w k raju i zagranicą.

R edaktor W szechśw iata przyjm uje ze spraw ami redakcyjnem i codziennie od godziny 6 do 8 wieczorem w lokalu redakcyi.

A d r e s R e d a k c y i : M A R S Z A Ł K O W S K A N r . 118.

rozpoczynającym się dw udziestym trzecim roku swego istnienia W szechśw iat prag n ie utrzy m ać się n a stanow isku o rg an u p rzy ro d n i­

ków polskich. Chce, żeby w nim odzw ierciedlały się w szystkie sp ra­

wy, zajm ujące przyrodników wogóle, a badaczów polskich w szcze­

gólności. Nie od dzisiaj m yśl ta kieruje usiłow aniam i naszego pism a, a jakkolw iek nie m ożem y się poszczycić doskonałością rezu ltató w d o ty ch ­ czasowych zabiegów , k u jej urzeczyw istnieniu podjętych, nie w ątpim y, że przyszłość, m oże niedaleka, pozwoli nam oglądać owoc naszej pracy. W isto ­ cie bowiem dążenia naukow e w ykazują u nas ciągłe, choć powolne, postępy i tru d n o b y było w yobrazić sobie dzisiejsze nasze społeczeństwo pozbawio- nem lite ra tu ry książkowej; i peryodycznej we w szystkich gałęzi ach wiedzy i um iejętności.

Myśl naukow a polska zaczyna rozw ijać skrzydła do lotów sam odzielnych.

Jesteśm y w tej chw ili naocznym i św iadkam i, ja k za jej spraw ą potężnym w strząśnieniom ulega kunsztow ny gm ach dotychczasow ych, najbardziej za ­ sadniczych poglądów n a m ateryę. Na w szystkich polach działalności b a ­ dawczej sp o ty k am y zasłużone im iona rodaków naszych. W zrastają zastępy czytelników książki naukow ej.

W szechśw iat nie przeceniał nigdy swego znaczenia i nie przypisyw ał sobie roli przew odniej. Ma jednak praw o żądać uzn an ia dla swego c h a ra k ­ te ru w iernego i bezstronnego pośrednika pom iędzy w arsz ta ta m i nauki a spragnioną jej posiewu rzeszą. Niemniej otw arcie przypom ina, że nigdy nie m iał najdalszego n aw et udziału w żadnej robocie, niezgodnej z niepo­

kalan ą czystością i surow ą pow agą nauki.

Od p o czątk u swego istn ien ia pismo nasze prow adziło ciężką walkę

z brakiem środków m atery aln y ch . Cofnąć się jed n ak przed trudnościam i

nie pozw alała m u w iara w doniosłość społeczną jego zadań. Z w iarą tą

rozpoczyna rok now y i z n ią zw raca się o poparcie do swych czytelników ,

nie w ątp iąc o ich życzli wości.

P rzeciągły świst. P udło w agonu konw ul- syjnie drgać zaczyna i tem po postukiw ali kół o szyny staje się coraz silniejsze. W oknie m ignął obraz sm ukłego ciem nego kom ina fabrycznego. N apraw o i nalewo zaczyna­

ją tłoczyć się zabudowania. To... Kielce.

W rozdole długa zielona plam a. Na tle jej nieco unoszą się dość rzadko rozsiane p stre kanciaste k o n tu ry kam ienic. Gdzieniegdzie w ystrzeli do góry „drapacz n ieb a“ p rzy ­ słonięty do krępego korpusu fabryki. J e d ­ na zaledwie filigranow a wieżyca odcina się od tła nieba, a obok niej mniej śmiało u n o ­ si się przysadzista dzwonnica. W ięc takie są Kielce? S tacy a. Z giełk i zamieszanie tow arzyszy zabiegom rzeszy podróżnej oko­

ło w ydobycia siebie i tobołków z pudel w a­

gonowych. K ażdy śpieszy opuścić klatkę do przewożenia ludzi z udziałem pary, by dopaść coprędzej w ehikułu. Pow ierzyw szy | się przew odnictw u bluzy niebieskiej znajdu- } jem y się niebaw em znow u w klatce, m niej­

szej jed n a k niż poprzednia, i to do tyła, że nie decydujem y się dać swobody położenia kończynom, a oparcia plecom w obawie, byśm y nie byli powodem rozszycia się arki kołowej, nieobliczonej oczywiście na tęższą, a m ającą pochop do w ygody zaw artość.

Przed szybami k aretki przem ykają się „ka- | m ienice“. W ehikuł jedn ak z tak ą w erw ą j tańczy po bruku, że niepodobna kojarzyć wrażeń. Stajem y u kresu u trząsan ia się.

U sunąw szy z powierzchni swej nieuniknio­

ne, acz niekoniecznie niezbędne dodatki, n a ­ byte w podróży, i zadawszy pracę narządom traw ien ia w ym ykam y się „na m iasto Ulice w yglądają jak by dopiero wczoraj świeżo a naprędce zostały w ykrojone. K am ienie

M ¹ b ruk u jeszcze nie zdążyły się w y­

zbyć kanciastości. K upki cegieł spojone w niepozorne kam ienicz­

ki spraw iają wrażenie czasowego um eblowania ulicy. W szystko to szare lub p stre i niby naprędce łatane, jakby nie obeschłe jeszcze należycie na słońcu. M ijając jed- nę z u lic z e k dobiegających z p ra ­ wej strony do ulicy kolejowej, spostrzegam y w końcu m ury świą­

tyni. Skierow ujem y się w tam tę stronę. N a w ypukłym placu podm urow anie poszczerbione w p aru miejscach wschodami ug n iata korab fary. U jednego jej rogu rozsiadła się krępa dzwonnica. Nieco opodal, gdyby na straży u wejścia, na podm urow a­

niu przykucnęła kapliczka. Szlakiem z płyt

„m arm uru" kroczym y ku wejściu i stajem y pod po krytą m alowidłam i naw ą kościoła.

P strość barw rozprasza uwagę i zniew ala do odruchowego rozglądania. W trakcie tego w półcieniu niedaleko od wejścia n a tle ścia­

ny spostrzegam y zarysy płaskorzeźby. Po zbliżeniu się przekonyw am y się, że jest to postać Bogarodzicy w ykuta z błyszczu oło­

wiu. J e s t to zabytek z czasów świetniejsze­

go rozw oju kopalnictw a. Trzy takie posągi są w gub. kieleckiej, a tablica umieszczona obok jednego z nich, mianowicie w K ar- czówce, opiewa:

R o k u ty sią c szesset czterdzieści szostego W ilią M atki B o sk iey G ru d n ia dnia siodm ego T rz y b y ły G rana w ielk ie w ykopane

W G órze M ach new ski, ale ta k nazw ane N ajsw iiętsza M atka, A ntoni, B a rb a ra T u d la K orczów ki w spaniała Ofiara A to za B isk u p stw a P io tra G ębickiego K ra k o w sk ie y K a te d ry X ięc ia S iew ierskiego S ta ro sta C zechow ski k az ał ich obrobić B y tem i S tatu a m i K ościoły ozdobić W K ielcach K a te d rz e M a ry a zostaie W B orkow icach A ntoni to Pism o zeznaie H ila ry M ala ze W s i N iew achlow a On to w ynalazł Masz w ieść co do słow a X ia d z A n d rz ey K u zn ia rsk i G w ardyan tu te y sz y Z A rchiw um ułożył te szesnascie W ie rsz y .

Tablica ta, umieszczona w bocznej nawie- kapliczce, jest w takim stanie, że niedługo stanie się nieczytelną. W gorszym jest po­

sąg—podnóże usiane jest sześciankami błysz­

czu; pochodzi on z licznych brózd, ręką

j

w andala w posągu w ydłubanych. Cała ka-

J pliczka, zaśmiecona i obdarta, jest dosadnym

W SZ E C H ŚW IA T 3 obrazem, ja k u nas byw ają cenione pam iątki.

Niedaleko stąd m am y d ru g i tego obraz. Na górze Machnowskiej, gdzie owe bryły ołowiu były znalezione, staraniem mieszkańców sta­

nął skrom ny poińniczek ku przekazaniu po­

tomności o ciekawem zdarzeniu i imieniu jego sprawcy, H ilarego Mali. Dziś na tern miejscu tylko gruzy podw aliny znajdujemy.

Szczątki tablicy obok w kaw ałkach, poryso­

wane, nurzają się w kurzu. U płynie jeszcze trochę czasu, a wrosłe w ziemię znikną zu­

pełnie z powierzchni, albo zabiegliwa wie­

śniaczka użyje je na podm urów kę do pieca wraz z resztą szczątków pom nika. A jest to jeden z bardzo niewielu zabytków, jakie ręka ludzka zostaw iła świadomie k u upa­

m iętnieniu dziejów kopalnictw a. Tylko cm entarzyska pracy kopalnianej, jakie n a­

potykam y w tej okolicy: wzgórza podzioba- ne raz po razie dołam i czy to od zapadnię­

tych świetników, czy od szybów próbnych, w arpy (kupy skały jałowej wyrzuconej z szy­

bu) porosłe zielskiem, niekiedy trochę krusz­

cu z w arpy wyzierającego, świadczą o lep­

szych czasach ty ch odłogiem dziś leżących łysin. Dziś tylko kopcące niebo kom iny pieców w apiennych są jedynem i przedsta­

wicielami przem ysłu, w górach, otaczających Kielce, biorącego strawę.

Szereg długich szyj widzimy z rozm ai­

tych stron m iasta. Cztery przysiadły się tuż pod m iastem u niewielkiej, mocno nad ­ werężonej, poobdzieranej w wielu miejscach i świecącej nagiem i skałam i góry. To Ka- dzielnia. Z nana je s t dobrze każdemu kielcza- ninowi. Starszym pokoleniom służyła za cel niedzielnych wycieczek za miasto. Uczniacy,

„przeskrobaw szy“, w jej jaskiniach chowali się od kary, lub ci, którym przygody R obin­

sona K rnzoe spać nie dawały, układali plan wędrówki w nieznane kraje. Tu też D yga­

sińskiego rówieśnicy daninę nastrojow i wie­

ku składali. N a jej um ajonych zielenią ja ­ łowca zboczach „na traw ie1' odbywały się pikniki i m ajówki. Bo też wspaniale usy­

tuow ana je s t ta niepozorna góra. Tuż pod m iastem położona otw iera widok wspaniały:

z jednej strony rozściela się panoram a Kielc, zielonej plam y w nizinie, w któ rą zostały wciśnięte grupy domów i św iątyń. Na lewo ku północy nizina wydym a się w pokaźną górę, na której oparte o siny las rozparły

się m ury klasztorne Karezówki, z pośród których w ym yka się pod niebo wieżyca ko- ściołka. Na zachodzie siną smugą snuje się pasmo górskie, obrosłe borem. A i sa­

m a góra niepozornością grzeszy tylko zda­

ła. J u ż gdy po ścieżynie od szosy pnie­

my się wśród czepiających się odzieży ram ion jałowcow ych krzaków, widok roz­

ścielający się przed naszemi oczyma co­

raz bardziej się urozm aica. G dy stanie­

my na najw yższym jej punkcie wśród grupy skał, stanow iących kraw ędź polany we­

w nętrznej, spostrzegam y dopiero, że w raże­

nie, jakie sprawia, nie może służyć za charak­

terystykę góry. G dy od wejścia z szosy (ze strony południowo-wschodniej) góra stopnio­

wo się podnosi z ponad pola, z innych stron, przeciwnie, uryw a się ścianami pionowemi.

Oprócz tego w środku zam iast spodziewa­

nych cyplów skalnych—polana nieckowato wgłębiona w górę o wolnym spadzie ku północy, gdzie, nie tam ow ana ścianą skał, otrzym uje wylot. W taki sposób góra na- ogół m a postać podkowy, a jeszcze lepiej — kształt diiny. Brzegi tej podkowy są moc­

no poszarpane robotam i górniczemi; stąd kilka poziomów tarasow ato do siebie się ma­

jących. Pow ierzchnia góry jest dziwnie niejednakowa; w jednem miejscu czujemy pod nogami g ru n t zupełnie miękki, w innem zaledwie nikłą w arstew kę ziemi rodzajnej, a tu lub owdzie sterczy szczera skała. J e ­ żeli się przyjrzym y ścianom skał, zjawisko w tej chwili staje się zrozumiałe. M amy tu niby przekrój górnych warstw góry. Ściana cała składa się jak b y z dużych kafli skal­

nych porozcinanych szparami; szczeliny te nie są puste wypełnia je glina. Niekiedy są wąskie, ledwie dostrzeżone, w innem miejscu tw orzą już istotną studnię; wreszcie tu lub owdzie skała zawiera całą olbrzymią lukę, wypełnioną gliną- Zw ykle od takich wgłębień w dół w skałę wżera się kanał, który ju ż to się zwęża, już rozszerza, zmie­

niając kierunek, załamując się. Od wierz­

chu k anał w ypełnia glina, niekiedy jednak po paru zakrętach, staje się wolnym od niej i wtedy, zajrzawszy, przekonyw am y się, że jest to loch n a tu ra ln y ' o ścianach wytapeto- w anych kalcytem i dnie czerwoną gliną wy- słanem. W łaśnie na południowo-zachod­

niej ścianie skały jeden taki kanał rzuca się

4 W S Z E C H ŚW IA T JM® 1 w oczy. Jeżeli pójdziem y wzrokiem za je ­

go biegiem spostrzeżem y, że w dole w yra­

sta w paszczę jaskini. Pozbieraw szy końce szat w garście i uw olniw szy się od kapelu­

sza, zgięci, a raczej zwinięci na podobień­

stwo try lo bita wślizgujem y się do o tchłan i.

M rok i chłód nas otacza. Nogi więzną w grzęzkiem błocie, a za kołnierzem czujemy chłodną kroplę, któ ra ju ż zdążyła zdradziecko się wślizgnąć pod odzież. P rzy m igocącem św ietle zapałki usiłujem y rozpoznać zarysy jask in i, jed n a k narazie napróżno; zaledwie niew ielką plam ę świetlną w idzim y nad so­

bą; reszta stropu ginie w m roku. Pow oli oko zaczyna przenikać ciemności. Zdajem y sobie spraw ę, że w ypukły strop „m arm uro­

w y 1' u brzegów podm yty, a na całej po­

w ierzchni sączący w tysiącu kropelek wodę w apienną ciągnie się, ub ran y w m ałe i w ię­

ksze stalak ty ty , dalej pod poziom pokładu, n a którym stoim y i że nogi nasze grzęzną w nam ule. W p a rty weń kij dopiero na głę­

bokości conajm niej łokcia spotyka skałę tw ardą. Niemal pośrodku jask in i natrafiam y na d ó ł—stąd m iał być w yjęty ogrom ny „ka­

pelusz" szpatu (szpat w apienny = kalcyt).

B y ł to oczywiście stalagm it. Niewielkie stalagm iciki o postaci grzyba odwróconego, całe z k alcy tu prętow ego, m ożna n apotkać tu lub owdzie w glinie. W kilku m iejscach ja sk in i m rok zdaje się być gęstszy, niżeli w innych. Skierow ujem y się poom acku w tam tę stronę. S trop coraz bardziej się pochyla, wreszcie zaw adzam y oń włosami.

Schyleni posuw am y się dalej i w łazim y w gardziel... ku ry tarza. Stuknąw szy zkolei kilkak ro tnie m łotkiem , w jednem m iejscu otrzym ujem y dźwięk odm ienny. P rz y jrz a ­ wszy się skale, spostrzegam y, że jest w tem m iejscu in n a —spękana i p ły to w ata. Z abie­

ram y się do niej i niebaw em w yłam ujem y okazałą płytę, której dolna pow ierzchnia usia­

na je st m isternie ugrupow anem i w gw iazd­

ki i „szczotki1' kryształkam i. Zachęceni tą pierw szą zdobyczą, usiłujem y przeniknąć wzrokiem m roki k u ry ta rz a podziem nego, ale napróżno. N iestety, nie m ożem y i w in n y sposób zadośćuczynić palącej nas ciekaw o­

ści—k u ry tarz staje się ta k wąski, że trzeb a chyba posiadać gibkość g a d u i skupić się w jed n y m tylko wym iarze, by się tu p rze­

ślizgiwać. ■ W ycofujem y się tedy do g ro ty

i zaw ieram y z nią bliższą znajomość; w jed­

nym. z jej rogów w głębi znajdujem y drugi kury tarz, tak samo jedn ak najeżony niedo­

godnościam i podróży. Pow ierzchnia jego ścian, pokryta naciekiem kalcytow ym , w nie­

któ ry ch miejscach je s t ciekawie in k ru sto ­ wana: ze stropu zwisają sople; w m iarę po ­ chylania się stropu i zbliżania się do kierun­

ku prostopadłego kora kalcytow a staje się donioślejszą, a powierzchnia jej usadzona sterczącemi wierzchołkam i rom boedrów kal­

cytu. G rupy te krystaliczne okryte są rdzawo - czerwonym m atem osadu, co nadaje im pew­

ną powagę w yglądu w porów naniu z bły­

skotliw ą grą św iatła takich sam ych gdzie­

indziej zgrupow ań, wdzięczących się poły­

skliwą powierzchnią. B rak św iatła dzien­

nego nie daje nam możności dokładniejszego wejrzenia w szczegóły tego wspaniałego utw oru, przem yśliwając więc nad pokona­

niem przeszkody, wpadam y na m yśl szuka­

nia wychodni, co tem bardziej je s t praw do­

podobne, że grotę oddziela od św iatła dzien­

nego niezbyt grub a ściana skały, ja k to m ożna wnosić z jej położenia od wejścia, a k u ry tarz m a kierunek ku miejscom eks- ploatacyi skały. W istocie w jednem m iej­

scu, u podnóża odkrywki, przysłoniętą nieco rum ow iskiem znajdujem y wychodnię k u ry ­ tarza, k tó ry tu rozdym a się, jak b y postano­

wiwszy zaprezentow ać nam dekoracyę swych ścian w całej okazałości. N adom iar m am y tu i przecięcie inkrustacyi kalcytowej, które nas poucza, że zaczyna się ona prom iennem i w yrostam i zrostków prętow ych kalcytu, dol- nem i końcam i w yrastających z bezkształtne­

go przyw arstku na skale tw ardej. Z akoń­

czenia zrostków sterczą ku w nętrzu k u ry ta ­ rza w postaci owych właśnie romboedrów.

W niektórych m iejscach spostrzegam y, że k ry ształy prętow e k alcytu w yrastają z ziar­

nistej zbitej m asy krystalicznej, nadzianej białem i kulkam i. D ają się one wyłuszczyć.

Zupełnie okrągłe o matowej powierzchni zdają się jak by z najczystszego cukru w y­

krojone; inne znów o powierzchni chropawej m ienią się tysiącem smug św ietlnych. T a niespodzianka zniew ala nas bliżej rozejrzeć się po górze. K roczym y od łom u do łomu.

W ysokie ściany niekiedy o w yraźnie zazna­

czonym biegu, jak b y w arstw w p ły ty spra­

sowanych, pstrzą się drzew iastem i ry su n k a ­

JS6 1 W SZ EC H ŚW IA T 5 mi. Te „ d en d ry ty “ w odziann żelaza—drze­

wiaste postaci nacieku, jak i zostawiła woda prześlizgująca się po szczelinie, której ścianę ongi stanow iła ta powierzchnia skały.

Niekiedy spostrzegam y w tw ardej skale w y­

rwę, wgłębienie wypełnione czerwoną gliną.

Od w yrw y najczęściej idzie w głąb żyła kal- cytowa.

Całe zbocza góry po k ry te są skałam i syp- kiemi. Niekiedy spotykam y tu te same ciemno-czerwone gliny, częściej jednak pia­

sek żółtawy. W paru miejscach piasek ma dziwny wygląd. Zam iast barw y żółtej, czer­

wonawej staje się biały. Po bliższem w ej­

rzeniu spostrzegam y, że nie jest jednostaj­

n y —w arstw y o drobnem okrągłem ziarnie z blaszkami białemi, podobnemi do miki, prześciełają się—kaolinem? Czyżby to isto t­

nie m iał być kaolin? W śród glin, na wapie­

niu?!... Dalej w jam ie spostrzegam y jakąś dziwną z w yglądu skałę. Na oko, zdaleka, powiedzielibyśmy... siarka? Biorąc do ręki, przekonyw am y się, że z siarką nic wspólne­

go nie ma. A jed nak w ygląd jej nic nam nie mówi. Za to kw as solny zniewala skałę samę do przemówienia. Syk burzącej się powierzchni powiada nam, że m am y do czy­

nienia z węglanem. Id ąc dalej, u podnóża góry dochodzimy do pieca. Tuż w obszer­

nym łomie ścielą się ogromne głazy, odwa­

lone od prostopadłej ściany skały. W tw a r­

dej skale, "gdyby olbrzym ia ran a w zdrowem ciele, luka —„studnia" w ypełniona czerwoną plastyczną gliną. Je st ona bardzo podobna do nam ułu w jaskini, daleko jednak m ię­

ksza, i daje się urabiać w palcach ja k ciasto.

Te gliny czerwone, jak b y laterytow e, pia­

sek o dziw nym wyglądzie, kaolin, rum ow i­

sko wapienne, wszystko to odziewające zbo­

cza góry, w ypełniające „studnie" i jaskinie... [ jak b y płaszczem zew nętrznym okrywające,

odgradzające od atm osfery w ygląda tak, | jak b y miało jakiś ściślejszy związek z w a­

pieniem samym. N adom iar dowiadujem y się, że w studniach, gniazdach glin czerwo­

nych znajdow ano galenę. Okazy zaświad­

czyły, że się nie mylono. Isto tn ie są to ty ­ powe sześciany łupliwości m inerału, z w ierz­

chu zamulone gliną, w przełam aniu ukazu- | jące charakterystyczną błyszczącą m etalową j schodkow atą powierzchnię. Skierow ujem y ; się ku polance, którąśm y zaraz na wstępie

oglądali z -cypla skał. B udka, którąśm y wśród polany spostrzegli, okazała się skła­

dem... kaolinu. Białe kupy tego m inerału leżą obok i otaczają w ylot szybu. W głębi jest cały pokład tej kopaliny. Bielutka, ja k masło rozłażąca się w palcach, składa się z drobniutkich błyszczących blaszek. Na- kryt? (krystaliczna odm iana kaolinu). Leży wśród piachów. Niekiedy, w olny od kw ar­

cu, zbiera się w gniazda, popstrzone tu lub owdzie rdzaw em i plam ami. Częściej w ystę­

puje w arstw am i i mocno je st kwarcem za­

nieczyszczony. Piacli, tow arzyszący m u, ze swej strony jest mniej lub więcej zakropio­

ny kaolinem. J e s t to zatem ławica, w k tó ­ rej kaolin z kwarcem się prześciełają i m ie­

szają w najrozm aitszych proporcyach. Pod poziomem obfitującym w kaolin następuje piasek rdzawy, prześciełany gliną. J e st on mocno napojony wilgocią, okresami tworzy się tu „ kurza w ka“. Dalej w dół, ku w ylo­

towi polany z pośród ściany skał i wyboisk, widzimy czerwoną kupę sterczącą obok do­

łu. To znów... żelaziak brunatny. Duże porow ate o warstwowej budowie bryły leżą jedna na drugiej. W arstew ki o niepraw i­

dłowym układzie m ają rozm aite zabarwienie i konsystencyę. Jedne zupełnie ciemne o g ra ­ natow ym odcieniu, inne wiśniowe, to znów rdzawo żółte.

(DN)

J ó z e f Siom a.

ATOMY A DYNAMIDY.

W ciągu kilku lat ostatnich w literaturze fizycznej wysunęła się na plan pierwszy kw estya promieni katodalnych. Poszuki­

wania w tej dziedzinie, prowadzone z go­

rączkowym , rzec można, zapałem, doprow a­

dziły, ja k wiadomo, do odkrycia wielu fa k ­ tów zadziwiających, które rzuciły całkiem nowe światło na istotę m ateryi, wyw ołując konieczność rewizyi wielu dotychczasowych poglądów. Aczkolwiek samych badań by­

najm niej nie m ożna uważać za ukończone, a wyniki, otrzym ane przez różnych bada- czów są niezawsze.zgodne ze sobą, niekiedy zaś wręcz sprzeczne, jednakże powoli z chao­

su tego zaczynają się ju ż w yłaniać teorye

6 W S Z E C H ŚW IA T No 1 ogólne, które z jednej strony dążą do usy­

stem atyzow ania i w ytłum aczenia nowych faktów , a z drugiej do w ysnuw ania z tych faktów now ych wniosków, dotyczących bu­

dowy m ateryi.

Je d n ą z; ciekaw ych prób tego rodzaju jest pogląd, który w ypow iada znany badacz na tem polu, fizyk niem iecki L enard, w rozpra­

wie, ogłoszonej świeżo w „Rocznikach fizy­

ki" ,). W łaściw ym przedm iotem samej roz­

praw y je s t zbadanie doświadczalne pochła­

niania, jakiem u ulegają prom ienie katodal- ne różnej prędkości; atoli ważność otrzym a­

nych wyników skłoniła au to ra do uzupełnie­

nia swej pracy zarysem teoretycznym , w któ­

rym usiłuje on, ja k sam powiada: zapomocą nowych w yobrażeń pow iązać w jednę całość to, czego nas uczą doświadczenia nad pro­

m ieniam i katod alnemi, z tem, co wiemy skąd­

inąd o budowie m ateryi. Celem niniejszego a rty k u łu jest zapoznanie czytelnika z „obra­

zem zjaw isk11, nakreślonym przez L e n a rd a — przew ażnie na podstaw ie faktów z dziedziny absorpcyi prom ieni katodalnych.

Rzeczą niezm iernie uderzającą w tej ab­

sorpcyi je s t to, że obok znacznych prędkości prom ieni katodalnych zachodzi stosunek sta­

ły pom iędzy zdolnością absorpcyjną a gę­

stością ośrodka pochłaniającego, i . to bez względu na jego stan skupienia i skład che­

miczny; to znaczy, że ilość prom ieni k a to ­ dalnych, pochłoniętych przez pewien dany ośrodek zależy w ty m razie jedynie i w y­

łącznie od ilości m ateryi, zaw artej w ¹ cm3 tego ośrodka. Inn em i słowy gram w odoru i p laty n y , szkła i rtęci, pow ietrza i alkoholu, złota i soli kuchennej pochłania jednakow ą ilość prom ieni katodalnych, t. j. zatrzym uje jeden i ten sam procent owych nieznanych nam bliżej odjem nie elektrycznych drobinek, które w edług wszelkiego praw dopodobień­

stw a biegną w ty ch prom ieniach, a które L enard nazyw a ilostkam i elem entarnem i (elem entare Quanten).

D rugim faktem znam iennym je s t w zrost absorpcyi ze zmniejszaniem się prędkości prom ieni katodalnych, przyczem w obrębie prędkości niezbyt m ałych w zrost ten p ostę­

p u je bez porów nania prędzej, aniżeli odpo­

w iednie zm niejszanie się prędkości. T ak

A nnalen d e r P h y s ik 1903 Jsla 12 i 13.

np. prom ień katodalny o prędkości, równej prędkości św iatła, ulega pochłanianiu milion razy słabszemu, aniżeli prom ień o prędkości tylko 1 0 0 razy mniejszej: ilostki, biegnące z prędkością znaczną, bez porów nania ener­

giczniej torują sobie drogę przez ośrodek, aniżeli ilostki, poruszające się wolno, które m aterya zatrzym uje z wielką łatwością. J e d ­ nakże, w miarę posuwania się w stronę pręd ­ kości mniejszych, tempo, w którem w zrasta pochłanianie, szybko maleje. Dla prędko­

ści, równej 1/ 3tf prędkości światła, pochłania­

nie je s t ju ż tylko 5 razy większe, aniżeli dla prędkości, równej 1/ 70, a zacząwszy od pręd­

kości, rów nych l/ i00 prędkości światła, wiel­

kość absorpcyi zdąża do g ran icy stałej, nie­

zależnej od prędkości: ilostki, poruszające się bardzo powoli, m aterya pochłania w stop­

niu, niezależnym od ich prędkości: dwa pro­

mienie katodalne, z których jeden posiada prędkość 3 razy większą od drugiego, ulega­

ją praw ie jednakow ej absorpcyi, jeżeli pręd­

kości ich są wogóle nieznaczne, np. równe

7 ioo 1 V ³ oo prędkości światła.

Jednocześnie ze zwolnieniem tem pa wzro­

stu absorpcyi w m iarę oddalania się prędko­

ści promieni katodalnych od pi-ędkości świa­

tła, zaczyna słabnąć proporcyonalność po­

między wielkością absorpcyi a masą ośrodka pochłaniającego: m aterya, k tó ra prom ienie bardzo szybkie pochłania w stosunku pro ­ stym do swej ilości, wobec promieni mniej szybkich zaczyna różnicować się w tem zna­

czeniu, że rozm aite jej rodzaje, np. różne pierw iastki chemiczne, zaczynają ujaw niać zdolności absorpcyjne bardzo niejednakowe.

Ten wpływ jakości m ateryi na ilość pochła­

nianych przez nią promieni wzm aga się szybko ze zbliżaniem się ich prędkości do zera, i wkrótce owo cudowne w swej prosto­

cie praw o m asy staje się całkiem iluzorycz- nem. T ak np. w razie prędkości, równej Ysoo prędkości św iatła, 1 cm3 wodoru po­

chłania większą nieco ilość prom ieni k ato ­ dalnych, aniżeli 1 cm3 pow ietrza (pod tem samem ciśnieniem), gdy tymczasem na mo­

cy praw a masy pow inienby ich pochłonąć 14 razy mniej, jako 14 razy lżejszy. Tym sposobem m asa ośrodka, która je s t jedynym czynnikiem decydującym , g d y chodzi o po­

chłanianie prom ieni szybkich, zostaje ze­

pchn ięta na plan dalszy, gdy chodzi o ilost-

JM® 1

ki, poruszające się powoli, a natom iast wy­

suwa się na miejsce naczelne jakość m ateryi.

W razie bardzo m ałych prędkości daje się zauważyć zależność całkiem innego rodzaju:

doświadczenie stw ierdza, że pod jednako- wem ciśnieniem rozm aite gazy ujaw niają w tym przypadku absorpcyę praw ie jed n a­

kową; pochłanianie byłoby więc tu uw aru n­

kowane raczej liczbą cząsteczek w jednostce objętości.

Zestawiwszy w krótkości główne pod sta­

wy doświadczalne, na których L enard oparł swoję konstrukcyę teoretyczną, przechodzi­

my teraz do przedstaw ienia tej konstrukcyi.

Atom y rozm aitych ciał przyrody zbudowa­

ne są ze składników identycznych, lecz wziętych w liczbie rozm aitej. Składniki te L enard nazyw a dynam idam i od w yrazu d y ­ nam is — siła, widząc w nich w każdym ra ­ zie środki pól siły elektrycznej. Liczba dy- namid, zawierających się w każdym atomie, jest proporcyonalna do jego ciężaru; liczba dynam id, zaw ierających się w każdem ciele m aterya lnem, je s t proporcyonalna do cięża­

ru tego ciała bez względu na to, czy jest ono pierwiastkiem chemicznym, czy też związ­

kiem, dowolnie skomplikowanym, tak że osta tecznie dwa ciała o ciężarze jednakow ym różnią się jedynie i wyłącznie ugrupowaniem swoich dynam id, nie zaś ich liczbą, która jest w obu jednakow a. Prócz tego zakłada­

my, że wszystkie dynam idy są jednakow o ciężkie i jednakow o bezwładne oraz że ża­

den sposób ich ugrupow ania nie może wpły­

nąć na zmodyfikowanie tych dwu własności.

Jeżeli przypuścim y, że i wobec promieni katodalnych wszystkie dynam idy zachowują się identycznie i nie w pływ ają na siebie wzajemnie, to w takim razie proporcyonal- ność pomiędzy m asą ośrodka a absorpcyą stanie się rzeczą sam ą przez się zrozumiałą.

W iemy atoli, że praw o m asy iści się tylko do pewnej granicy, mianowicie, że podlega­

ją mu jedynie prom ienie bardzo szybkie; za­

chodzi więc pytanie, jakie własności p rzypi­

sać należy dynam idom , aby wytłumaczyć zmianę, której ulega to prawo poza obrębem owej granicy.

J a k wiadomo, różne względy przem aw ia­

ją za tem, że wielkość średnicy ato m u —co- kolwiekbyśmy sądzili o jego budowie i po­

staci—w aha się pom iędzy jed ną milionową

a jedną ^{1 0} -io milionową częścią milim etra.

Zestawienie tych bardzo praw dopodobnych wym iarów z prędkościami prom ieni k ato ­ dalnych prowadzi do wniosku, że ilostka elementa-rna, biegnąca ze średnią prędko­

ścią, naogół przewierca na swej drodze setki i tysiące atomów, nie tracąc praw ie nic ze swej prędkości i nie doznając poważniejszej zmiany kierunku: prześlizguje się ona m ię­

dzy dynam idam i tych atomów, niby kula, w tłum niezbyt gęsty wystrzelona. Je d n a k ­ że, wobec istnienia absorpcyi, zmuszeni je ­ steśmy przyjąć, że pewien procent ty ch isto­

tek m aterya zatrzym uje, a procent ten daje właśnie m iarę wielkości pochłaniania. Naj- prostszem wyjaśnieniem mechanicznem tego faktu je s t przypuszczenie, że dynam idy, składające atom, posiadają pewne wym iary, że każda z nich przeciwstawia szeregom uderzających w nią istotek jakgdyby pewną tarczę, która nie przepuszcza dalej istotek, bezpośrednio na nią padających. Z faktu, że w różnych przypadkach różna liczba isto­

tek ulega zatrzym aniu, wnosimy o rozm ai­

tej wielkości tej tarczy, albo, mówiąc ogól­

niej, o rozmaitej wielkości „przekroju po­

chłaniaj ącego“ dynam idy, przyczem nic nas nie zmusza do przypisyw ania tem u przekro­

jow i by tu m ateryaluego, albowiem ilostki elem entarne mogą zatrzym yw ać się nieko­

niecznie wskutek uderzenia o przeszkodę m ateryalną, ale np. w skutek napotkania na swej drodze pola elektrycznego o odpowied- niem natężeniu.

Podłu g Lenarda, dokoła każdej dynam idy rozciąga się pole elektryczne, którego n atę­

żenie maleje w' m iarę oddalenia się od jej środka czyli jądra. W stosunku do ilostek elem entarnych, które biegną w prom ieniach katodalnych, działalność tego pola ujaw nia się w zatrzym yw aniu tych z pomiędzy ilo­

stek, które, natrafiwszy na nie, więzną w niem niejako i to więzną tem łatwiej, im prędkość ich jest mniejsza.

W yobraźm y sobie ścianę pochłaniającą z jakiejkolw iek m ateryi. J a k każde wogóle ciało, ściana ta składa się ze zgrupow anych w atom y dynam id, które mimo olbrzymią swą liczbę rozsiane są w niej niesłychanie rzadko, mniej więcej ta k rzadko, jak gwiaz­

dy w przestrzeni niebieskiej. Pole siły elek­

trycznej, rozciągające się dokoła każdej dy-

8 W S Z E C H ŚW IA T

nam idy, bardzo potężne w pobliżu jąd ra, słabnie w prawdzie w spółśrodkow o, ale mimo to sięga znacznie dalej, aniżeli wynosi od­

ległość jednej dynam idy od drugiej, innem i słowy, w pewnej odległości od jednej d y n a­

m idy czynne je s t nietylko w łasne jej pole, ale u jaw niają także swe działanie pola, po­

chodzące od w ielu dynam id sąsiednich.

Niech n a ścianę naszę pada snop prom ieni k atodalnych o prędkości bardzo znacznej.

Skutkiem wielkiego swego rozpędu ilostki elem entarne, w prom ieniach ty ch biegnące, łatw o to ru ją sobie drogę przez w szystką przestrzeń „m iędzydynam idow ą“, gdzie pole elektryczne nie je s t bardzo silne, i więzną w tych tylko m iejscach, gdzie pole to jest w yjątkow o potężne, a więc jedynie w bez- pośredniem sąsiedztw ie sam ych dynam id.

A zatem w tym razie zatrzym ana zostanie tylko tak a ilostka, k tó ra albo uderzy w sa­

rnę dynam idę, albo też której w ypadnie przebiedz tuż obok jakiegoś ją d ra . W obec niesłychanie rzadkiego rozsiania dynam id w p rzestrzen i—liczba jednostek, k tó ry m los ta k i przypadnie w udziale, je s t bardzo ogra­

niczona, a w skutek tego i zdolność absorp­

cyjna m ateryi wobec szybkich prom ieni k a ­ todalnych m usi być bardzo niewielka.

Z akładam y, że ilostki, biegnące bardzo szybko, m ianowicie posiadające prędkość rów ną prędkości św iatła lub nieco tylko m niejszą, przebijają swobodnie najsilniejsze naw et pola elektryczne, roztaczające się doko­

ła dynam id. Poniew aż jed n ak i te najszyb­

sze prom ienie katodalne ulegają pewnej choć bardzo słabej absorpcyi, przeto należy przypuścić, że owe ją d ra dynam id, czyli owe cen try siły elektrycznej posiadają pew ien przekrój, bezwzględnie nieprzenikliw y dla najszybszych naw et ilostek.

W yszliśm y z założenia, że, im dana sub- stancy a je s t gęstsza, tem więcej dynam id m ieści się w jednostce objętości. Jeżeli przypuścim y, że w szystkie dyn am id y są n ie­

tylko jednakow o ciężkie i bezw ładne, ale nadto, że posiadają jednakow y przekrój, to prostą* konsekw encyą takiego stan u rzeczy—

w przypadku bardzo szybkich prom ieni k a ­ todaln ych —będzie praw o m asy, t. j. ścisła proporcyonalność pom iędzy wielkością ab ­ sorpcyi a gęstością ośrodka p o chłaniające­

go. Rzeczywiście, im więcej je s t dynam id

w 1 cm 3 ośrodka, w ystaw ionego na działanie prom ieni katodalnych, tem większa liczba ilostek elem entarnych natrafia bezpośrednio n a nieprzenikliw e dla nich przekroje d y n a­

mid, a ponieważ w razie znacznych b a r­

dzo prędkości w szystkie inne ilostki przebi­

ja ją się swobodnie poprzez m iędzydynam i- dowe pola elektryczne, przeto w ostatecznym w yniku ilość prom ieni pochłoniętych będzie ściśle proporcyonalna do ilości dynam id, przecinając drogę biegnącym ilostkom, inne­

m i słowy, wielkość absorpcyi będzie ściśle proporcyonalna do m asy pochłaniającego ośrodka.

W yraziliśm y przypuszczenie, że promienie katodalne dynam id grzęzną niejako av polu elektrycznem , okalającem dynam idy, tem łatw iej, im pole to jest potężniejsze, t. j. im bliżej leży ją d ra dynam idy. Stąd w ynika, że, jeżeli przez d any ośrodek przepuścim y kilka kategoryj prom ieni katodalnych, róż­

niących się prędkością, to z pom iędzy p ro ­ mieni, posiadających prędkość św iatła, za­

trzym ane zostaną jedynie te, które napo tka­

ją na swej drodze przekroje rzeczywiste d y ­ nam id, gdy tymczasem z pom iędzy prom ieni mniej szybkich u tk n ą nietylko te, które uderzą w sam przekrój dynam idy ale i w szystkie te, którym droga w ypada o tyle blizko dynam idy, że czynne tam pole elek­

tryczne w ystarcza do ich zatrzym ania. Oczy­

wiście, im prom ień porusza się wolniej, tem słabsze pole w ystarcza do zatrzym ania go w miejscu, tem dalej w bok przebiedz on m usi od jąd ra, by m ógł kontynuow ać swą podróż prostoliniow ą, tem większa liczba ilostek elem entarnych ulega pochłonięciu, tem w iększa jest w artość absorpcyi. Przez

| analogię do przekroju rzeczywistego dy n a­

m idy nazwiem y przekrojem pochłaniającym dynam idy przekrój idealnej kuli, zakreślonej dokoła ją d ra promieniem, rów nym odległo­

ści, na której pole elektryczne ujaw nia n a ­ tężenie, w ystarczające do zatrzym ania p ro ­ m ieni katodalnych danej prędkości.

Podobnież jak stałość przekroju rzeczyw i­

stego dynam idy w arunkow ała t. zw. praw o m asy, t. j. ścisłą proporcyonalność pom iędzy wielkością absorpcyi a gęstością ośrodka w przyp adk u prędkości, blizkich prędkości św iatła, ta k teraz w zrastanie przekroju po­

chłaniającego dynam idy w arunkuje w zrost

No 1 W SZ EC H ŚW IA T 9 absorpcyi ze zmniejszaniem się prędkości

promieni. M e dość na tem: koncepcya prze­

krojów pochłaniających, zależnych od n atę­

żenia pola elektrycznego dokoła dynamid, zdolna je s t w ytłum aczyć nam w sposób za­

daw alający i wszystkie pozostałe fakty za­

sadnicze z dziedziny absorpcyi prom ieni ka­

todalnych.

Ponieważ, ja k o tem była już mowa, pole elektryczne sięga dalej, niż wynosi odległość pomiędzy dwiema sąsiedniemi dynam idam i, przeto w razie ciągłego zm niejszania się prędkości i jednoczesnego zwiększania się przekroju pochłaniającego m usi nastąpić wreszcie tak a chwila, kiedy przekroje po­

chłaniające sąsiednich dynam id zaczną czę­

ściowo zachodzić jeden na drugi, czyli po­

kryw ać się wzajemnie. W obec takiego po­

kryw ania się wzajem nego pew na część czyn­

nego pola elektrycznego m usi zmarnować się zupełnie, albowiem przez dodawanie się geom etryczne pól, należących do dwu d y ­ namid, niektóre części tych pól znoszą się wzajemnie. W skutek tego, począwszy od owej chwili, sum a ogólna przekrojów po­

chłaniających zacznie zwiększać się znacz­

nie wolniej, aniżeli zwiększała się dotąd—

nastąpi nagły zw rot w sposobie wzrastania absorpcyi.

Łatw o zauważyć, że jednocześnie z tym zw rotem w ystąpi inne jeszcze zjawisko, zna­

ne nam ju ż ze strony doświadczalnej, m iano­

wicie zacznie ujaw niać się odstępstwo od praw a m asy. D ynam idy są wszystkie iden­

tyczne bez w zględu na rodzaj cząsteczek chemicznych, w których się unoszą, ale w sam ych cząsteczkach rozróżniam y dwa czynniki charakterystyczne dla danego g a­

tu n k u m ateryi: objętość cząsteczkowa i cię­

żar cząsteczkowy. Poniew aż liczba d y n a­

mid jest, ja k wiemy, ściśle proporcyonalna do ciężaru, przeto wobec w zrastania prze­

krojów pochłaniających ze zmniejszaniem się prędkości prom ieni chwila, w której roz­

poczyna się ich stykanie się wzajemne, na­

stąpi oczywiście tem później im więcej bę­

dzie m iejsca do rozporządzenia w cząsteczce, innem i słowy, w spom niany zw rot w prze­

biegu absorpcyi n astąp i tem później, t. j. dla tem mniejszej prędkości prom ieni, im m niej­

szą m a w artość stosunek pomiędzy ciężarem cząsteczkowym a objętością cząsteczkową.

Z n a tu ry rzeczy wielkość absorpcyi jest uw arunkow ana całością przekroju pochła­

niającego ogólnego. Otóż, dopóki w czą­

steczce je st tyle miejsca, że przekroje po­

chłaniające dynam id m ogą—ze zmniejsza­

niem się prędkości—rosnąć swobodnie, do­

póty całkow ity przekrój pochłaniający rów ­ na się sumie arytm etycznej tych przekro­

jów, a że suma ta w różnych ciałach jest proporcyonalna do liczby dynam id, więc i absorpeya w różnych ciałach okazuje się proporcyonalną do m asy ośrodka. Z chwilą jednak, gdy przekroje pochłaniające oddziel­

nych dynam id, wypełniwszy cząsteczkę, za­

czynają pokryw ać się wzajemnie, przekrój pochłaniający całkow ity zaczyna rosnąć wol­

niej od ich sumy arytm etycznej, a ponieważ chwila owa następuje dla jednych ośrodków wcześniej, dla innych p ó źn iej—zależnie od wartości stosunku pomiędzy objętością czą­

steczkową a ciężarem cząsteczkowym—prze-

| to łatw o zrozumieć, że dla mniejszych pręd­

kości promieni wielkość absorpcyi w róż­

nych ośrodkach przestaje być proporcyonal­

na do masy: w ośrodkach, dla których sto­

sunek ów jest większy, p u n k t zw rotny w y­

stępuje później, a w skutek tego i absorpeya będzie większa. Doświadczenie potwierdza w zupełności ten wniosek. T ak np. w wo­

dorze, dla którego stosunek powyższy (obli­

czony na podstawie tarcia wewnętrznego) jest najw iększy, wynosi bowiem 6 , 0 , zw rot w przebiegu absorpcyi następuje najpóźniej, zaś w argonie, dla którego stosunek ten jest najm niejszy (0,7), zwrot następuje najwcze­

śniej .

Grdy z dalszem zm niejszaniem się prędko­

ści zachodzenie przekrojów pochłaniających postąpi tak daleko, że nie pozostanie już między niemi żadnych absolutnie przerw w obrębie cząsteczki, natenczas przekrój po­

chłaniający, k tóry cząsteczka przeciwstawia biegnącym ilostkom elem entarnym , zrów ny­

wa się z przekrojem samej cząsteczki. Od tej więc chwili absorpeya w zrastać ju ż nie może z dalszem zmniejszaniem się prędkości promieni, albowiem i tak ju ż żaden z nich nie przedostaje się na dru gą stronę cząstecz­

k i—w szystkie więzną w jej międzydynami- dalnych polach elektrycznych. K ażda mo­

lekuła ośrodka stanow i teraz jednę nieprze-

nikliw ą tarczę; przez ośrodek przechodzą je-

1 0 W S Z E O fiŚ W IA T A !e 1

dynie te ilostki, które w biegu swym nie n a­

trafią na żaden przekrój cząsteczkowy, tak j

że procent prom ieni pochłoniętych, a więc | i wielkość absorpcyi, zależy teraz w yłącz­

nie od sam y przekrojów cząsteczkowych ośrodka.

Tym sposobem, podług teoryi L enarda, su­

m a przekrojów cząsteczkow ych daje nam m iarę wielkości absorpcyi dla prom ieni k a­

todalnych o prędkościach nieznacznych, skąd w ynika, że i odw rotnie wielkość tej absorpcyi wyznacza sumę przekrojów czą­

steczkowych. Ale wartość tej sum y znana nam jest skądinąd, m ianowicie z teoryi cy- netycznej gazów. Otóż faktem niezm iernie uderzającym je s t to, że na przekroje cząste­

czek różnych ciał otrzym ujem y z dośw iad­

czeń nad absorpcyą w artości, bardzo zbliżo­

ne do tych, jakie nam daje teory a cynetycz- n a gazów.

R ozpatrując dynam idę jak o cen tru m pola elektrycznego, przypisaliśm y tem u centrum pew ną objętość nieprzenikliw ą, a zatem i pew ien nieprzenikliw y przekrój, k tó ry na- ! zwaliśm y przekrojem rzeczyw istym dynam i- J dy. W ielkość tego przekroju nie może być, I oczywiście, większa od wielkości najm niej- J szego przekroju pochłaniającego, t. j. prze­

kroju, k tóry w arunkuje pochłanianie n a j­

szybszych prom ieni katodalnych. Z w a rto ­ ści tego pochłaniania w ynika, że sum a w szystkich przekrojów pochłaniających, k tó ­ re ujaw niają w ty ch w arunkach dynam idy, zaw arte w ¹ cm ³ w odoru pod ¹ mm ciśnie­

nia, nie przenosi 0,0000006 cm2, że więc su ­ m a przekrojów rzeczyw istych m usi być jesz­

cze mniejsza. Z drugiej stron y podług ba­

dań nad tarciem w ew nętrzem , sum a prze­

krojów cząsteczkowych tegoż w odoru w y n o ­ si około 13 cm'2. Zestaw ienie ty ch liczb z niektórem i danem i teoryi cynetyeznej pro- wadzi do wniosku, że średnica dynam idy nie przenosi jednej dziesięciomi 1 iardowej mm (średnica cząsteczki w odoru rów na się kilku m ilionow ym mm), zaś przestrzeń, zajęta w da nem ciele p rzyrody przez dynam idy, t, j. jed y n a istotnie nieprzenikliw ą część te ­ go ciała, nie przenosi w żadnym razie jednej miliardowej części jego objętości. W 1 m 3 najgęstszego z ciał—p laty n y mieści się n a j­

wyżej „m ilim etr .sześcienny d y n a m id 1'. W i­

dzim y więc, że nie bez pewnej podstaw y

przyrów naliśm y rozsianie dynam id do roz­

siania ciał niebieskich w przestrzeni między - planetowej.

W szystko, co dotąd powiedzieliśmy o dy­

nam id ach, Lenard wyprowadza jedynie z ba­

dań nad absorpcyą prom ieni katodalnych rozmaitej prędkości. B y nie wpaść w sprzecz- [ ność z doświadczeniem, jakiego nam dostar­

czają inne dziedziny fizyki, przypisuje on dynamidom ruch: każda dynam ida lub każ­

da cząstka dynam idy m ogłaby np. składać się z p ary ilostek elem entarnych, obdarzonej ruchem obrotowym '); w razie odległości pom iędzy elem entami, równej 1 0 —11 cm, licz­

ba obrotów takiej pary na sekundę w ynosi­

łaby 2 0 '-°, a zapas energii cynetycznej tego ruchu w ew nętrznego dynam id przenosiłby sto milionów kaloryj na gram m ateryi.

S. Bouffał.

W A LK A Z KOMARAMI.

K tóż z nas nie doznał słusznego gniew u i oburzenia na kom ary, te drobne, dokuczli­

we istoty, które dają się ludzkości i zwierzę­

tom we znaki we wszystkich praw ie krajach

j globu ziemskiego, od okolic podbieguno­

wych aż do równika? Ile pięknych, ciepłych wieczorów letnich one nam zatruw ają, o j a ­ ką nieraz przypraw iają bezsenność!

Słusznie więc od dawien daw na kom ary uw ażane były przez ludzi za najnieznośniej­

sze, dokuczliwe istoty.

Lecz oto niedawno z nowym zarzutem przeciwko tym owadom w ystąpiła nauka:

kom ary uznane zostały za roznosicieli i sze- rzycieli m alaryi. Odtąd ju ż nietylko gnie­

w am y się na kom ary za ich dokuczliwość, lecz boimy się jako wrogów naszego zdro­

wia, a naw et życia.

Nie od rzeczy więc będzie zaznajomić czy­

telników naszych z tem i środkam i walki, jakie w różnych krajach przeciw komarom podjęto i jak ie dobrym zostały uwieńczone skutkiem .

') P o d tym w zględem obraz L e n a rd a zbliża

się, ja k to zaznacza sam au to r, do h ypotezy a to ­

mów w irow ych lo rd a Kei vina.

.Ne 1 W SZ EC H ŚW IA T 11 W praw dzie oskarżenie w sprawie szerze- I

nia m alaryi dotyczy nie wszystkich gatunków komarów, ale tycli tylko mianowicie, k tó ­ re przew ażnie zamieszkują, k raje o klimacie ciepłym, u nas zaś zjaw iają się tylko zrzad- ka i gdzieniegdzie; tem niemniej i m ieszkań­

ców naw et północy spraw a „kom arow a 11 po­

winna bardzo obchodzić. Podróżnicy, któ­

rzy zwiedzali północną tajgę, albo Laplan- dyę, podają zdum iewające opisy chm ar tych drobnych owadów, jakie tam zjaw iają się w przeciągu krótkiego lata. Zw ierzęta dzi­

kie i domowe zagryzane bywają przez nie na śmierć, o ile nie zdążą zawszasu opuścić zagrożonych przez roje komarów nieprzej­

rzanych gęstw in leśnych.

AV L aplandyi pow ietrze tak byw a „wy- pełnione“ kom aram i, że oddychać poprostu bez siatki ochronnej nie można; za każdym oddechem w padają one grom adnie do ust i do otworów nosowych.

Jedynie siatki zwilżone dziegciem są w s ta ­ nie uchronić tw arze i ręce laplandczyków od bolesnych ukąszeń; w niskich zaś swoich chatach p odtrzym ują oni stale gęsty dym, od którego nieprzyzw yczajony cudzoziemiec m usiałby się zadusić.

Z czasów wojen am erykańskich istnieją opisy, podług których wojsko więcej cier­

piało od komarów, niż od uzbrojonych wrogów. Na noclegach żołnierze zmuszeni byli wykopyw ać sobie doły w ziemi i wsu­

wać do nich głowy, przysypując je z w ierz­

chu ziemią.

Chroniąc się od komarów podczas wojny krym skiej żołnierze chowali się zupełnie do worków.

Opisy podróżników po Ameryce środko­

wej m alują nam barw nie tę istną klęskę, za jak ą uw ażają powszechnie kom ary am ery­

kańskie, z hiszpańska nazwane moskitami.

Nic więc dziwnego, że od najdaw niejszych czasów różni badacze silili się nad w ynale­

zieniem środka, skutecznego na tę plagę skrzydlatą.

Zwalczać kom ary można i należy we wszystkich fazach ich rozwoju, jako larwy, jako poczwarki i wreszcie jako owady

dorosłe, uskrzydlone.

Co do larw i poczwarek, to bardzo długo uważano je za istoty niedostępne dla żadne­

go w pływ u człowieka, gdyż, ja k wiadomo,

lęgną się one i rozw ijają w różnych zbiorni­

kach w odnych—w jeziorach, rzekach, sta­

wach, sadzawkach, kałużach i t. p. N aj­

nowsze jednak obserwacye (prof. K arola

j

Sajó) przem aw iają za tem, że kom ary nasze w okresie rozm nażania unikają większych zbiorników wody, a poszukują przeciwnie

! mniejszych, czasowych; lęgną się więc nie

1 w jeziorach i rzekach, lecz w drobnych k a ­ łużach, ściekach, beczkach i t. p., wogóle w pobliżu siedzib ludzkich.

W obec tego w ydaje się rzeczą wcale m o­

żliwą opanować te źródła komarów. D la­

czego kom ary lęgną się w takich właśnie niewielkich zbiornikach wody i w pobliżu mieszkań ludzkich, także nie trudno sobie wytłumaczyć.

W większych wodach siedlą się zwykle inne zwierzęta, ja k ryby, owady drapieżne, skorupiaki, tępiące jaja, larw y i poczwarki komarów; przy tem wody te, ja k np. jeziora, nie mówiąc ju ż o rzekach większych, nie obfitują tak w szczątki organiczne, uleg a­

jące rozkładowi, którem i żywią się larw y komarów; szczątków tych przeciwnie wielka ilość znajduje się w czasowych kałużach,

| ściekach, rynsztokach i t. p. To też bez przesady powiedzieć można, że drobne te zbiorniki wody byw ają niekiedy literalnie

j

wypełnione larw am i i poczwarkam i ko­

marów.

Bardzo szczegółowe badania i obserwacye robiono nad rozw ijaniem się komarów w beczkach z przechowyw aną wodą desz­

czową.

W r. np. 1896 dr. O. L u gger przefiltrował całą ilość wody z jednej beczki i naliczył w niej ni mniej ni więcej jak 17'259 ja j, larw i poćzwarek kom ara; za innym razem w ten sam sposób znalazł on tam 19110 m łodych postaci tego owada.

To też dziwić się nie można, że naw et w takich miejscowościach, gdzie wcale w po­

bliżu niema wód stojących natu raln ych ani bagien, mimo to całe chm ary kom arów unie­

m ożliwiają poprostu pobyt latem w parku lub ogrodzie: lęgną się one m iliardam i w wo­

dzie utrzym yw anej przez ogrodników do po­

lew ania roślin.

W ypływ a stąd pierwszy środek walki

z komarami: usuw anie kałuż, rynsztoków

płynących, ścieków, beczek i t. p. zbiorni-

1 2 W S Z E C H Ś W IA T J\fo 1

ków, przecho wy wu jącycli czasowo wodę, albo też sztuczne tępienie w nich rozw ijają­

cych się komarów.

Dokonać tego m ożna w dw ojaki sposób.

Popierw sze—nie pozw alając larwom i po- czwarkom doczekać się stan u dojrzałości i wylecieć ze zbiornika w postaci uskrzydlo­

nej. Poniew aż zaś, podług najnow szych ob- serw acyj, kom ar potrzebuje n a całkow ity swój rozwój od jajk a aż do „pełnoletności“

przynajm niej 1 0 dni, nie należy przeto n i ­ g dy pozwalać na przechow yw anie wody np.

w beczkach dłużej nad tydzień; po upływ ie tego czasu należy wodę całkow icie w ylać i beczkę przez 24 godziny dokładnie w y su ­ szyć. Suszenie to jest niezbędne, gdyż la r ­ wy i poczwarki kom arów m ogą w nieznacz­

nej naw et wilgoci przez dw a d n i obyć się bez wody i pozostać przy życiu; dopiero cał­

kow ite wyschnięcie środow iska zabija je ostatecznie.

D rugi, jeszcze lepszy, bo pew niejszy i mniej kłopotliw y sposób polega na rady- kalnem niszczeniu w szystkich żyw ych istot, zam ieszkujących dany zbiornik wody.

Osiągnąć zaś to m ożna w dość prosty spo­

sób. Należy tylko pow ierzchnię w ody p rzy ­ kryć cieniutką w arstw ą n a fty . W tym celu w ystarczy do wody wlać kilka lub k ilk an a­

ście kropel n afty (zależnie od ilości wody), któ ra praw ie m om entalnie sam a rozejdzie się po całej pow ierzchni wody. Poniew aż zaś tak larw y jako i poczw arki kom arów m uszą co chwila w ypływ ać na pow ierzchnię wody dla zaczerpnięcia świeżego do oddy­

chania powietrza, niezawodnie zetkną się tam z naftą, k tó ra je podusi.

N afta przechowuje się na pow ierzchni w o­

dy w postaci cieniutkiej błony, mieniącej się tęczowemi barw am i, dość długo i u latn ia się bardzo powoli, a dopóki się zupełnie nie ulotni, ani jeden kom ar z wody w ylęgnąć się nie może.

Dr. Ham er, znany entom olog am erykań­

ski, zaobserwował, że n a fta dodana do m a­

łej ilości wody, zabija nietylko larw y i po­

czwarki, ale również świeżo złożone jajk a oraz owady, które się ju ż przedtem w ylęgły, lecz jeszcze wodnego środow iska opuścić nie zdołały.

Przeciw kom arom daleko lepiej je s t u ży ­ wać n a fty nieoczyszczonej, k tó ra znacznie

wolniej ulatnia się, niż oczyszczona. J e s t zresztą tańsza. Rzecz prosta, że latem , pod-

! czas dni gorących i suchych ulatnianie się i n a fty odbywa się znacznie prędzej, niż na wiosnę, w jesieni, kiedy jest chłodniej i w il­

gotniej. To też najczęściej trzeba odnawiać n a ftę latem . J a k mało ekspensyw ny jest sposób walki z kom aram i zapomocą n afty , najlepiej świadczy następujący opis prof. K.

Sajó.

„W ogrodzie swoim miałem dwie zużyte beczki od nafty, przeznaczone na przecho­

w yw anie wody do polewania kw iatów . J e d ­ na z nich była już stara, od trzech la t do tego celu używana; druga zaś—nowa, jesz­

cze przesiąknięta naftą. W przeciągu całe­

go la ta tw orzyła się w tej ostatniej na p o­

w ierzchni wody ju ż w godzinę po napełnie­

niu jej wodą, cieniutka, m ieniąca się barw a­

mi tęczy w arstew ka nafty , i ona to w y star­

czała, bez wszelkiej ludzkiej interw encyi, by zapobiedz całkowicie rozwojowi w beczce kom arów. W drugiej zaś beczce, w której ju ż n a fty nie było ani śladu, po każdorazo- wem w yczerpaniu z niej wody, wysuszeniu i ponownem napełnieniu niezwłocznie zja­

w iała się liczna młódź kom arow a11.

Otóż tak ą samę metodę, zapomocą nafty, stosować m ożna i sztucznie względem n a tu ­ ralnych (małych) zbiorników wody.

W Am eryce na tej drodze osiągnięto już pożądane skutki 1).

Rzecz prosta, że jednocześnie z kom aram i skazuje się tym sposobem na zagładę i wszel­

kie inne żywe tw ory, zamieszkujące w odę—

ow ady i ryby.

Do picia dla bydła i ptastw a również wo­

da ta k a zapraw iona naftą je s t niezdatna.

Przedew szystkiem zwracać należy uw agę na drobne, tw orzące się po długich desz­

czach kałuże, nie wysychające naw et po upływ ie tygodnia. Dopiero zupełne wy­

schnięcie w ody w kałuży daje nam gwaran- cyę, że m łódź kom arów uległa zagładzie.

') J a k k om unikuje prof. X . Sajó, w n ie k tó ­ ry c h sta n ac h A m ery k i północnej zapom ocą n a fty uw olniono się odrazu w p rzeciąg u je d n e g o lata od tej p lag i, k tó ra tam niezm iernie lu d zi tra p iła . D o rów nież d o b ry ch rez u ltató w pod ty m w zglę­

dem doszło tow arzystw o (T aw n Im p ro v em en t So- ciety), k tó re się zaw iązało w N ow ym Y o rk u w ce­

lu u zd ro w o tn ien ia m iasta.

Ne 1 W SZECH ŚW IA T 13 W razie zaś częściowego przechowania się i

wilgoci, w pozostającem po kałuży błocie larw y i poczwarki, w oczekiwaniu na nowy j deszcz, przetrzym ać m ogą brak wody i po­

karm u w przeciągu mniej więcej długiego czasu.

Wogóle do rozw oju swego kom ary w y­

m agają bardzo małej ilości wody—w szklan­

kach, kieliszkach, różnych pudełkach bla­

szanych, w alających się niekiedy na śmie­

tnikach, a zaw ierających w sobie wodę deszczową. Owszem, takie w łaśnie przy­

godne m iniaturow e „sadzaw ki ¹¹ pożądane są dla rodu kom arów, gdyż tu nie zagraża ich potom stw u ani drapieżny owad wodny, ani żarłoczna ryba, polujące na bezbronne lar­

wy i poczwarki z zawziętością.

T a olbrzym ia m asa owadów, któ ra p rz e ­ śladuje turystów w hotelach weneckich i zmusza ich do uciekania się ku nadzwy­

czajnym środkom obronnym , ja k np. wzno­

szeniu szczególnych barykad i bud nad łóż­

kami, świadczy najwymowniej, że owady te lęgną się w m ałych przygodnych zbiorni­

kach wody słodkiej, nie zaś w większych n aturalnych, któ ry ch tam przecież niema.

W praw dzie istniało przez długi czas przy­

puszczenie, szczególniej rozpowszechnione wśród pospólstwa weneckiego, że kom ary lęgną się tam w wodzie słodkiej. S kru pu ­ latne jed n ak badania naukowe przypuszcze­

nie to ostatecznie obaliły.

R ozprow adzanie n a fty po powierzchni wody może być dokonywane rozm aitem i sposobami. W niektórych miejscowościach, m ianowicie w okolicach błotnistych używ a­

no w ty m celu sikaw ki rozpryskującej.

Gdzieindziej używano konewek ogrodni­

czych, lub też innych zwyczajnych naczyń domowych.

W ogóle spraw a ta jest dość łatw a, gdyż n a fta sam a przez się bardzo łatw o i prędko rozpływ a się jednostajnie po wodzie.

Oczywiście gdzie są wielkie bagna, tam pierwszą rzeczą być m usi drenow anie, i do­

piero do tej wody, k tó ra już nie może być tym sposobem odprowadzona, stosować na­

leży naftę.

Oprócz n a fty używ ać można w tym sa­

m ym celu i innych, roślinnych, olejów o ile oczywiście one są tańsze. Dr. H ow ard uży­

wał np. dziegciu i olejku kreozotowego—wy­

niki jed n ak nie były tak pomyślne, jak od nafty.

W łoscy uczeni, ja k Celli i Casagrandi zale­

cają inny środek na wytępienie młodzi ko­

marów, mianowicie jednę z farb anilino­

wych t. z w. „L arycith 111“, żółtej barwy.

Środek ten posiada szczególne własności za­

bijania wszelkich zwierząt wodnych zim no­

krw istych, a zatem owadów i ryb, nieszko­

dliwy jedn ak jest zupełnie dla zwierząt cie- płokrw istych; może więc bezpiecznie być stosowany, na wodach przeznaczonych do pojenia koni, bydła i ptastw a.

Środek ten jedn ak jest jeszcze o tyle no­

wym, że należałoby go w praktyce lepiej wypróbować.

Oprócz tego istnieją jeszcze—przede- wszystkiem w handlu am erykańskim , ponie­

waż w alka z kom aram i najlepiej i najracyo- nalniej prowadzona jest w Am eryce—inne środki, kosztowniejsze wprawdzie lecz zato skuteczniejsze jeszcze od nafty. Do takich środków zaliczyć np. należy olej ,,Phinotas“, w rozcieńczeniu naw et Vi 2 ooo najniezawod- niej zabijający w wodzie wszelkie owady.

(DN)

K azim ierz Kulwieć.

CHRYSTYAN D O PPLE R .

Dnia 29 listo p ad a r. z. upłynęło sto la t od u rodzenia C hr. D o p p lera , je d n eg o z najw iększych fizyków i astrofizyków X IX -g o stulecia, o d k ry w ­ cy sły n n ej zasady, noszącej jego imię.

U rodzony w S alzb u rg u 29 listo p ad a r. 18 0 3 D o p p ler rozpoczął sw ę k a ry e rę akadem icką w ro ­ k u 1 8 2 9 ; m ianow any profesorem w P ra d z e cze­

skiej (1 8 3 5 ) i n astęp n ie w W ie d n iu (1850), zm arł on młodo 17 m arca r. 18 5 3 podczas podróży do W en ecy i. W y b itn ie jsz e sw e p rac e opublikow ał w P ra d ze ; na posiedzeniu k rólew skiej czeskiej akadem ii um iejętności 25 m aja 1 8 4 2 roku od­

czytał rozpraw ę „o zab arw ien iu prom ieni gw iazd podw ójnych i k ilk u , innych niebieskich układów g w iez d n y ch ", rozpraw ę, k tó ra rozgłosiła jego imię.

W rozpraw ie te j w ykazał, że ciało dźwięczące w y d aje w e w szystkich innych je d n ak o w y ch w a­

ru n k ac h dźw ięki, k tó ry ch ton zależy je d y n ie od

odległości tego ciała od nas; fa k t te n rozciągnął

n a zjaw isk a św ietln e i w niósł, że św iatło ciała

św iecącego, zn ajdującego się w ruchu, u w ydatnia

zm iany odległości te g o ciała od obserw atora. Ta