àad ekonomiczny (gospodarczy)

Teoria ekonomii klasycznej operuje trzema czynnikami produkcji (wy-twórczymi) – ziemią, pracą i kapitaáem. Relacje nakáadów tych czynników okre-Ğlają efekty. PrzesuniĊcie czynników wytwórczych z mniej do bardziej efektyw-nych zastosowaĔ pozwala na osiągniĊcie nowego, wyĪszego poziomu równo-wagi. Jednym z kluczowych zaáoĪeĔ teorii klasycznej jest kierowanie siĊ jedynie efektywnoĞcią mikroekonomiczną, co siáą rzeczy narzuca pominiĊcie efektów zewnĊtrznych, które zmniejszają dobrobyt caáego spoáeczeĔstwa (poprzez utratĊ czĊĞci szczególnie istotnych dla niego dóbr publicznych bądĨ przeniesienie kosztów z tym związanych na owo spoáeczeĔstwo).

Klasyczne formuáy funkcji produkcji nie nakáadają Īadnych ograniczeĔ spoáecznych czy Ğrodowiskowych. Konsekwencja takiego podejĞcia jest oczywi-sta – producent dopóty korzyoczywi-sta ze strumieni czynników produkcji, dopóki ich produkcyjnoĞü kraĔcowa jest dodatnia. Tym samym maksymalizuje swój zysk (ewentualnie dochód), nie zwaĪając na interes spoáeczny i nie dbając o Ğrodowi-sko. JednakĪe maksymalizacja korzyĞci (zysku, dochodu) jednostek nie daje optimum spoáecznego¹. De facto chodzi tu o traktowanie efektywnoĞci ekono-micznej jako dobra prywatnego, a efektywnoĞci ekologicznej jako dobra pu-blicznego². Tymczasem – i w tym problem – istnieją rozbieĪnoĞci pomiĊdzy ko-rzyĞciami i kosztami prywatnymi a spoáecznymi. Nie zauwaĪyli, a moĪe prze-milczeli to zjawisko marginaliĞci, którzy u podstawy modelu konkurencji do-skonaáej przyjĊli zaáoĪenie, Īe wszelkie transakcje są dobrowolne i Īe kaĪdy

za-1 A. WoĞ i J. St. Zegar stwierdzają, Īe: „Aby jednostki mogáy realizowaü swoje cele, stworzyü trzeba warunki, w których swój cel bĊdzie w stanie realizowaü caáe spoáeczeĔstwo” (A. WoĞ, J.St. Zegar, Rolnictwo spoáecznie zrównowaĪone, IERiGĩ, Warszawa 2002).

2 H. Runowski Gospodarstwa ekologiczne w zrównowaĪonym rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, „WieĞ i Rolnictwo”, IERiGĩ, 2004/3.

sób ma swojego racjonalnie zachowującego siĊ wáaĞciciela, a porządek prawny jest zachowany. Owo zaáoĪenie jest w rzeczywistoĞci nieprawdziwe³, gdyĪ rodzi problem efektów zewnĊtrznych. Problem jednoznacznego zdefiniowania efek-tów zewnĊtrznych zajmuje ekonomisefek-tów od wielu lat. W literaturze przedmiotu spotyka siĊ podziaá na efekty zewnĊtrzne pieniĊĪne (pecuniary externalities), z którymi rynek sobie radzi, jest w stanie ustaliü siĊ samoistnie równowaga i nie ma potrzeby interwencji zewnĊtrznej oraz niepieniĊĪne (non-pecuniary externa-lities), wobec których rynek jest bezsilny⁴. Z oddziaáywaniem tego typu mamy do czynienia wtedy, gdy czyjaĞ decyzja wpáywa bezpoĞrednio na stan dobrobytu konsumenta albo zyski innego podmiotu gospodarczego⁵. Inna delimitacja wskazuje na efekty zewnĊtrzne prywatne lub ubywalne (depletable), które mogą byü „wcháoniĊte” tylko przez pewną liczbĊ podmiotów, tak Īe nie wystarczy ich dla innych oraz publiczne lub nieubywalne (non-depletable)⁶. Efekty zewnĊtrzne dzieli siĊ takĪe na jednostronne (gdzie wyróĪnia siĊ sprawcĊ i ofiarĊ lub benefi-cjenta), dwu- i wielostronne, gdy podmioty obciąĪają siĊ wzajemnie. PowyĪsza krótka systematyka wraz z egzemplifikacją daje jasny obraz sytuacji – to co po-Īądane w ramach gospodarowania z punktu widzenia pojedynczego podmiotu nie idzie w parze z optimum postrzeganym w kategoriach ogólnospoáecznych.

MarginaliĞci takĪe przyjmują milcząco, Īe wszelkie dobra są prywatne. Rze-czywistoĞü istotnie podwaĪa prawdziwoĞü tego stwierdzenia⁷, gdyĪ faktycznie istnieją dobra, które moĪna opisaü przez zasadĊ niekonkurencyjnoĞci (non-rivalry) i niewykluczalnoĞci (non-exclusion), bĊdące zaprzeczeniem reguá funk-cjonowania dóbr prywatnych⁸.

3 Nieprawdziwe, bo jeĞli np. nastĊpuje zrzut Ğcieków do rzeki to powinno siĊ wykupiü prawo do takiego uĪytkowania od wáaĞciciela rzeki, a Īe jest ona dobrem publicznym – problem na-rasta, gdyĪ zanieczyszczanie rzeki staje siĊ bezpáatne dla truciciela, ale pociąga za sobą koszty ogólnospoáeczne.

4 B. Fiedor (red.), Podstawy ekonomii Ğrodowiska i zasobów naturalnych, C.H. Beck, War-szawa 2002, s. 48-49.

5 T. ĩylicz, Ekonomia Ğrodowiska i zasobów naturalnych, PWE, Warszawa 2004, s. 29.

6 Przykáadem ujemnego efektu zewnĊtrznego ubywalnego jest podrzucanie Ğmieci sąsiadom – raz cierpi jeden, ale „oszczĊdza siĊ” w ten sposób innego. Dodatnim efektem zewnĊtrznym nieubywalnym jest renowacja zabytkowej kamienicy, która nastĊpnie cieszy oczy przechod-niów. Por. T. ĩylicz, Ekonomia Ğrodowiska...., op.cit. s. 29-30.

7 Naturalnie moĪna wskazaü na róĪne dziaáania, które powodują, iĪ dobra publiczne mające cechĊ niewykluczalnoĞci nabierają znamion dobra klubowego, tj. takiego, do którego mają dostĊp tylko ci, którzy za to zapáacili (np. plaĪa przy hotelu).

8 Pierwsza zasada mówi, Īe z dobra moĪe korzystaü wiele osób bez utraty jego walorów; dru-ga sprowadza siĊ do stwierdzenia, Īe jeĞli jakieĞ dobro zostaáo dostarczone, to nie moĪna wy-kluczyü z moĪliwoĞci korzystania zeĔ nikogo. Por. M. Blaug, Teoria ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 616.

Rozpatrując równowagĊ ekonomiczną nie sposób nie odnieĞü siĊ do rów-nowagi produkcyjnej. Krótkookresowa teoria produkcji sprowadza siĊ do wy-znaczenia funkcji produkcji, czyli pewnej kombinacji danych czynników pro-dukcji (nakáadów) i wielkoĞci propro-dukcji, której celem jest maksymalizacja zysku bądĨ dochodu. W analizie dáugookresowej wszystkie czynniki produkcji są zmienne, wystĊpują dylematy związane ze sposobami wytwarzania, skalą pro-dukcji, lokalizacji dziaáalnoĞci i inne. Teoretyczne analizy mikroekonomiczne wskazują na moĪliwoĞci osiągniĊcia równowagi w przedsiĊbiorstwie, zaleĪnie od warunków rynkowych (monopolu czy konkurencji doskonaáej, bądĨ innych), sposobów optymalizacji struktury produkcji⁹. JednakĪe mówiąc o áadzie ekono-micznym w ramach pojĊcia zrównowaĪonego rozwoju konieczne jest przenie-sienie siĊ na wyĪszy poziom aniĪeli rozwaĪania mikroekonomiczne. RóĪni auto-rzy podkreĞlają, iĪ produkcja optymalna to taka, która wytwarza w odpowiedniej iloĞci produkty (czyli pozostająca w korelacji z popytem) i o wáaĞciwoĞciach wymaganych przez konsumenta lub przemysá przetwórczy, dodatkowo po ce-nach akceptowanych przez spoáeczeĔstwo. Takie podejĞcie do kwestii produkcji – zgodne z zaáoĪeniami zrównowaĪonego rozwoju – powinno w konsekwencji daü moĪliwoĞü wypracowania zysku bądĨ dochodu gwarantującego godziwy poziom Īycia producenta oraz umoĪliwiającego rozwój jego dziaáalnoĞci gospodarczej.

Rozpatrywany áad gospodarczy moĪna zamknąü w zbiorze zasad¹⁰ zrów-nowaĪonego rozwoju, na podstawie których grupowane są wskaĨniki pomiaru zrównowaĪenia. Obszary, w ramach których dokonuje siĊ analizy áadu godarczego to: zuĪycie energii i surowców, wpáyw na Ğrodowisko, wpáyw na spo-áeczeĔstwo, struktura zatrudnienia, generowanie zysków, przedsiĊbiorczoĞü i struktura gospodarki, dostĊpnoĞü produktów i usáug, „ekologicznoĞü” produk-tów i usáug, rolnictwo oraz infrastruktura. WaĪniejsze, bezpoĞrednie zasady, którymi naleĪy siĊ kierowaü, by moĪna byáo osiągnąü áad, to m.in.: redukcja lub wyeliminowanie niezrównowaĪonych trendów produkcji i konsumpcji, promo-wanie internalizacji kosztów ekologicznych i stosowania instrumentów ekono-micznych, opartych na zasadzie „zanieczyszczający páaci”, stosowanie najlep-szych dostĊpnych technik.

Praktyka gospodarcza w tejĪe materii, w badanym sektorze, jest odmien-na. Miniony wiek w rolnictwie krajów wysoko dziĞ rozwiniĊtych (zwáaszcza Stanów Zjednoczonych oraz Europy – po II wojnie Ğwiatowej) naznaczony byá presją postĊpu i nowoczesnoĞci rozumianej jako industrializacja i postĊp

me-9 R. Milewski, Podstawy ekonomii, PWN, Warszawa 2001, s. 163-262.

10 Zasady te zawarte są w Karcie Ziemi (Deklaracja z Rio), Programie Moneta, a takĪe sfor-muáowane przez UE. Por. T. Borys, WskaĨniki zrównowaĪonego rozwoju, Wydawnictwo Ekonomia i ĝrodowisko, Warszawa-Biaáystok 2005, s. 292-298.

chanizacyjny. Ekspansji tej towarzyszyáy dynamiczne procesy demograficzne, a co za tym idzie rosnący w tempie geometrycznym popyt na ĪywnoĞü. Indu-strializm przestawiá rolnictwo na nowe technologie, ale takĪe podniósá skalĊ ekonomicznie opáacalnej produkcji¹¹. Takiemu stanowi rzeczy sprzyjaáa kre-owana pod kątem wzrostu wydajnoĞci produkcji polityka rolna, mająca na celu osiągniĊcie samowystarczalnoĞci ĪywnoĞciowej. Rosnąca intensywnoĞü produk-cji wychodziáa naprzeciw wysokiemu popytowi na ĪywnoĞü. Zatem moĪna uznaü, Īe w tak zarysowanych uwarunkowaniach rynkowych dąĪono do równo-wagi produkcyjnej i ekonomicznej. Wedáug A. Wosia i J. Zegara „Powstaáa i rozwinĊáa siĊ ekonomiczna teoria produkcji rolniczej uzasadniająca decyzje maksymalizujące zysk w skali mikro, bez poszanowania – niestety – celów i uwarunkowaĔ globalnych, w tym zwáaszcza warunków równowagi ekologicz-nej. Klasyczna teoria produkcji rolniczej nie uwzglĊdniaáa ograniczeĔ brzego-wych stawianych przez ekologiĊ i stan odnawialnych zasobów naturalnych, bo traktowaáa je jako dobra wolne”¹². Niestety, stymulacja ekonomiczna (dokony-wana poprzez instrumentarium polityki rolnej), zwiĊkszanie zuĪycia Ğrodków produkcji pochodzenia przemysáowego, postĊp organizacyjny i genetyczny do-prowadziáy do wzrostu produkcji ponad rzeczywisty popyt. Dodatkowo, mecha-nizmy mikroekonomiczne wpĊdziáy producentów rolnych w báĊdne koáo – nad-wyĪka podaĪy nad popytem powodowaáa obniĪkĊ cen i realnych dochodów rol-niczych, zaĞ racjonalnoĞü mikroekonomiczna podpowiadaáa zwiĊkszenie pro-dukcji, by utrzymaü stabilnoĞü dochodową. Mechanizm ten w warunkach ryn-kowych doprowadziá do permanentnej niewydolnoĞci dochodowej producentów rolnych, bĊdącej podstawową sprzecznoĞcią rolnictwa intensywnego. Drugi problem, to kwestia skutków powszechnego stosowania nawozów mineralnych i chemicznych Ğrodków ochrony roĞlin, mających swoje odzwierciedlenie w ja-koĞci zdrowotnej ĪywnoĞci oraz Ğrodowisku naturalnym (niszczenie dóbr pu-blicznych, degradacja Ğrodowiska przyrodniczego, w tym zanik róĪnorodnoĞci biologicznej i krajobrazu, nieodnawialnych zasobów naturalnych, zanik wiej-skiegoĞrodowiska spoáeczno-kulturowego itp.)¹³. Wspomniane procesy globali-zacyjne sprzyjają tym zjawiskom – system ten oferuje wyĪszą efektywnoĞü jed-nostkową i najlepiej sáuĪy osiąganiu prywatnej, indywidualnej korzyĞci ekono-micznej, ale nie idzie to w parze z racjonalnoĞcią czy efektywnoĞcią spoáeczną.

Zaistniaáy konflikt wyraĪa siĊ de facto w kilku przeciwstawnych opcjach, jak:

11 A. WoĞ, J.St. Zegar, Rolnictwo spoáecznie zrównowaĪone – w poszukiwaniu nowego mode-lu dla Polski, „WieĞ i rolnictwo”, 2004/3(124), s. 11.

12 A. WoĞ, J.St. Zegar, Rolnictwo spoáecznie zrównowaĪone, IERiGĩ, Warszawa 2002, s. 24.

13 Ibidem, s. 12.

koncentracja – rozdrobnienie, specjalizacja – wielostronnoĞü, chemia – biologia, efektywnoĞü mikroekonomiczna – efektywnoĞü spoáeczna¹⁴.

Na marginesie powyĪszych rozwaĪaĔ naleĪy podkreĞliü, iĪ dyskusja wo-kóá rolnictwa zrównowaĪonego zmusza do zmiany tradycyjnego podejĞcia eko-nomicznego. Wobec priorytetu, jakim jest maksymalizacja dobrobytu spoáecz-nego (a przynajmniej kompromisu z maksymalizacją w skali mikroekonomicz-nej) konieczne staje siĊ przeniesienie punktu ciĊĪkoĞci z analizy strumieni na analizĊ zasobów, które są w dyspozycji spoáeczeĔstwa. Ekonomia klasyczna i neoklasyczna káadzie nacisk na badanie bieĪących przepáywów dóbr i usáug do i z gospodarki, zaĞ podejĞcie „zasobowe” daje moĪliwoĞü perspektywy dáugo-okresowej, co pozostaje w zgodzie z zasadami zrównowaĪenia¹⁵.