PowyĪsze rozwaĪania teoretyczne mają uáatwiü odpowiedĨ na pytanie, czy struktura instytucjonalna jest istotną zmienną w procesie realizacji renty gruntowej, a tym samym zrównowaĪonego rozwoju gospodarstw rolnych i w jakim stopniu go determinuje. Wykorzystano wiĊc zestaw wspóáczynni-ków38, które są endogenicznymi czynnikami zrealizowanej renty gruntowej i okreĞlają alokacjĊ zasobów w gospodarstwie rolnym:
„kosztocháonnoĞü przychodów” – stanowi relacjĊ sumy kosztów bezpo-Ğrednich, poĞrednich i kosztów czynników zewnĊtrznych do produkcji ogóáem;
„dziaáalnoĞü inwestycyjna” – stanowi relacjĊ salda przepáywów inwe-stycyjnych do aktywów (bez ziemi);
„transfery netto” – stanowią relacjĊ salda bieĪących dopáat i podatków oraz salda dopáat i podatków związanych z inwestycjami do siáy ekono-micznej gospodarstwa wyraĪonej jak wyĪej wartoĞcią aktywów;
„páynnoĞü”(wsk. odwrócony) – stanowi relacjĊ zobowiązaĔ krótkoter-minowych do aktywów obrotowych;
„kapitaáocháonnoĞü”– stanowi relacjĊ majątku produkcyjnego – budyn-ków i budowli, maszyn i urządzeĔ oraz Ğrodbudyn-ków transportu do produkcji ogóáem;
„ziemiocháonnoĞü”(wsk. odwrócony) – stanowi relacjĊ produkcji do wielkoĞci uĪytków rolnych;
37 Skrót angielskojĊzyczny od New Institutional Economics.
38 KonstrukcjĊ i dobór wspóáczynników szczegóáowo uzasadniono w opracowaniu: B. Czy-Īewski, ZaleĪnoĞci miĊdzy strukturą instytucjonalną a procesem alokacji zasobów w wybra-nych typach produkcyjwybra-nych gospodarstw rolwybra-nych w Polsce – wielowymiarowa analiza wa-riancji, [w:] Instytucje w modernizacji gospodarstw, Program Wieloletni 2004-2009, Raport nr 103, IERiGĩ-PIB, Warszawa 2009.
„pracocháonnoĞü” – stanowi relacjĊ nakáadów pracy ogóáem w gospodarstwie rolnym (w godzinach) do wartoĞci produkcji ogóáem.
Opisane wyĪej wspóáczynniki tworzą wektor skorelowanych ze sobą zmiennych zaleĪnych, na które potencjalnie oddziaáują struktury instytucjonalne skupione w zidentyfikowanych klasach39 wskaĨników instytucjonalizacji. Struktury insty-tucjonalne są wiĊc w tym przypadku niezaleĪną zmienną jakoĞciową, która de-terminuje proces alokacji zasobów w rolnictwie indywidualnym w Polsce.
W pierwszym etapie zbadano to oddziaáywanie za pomocą jednoczynni-kowej, ale wielowymiarowej analizy wariancji (MANOVA), gdzie wymiarami byáy wymienione wyĪej wspóáczynniki, a predyktorem jakoĞciowym (czynni-kiem) struktury instytucjonalne. Wyniki tej analizy szczegóáowo opisano w in-nym opracowaniu40. Sprowadzają siĊ one do konkluzji, Īe struktury instytucjo-nalne w sposób istotny statystycznie determinują alokacjĊ niektórych zasobów – w uprawach polowych podnoszą efektywnoĞü gospodarowania ziemią, w cho-wie i hodowli trzody chlewnej obniĪają pracocháonnoĞü, a w chocho-wie i hodowli bydáa mlecznego do pewnego poziomu instytucjonalizacji zmniejszają koszto-cháonnoĞü przychodów.
Drugi etap polegaá na ocenie istotnoĞci zmian wartoĞci zrealizowanej ren-ty gruntowej w miarĊ rosnącej intensywnoĞci związków insren-tytucjonalnych.
W tym przypadku równieĪ przeprowadzono analizĊ wariancji (wykorzystując testy parametryczne, jak teĪ nieparametryczne – Kruskala-Wallisa). W upra-wach polowych i specjalizacji trzodowej zmiany te byáy nieistotne, podobnie jak w grupowaniu wedáug kryterium dodatniej nadwyĪki instytucjonalnej. W cho-wie i hodowli bydáa mlecznego wyĪsze klasy struktur instytucjonalnych gene-rowaáy niĪszą rentĊ i ujemną nadwyĪkĊ instytucjonalną. Jedynie w uprawach ogrodniczych i sadowniczych najwyĪszy poziom instytucjonalizacji zapewniaá dodatnią nadwyĪkĊ instytucjonalną. Reasumując, struktury instytucjonalne w badanych gospodarstwach nie zabezpieczają poziomu zrealizowanej renty gruntowej. Pojawia siĊ pytanie, jak interpretowaü ów wniosek w kontekĞcie wy-ników pierwszego etapu analizy? Z jednej strony struktury instytucjonalne istot-nie podnoszą efektywnoĞü alokacji (istot-niektórych) zasobów, z drugiej istot-nie ma to przeáoĪenia na wielkoĞü zrealizowanej renty gruntowej i ewentualną nadwyĪkĊ instytucjonalną. Czy w tej sytuacji notabene dodatnia róĪnica miĊdzy zrealizo-waną a wycenioną przez rynek wartoĞcią renty powinna byü nadal nazywana
„nadwyĪką instytucjonalną”, jeĞli to nie czynniki instytucjonalne ją generują?
Po czĊĞci rozwiązanie powyĪszego dylematu daje analiza macierzy wspóáczyn-ników korelacji rang Spearmana miĊdzy zrealizowaną rentą gruntową,
nadwyĪ-39 Zob. art. A. Matuszczak w niniejszym zeszycie.
40 TamĪe.
ką instytucjonalną a ich endogenicznymi czynnikami, w tym zagregowanym in-deksem instytucjonalizacji.
Analiza korelacji rang potwierdza wyniki wielowymiarowej analizy wa-riancji, tj. istotny, aczkolwiek sáaby wpáyw czynników instytucjonalnych na po-prawĊ niektórych wspóáczynników alokacji zasobów w odpowiednich typach produkcyjnych. Oddziaáywanie to jest jednak zbyt sáabe, aby mieü przeáoĪenie na wysokoĞü zrealizowanej renty gruntowej (por. tab. 1-4).
Tabela 1. Endogeniczne czynniki zrealizowanej renty gruntowej w uprawach polowych
Korelacja rang Spearmana - zaznaczone korelacje są istotne z p <0,05
Zmienne Zmn 1 Zmn 2 Zmn 3 Zmn 4 Zmn 5 Zmn 6 1. KosztocháonnoĞü
przychodów 1,000000 0,365029 0,255124 0,299431 -0,066611 -0,449694 2. Transfery netto 0,365029 1,000000 -0,047832 0,090037 -0,113510 0,368411 3. KapitaáocháonoĞü 0,255124 -0,047832 1,000000 0,303241 -0,074319 -0,179477 4. PracocháonnoĞü 0,299431 0,090037 0,303241 1,000000 -0,227785 -0,519083 5. Czynniki
instytucjonalne -0,066611 -0,113510 -0,074319 -0,227785 1,000000 0,043649 6. Zrealizowana renta
gruntowa/
produkcja ogóáema -0,449694 0,368411 -0,179477 -0,519083 0,043649 1,000000
a[dochód rolniczy netto - alternatywny koszt zaangaĪowanego majątku obrotowego - opáata pracy wáasnej rodziny rolniczej] / [produkcja ogóáem]
ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie wyników ankiety gospodarstw FADN.
Tabela 2. Endogeniczne czynniki zrealizowanej renty gruntowej w uprawach ogrodniczych i sadowniczych
Korelacja rang Spearmana - zaznaczone korelacje są istotne z p <,05000
Zmienne Zmn 1 Zmn 2 Zmn 3 Zmn 4 Zmn 5 1. KosztocháonnoĞü przychodów 1,000000 0,304706 -0,068959 -0,010226 -0,651131
2. KapitaáocháonnoĞü 0,304706 1,000000 0,245792 0,153394 -0,559548 3. PracocháonnoĞü -0,068959 0,245792 1,000000 -0,190407 -0,586606 4. Czynniki instytucjonalne -0,010226 0,153394 -0,190407 1,000000 0,132127
5. Zrealizowana renta gruntowa/
produkcja ogóáema -0,651131 -0,559548 -0,586606 0,132127 1,000000
a [dochód rolniczy netto - alternatywny koszt zaangaĪowanego majątku obrotowego - opáata pracy wáasnej rodziny rolniczej] / [produkcja ogóáem]
ħródáo: Jak w tab. 1.
Podobnie renta gruntowa w analizowanych typach produkcyjnych jest Ğrednio mocno i odwrotnie proporcjonalnie związana z pracocháonnoĞcią (wsp. korelacji rang pomiĊdzy -0,51 a -0,67), kosztocháonnoĞcią przychodów (wsp. korelacji rang pomiĊdzy -0,44 a -0,65) oraz kapitaáocháonnoĞcią (wsp. korelacji rang po-miĊdzy -0,54 a -0,60, w uprawach polowych -0,17). ZaleĪnoĞci te są równieĪ
zbyt sáabe, Īeby wystąpiá tzw. sylogizm hipotetyczny w relacji czynniki instytu-cjonalne – renty41.
Tabela 3. Endogeniczne czynniki zrealizowanej renty gruntowej w chowie i hodowli bydáa mlecznego
Korelacja rang Spearmana - zaznaczone korelacje są istotne z p <,05000
Zmienne Zmn 1 Zmn 2 Zmn 3 Zmn 4 Zmn 5 Zmn 6 1. KosztocháonnoĞü
przychodów 1,000000 -0,106588 0,191301 0,036185 0,217229 -0,504062 2. ZiemiocháonnoĞü
(odwrócona) -0,106588 1,000000 -0,267314 -0,583421 0,066431 0,354036 3. KapitaáocháonnoĞü 0,191301 -0,267314 1,000000 0,373010 -0,033811 -0,544427 4. PracocháonnoĞü 0,036185 -0,583421 0,373010 1,000000 -0,222908 -0,665710 5. Czynniki
instytucjonalne 0,217229 0,066431 -0,033811 -0,222908 1,000000 -0,009500 6. Zrealizowana renta
gruntowa/
produkcja ogóáema -0,504062 0,354036 -0,544427 -0,665710 -0,009500 1,000000
a[dochód rolniczy netto - alternatywny koszt zaangaĪowanego majątku obrotowego - opáata pracy wáasnej rodziny rolniczej] / [produkcja ogóáem]
ħródáo: Jak w tab. 1.
Tabela 4. Endogeniczne czynniki zrealizowanej renty gruntowej w chowie i hodowli trzody chlewnej
Korelacja rang Spearmana - zaznaczone korelacje są istotne z p <,05000
Zmienne Zmn 1 Zmn 2 Zmn 3 Zmn 4 Zmn 5 Zmn 6 1. KosztocháonnoĞü
przychodów 1,000000 -0,124825 0,242145 -0,000200 0,065002 -0,602865 2. DziaáalnoĞü
inwestycyjna -0,124825 1,000000 -0,110065 -0,188641 0,083774 0,283983 3. KapitaáocháonnoĞü 0,242145 -0,110065 1,000000 0,528432 0,034337 -0,609499 4. PracocháonnoĞü -0,000200 -0,188641 0,528432 1,000000 -0,203992 -0,648629 5. Czynniki
instytucjonalne 0,065002 0,083774 0,034337 -0,203992 1,000000 0,016367 6. Zrealizowana renta
gruntowa/
produkcja ogóáema -0,602865 0,283983 -0,609499 -0,648629 0,016367 1,000000
a [dochód rolniczy netto - alternatywny koszt zaangaĪowanego majątku obrotowego - opáata pracy wáasnej rodziny rolniczej] / [produkcja ogóáem]
ħródáo: Jak w tab. 1.
Tym samym potwierdza siĊ sáabsza wersja (nr 1) z postawionych hipotez, Īe instytucje ekonomiczne w rolnictwie są komplementarne wzglĊdem interwen-cji paĔstwa i rynku w procesie alokainterwen-cji zasobów. KomplementarnoĞü polega na podnoszeniu poprzez związki instytucjonalne efektywnoĞci alokacyjnej,
acz-41 [(pĺq)ȁ(qĺr)]ĺ(pĺr) przykáadowo: jeĞli czynniki instytucjonalne (p) determinują pra-cocháonnoĞü (q) i pracocháonnoĞü (q) determinuje renty gruntowe (r) to czynniki instytucjo-nalne (p) determinują renty gruntowe (r). ZaleĪnoĞci (pĺq)ȁ(qĺr) są zbyt sáabe – por. Z.
ZiembiĔski, Logika praktyczna, PWN, Warszawa 1977, s. 164.
kolwiek w stopniu niewystarczającym do speánienia warunków zrównowaĪone-go ekonomicznie i spoáecznie rozwoju rolnictwa indywidualnezrównowaĪone-go, tj. peánej opáaty czynnika pracy wáasnej oraz realizacji renty gruntowej na poziomie jej wycen rynkowych. Wynika z tego koniecznoĞü dalszej korekty alokacji rynko-wej poprzez wáaĞciwe instrumenty polityki rolnej, co jest konkluzją rezydualną w przyjĊtym trójwymiarowym ukáadzie rynek–instytucje–paĔstwo. Zdaniem autora ewentualna argumentacja, Īe ograniczenie interwencji agrarnej moĪe równieĪ poprawiü alokacjĊ, nie znajduje potwierdzenia w rzeczywistoĞci. Po-wyĪsze macierze (por. tab. 1-4) wskazują bowiem na sáabą, ale wprost propor-cjonalną zaleĪnoĞü miĊdzy transferami netto a zrealizowanymi rentami grunto-wymi. ZaleĪnoĞü tego typu zostaáa równieĪ zweryfikowana przez wiele innych badaĔ nad dochodami rolniczymi42.
PowyĪsze rozumowanie nie odpowiada jednak na pytanie, jakie czynniki okreĞlają wysokoĞü zrealizowanych rent gruntowych, jak teĪ ewentualną nad-wyĪkĊ instytucjonalną? Dotychczas uwzglĊdniono jedynie zmienne endogenicz-ne wzglĊdem gospodarstwa rolendogenicz-nego. Nasuwa siĊ wiĊc prosty wniosek, Īe decy-dujące w analizie rent gruntowych muszą byü czynniki egzogeniczne. MoĪna je zidentyfikowaü bardzo ogólnie, wskazując m.in. na: otoczenie instytucjonalne sensu largo43, agregaty makroekonomiczne, uwarunkowania spoáeczno-demograficzne, relacje cen (terms of trade), postĊp techniczny, wzorce kon-sumpcji, model WPR i strategie rozwoju rolnictwa. Klasyfikacja taka ma jednak niewielkie walory poznawcze i wymaga szczegóáowych badaĔ empirycznych np. z zastosowaniem analizy czynnikowej. Intuicyjnie wydaje siĊ, Īe duĪe zna-czenie dla realizacji postulatu rolnictwa zrównowaĪonego ma koordynacja poli-tyki makroekonomicznej, w szczególnoĞci budĪetowej i pieniĊĪnej, z przyjĊtą strukturą Ğrodków pomocowych z II filaru WPR. Przy zaáoĪeniu Īe trudno bĊ-dzie wynegocjowaü w kolejnym okresie rozliczeniowym zwiĊkszenia puli na páatnoĞci bezpoĞrednie, to wáaĞnie fundusze strukturalne i ich alokacja miĊdzy poszczególne dziaáania stanowi pole do dyskusji. Z dotychczasowych doĞwiad-czeĔ agencji páatniczych i wyników przeprowadzonej analizy wynika, Īe dla zrównowaĪenia rolnictwa indywidualnego w Polsce na trzech rozpatrywanych páaszczyznach, bardziej korzystna bĊdzie koncentracja Ğrodków pomocowych na rzecz modernizacji gospodarstw rolnych oraz inwestycji podnoszących wydaj-noĞü pracy. Z jednej strony pozwoli to bowiem na osiągniĊcie puáapu dochodo-wego, przy którym opáaca siĊ inwestowanie w ochronĊ Ğrodowiska naturalnego,
42 J. St. Zegar, Dochody ludnoĞci cháopskiej, IERiGĩ, Warszawa 2000, s. 137.
43 Tzn. instytucje, które nie mieszczą siĊ definicji instytucji ekonomicznej i nie biorą udziaáu w obsáudze transakcji rynkowych.
z drugiej – przybliĪy do punktu równowagi spoáeczno-ekonomicznej wyznaczo-nego przez poziom realizowanej renty gruntowej.
5. Podsumowanie
Proces tworzenia, kluczowej dla áadu spoáeczno-ekonomicznego, renty gruntowej nie pokrywa siĊ z jej realizacją i w rachunku wyników gospodarstwa na ogóá zawiera siĊ tylko czĊĞü wytworzonej renty gruntowej, podczas gdy dru-ga czĊĞü jest przechwytywana przez otoczenie rolnictwa. JeĞli „czĊĞü” zrealizo-wana jest wiĊksza lub równa zero, to znaczy, Īe wystĊpuje dochód rezydualny i czynnik pracy zostaá w peáni opáacony. Aby zapewniü jednak proces reproduk-cji, niezbĊdne jest zrównanie siĊ dochodu rezydualnego z oszacowaną przez ry-nek wartoĞcią renty. Ryry-nek dyskontuje bowiem potencjalne renty z tytuáu posia-dania ziemi i w ten sposób wyznacza ceny gruntów. Stawia siĊ tezĊ, Īe kupujący na tym rynku ponoszą relatywnie niskie ryzyko báĊdnej oceny aktualnej wartoĞci rent gruntowych zdyskontowanych w cenach tego zasobu.
W Ğwietle przyjĊtej teorii wartoĞci badania potwierdziáy wystĊpowanie zjawiska „drenaĪu renty”. Przyjmując, Īe gospodarstwa rolne funkcjonują w trójwymiarowym systemie paĔstwo–rynek–instytucje ekonomiczne sformu-áowano nastĊpujące wnioski:
Struktury instytucjonalne w badanych gospodarstwach nie zabezpieczają po-ziomu zrealizowanej renty gruntowej, choü istotnie podnoszą efektywnoĞü alokacji (niektórych) zasobów. Nie ma to jednak przeáoĪenia na wielkoĞü zrealizowanej renty gruntowej. Oddziaáywanie na poprawĊ efektywnoĞci alokacyjnej jest zbyt sáabe, aby mieü przeáoĪenie na wysokoĞü zrealizowanej renty gruntowej, a tym samym przybliĪaü do równowagi spoáeczno--ekonomicznej.
Renta gruntowa w analizowanych typach produkcyjnych jest odwrotnie pro-porcjonalnie związana z pracocháonnoĞcią, kosztocháonnoĞcią przychodów oraz kapitaáocháonnoĞcią. ZaleĪnoĞci te są jednak zbyt sáabe, Īeby stanowiü o sprzĊĪeniu: czynniki instytucjonalne–renty gruntowe (zrównowaĪenie eko-nomiczno-spoáeczne).
Tym samym odrzuca siĊ hipotezĊ, Īe instytucje ekonomiczne w rolnictwie są substytucyjne wzglĊdem interwencji paĔstwa i komplementarne wobec rynku w procesie alokacji zasobów, na rzecz hipotezy, Īe instytucje ekonomiczne w rolnictwie są komplementarne wzglĊdem interwencji paĔstwa i rynku w pro-cesie alokacji zasobów. KomplementarnoĞü polega na podnoszeniu poprzez związki instytucjonalne efektywnoĞci alokacyjnej, aczkolwiek w stopniu niewy-starczającym do speánienia jednego z kluczowych warunków zrównowaĪonego
spoáecznie i ekonomicznie rozwoju rolnictwa indywidualnego, tj. realizacji renty gruntowej na poziomie jej wycen rynkowych.
Reasumując, czynniki instytucjonalne w Polsce nie determinują zrówno-waĪonego rozwoju gospodarstw indywidualnych. Z drugiej strony jednak do-wiedziono, Īe nie determinują równieĪ Īadnej innej ĞcieĪki, np. industrialnej, czy postindustrialnej. Rozwój instytucji stoi wiĊc na swoistym rozdroĪu, co jed-nak moĪna postrzegaü jako szansĊ, a nie zagroĪenie. Niewątpliwa sáaboĞü sfery instytucjonalnej, polega na braku konsekwentnej wizji jej rozwoju, tzn. nie bar-dzo wiadomo, jakie są priorytety polityki rolnej w Polsce i w jakim zakresie powinna byü ona skoordynowana z polityką gospodarczą w ogóle. Problem bra-ku koordynacji róĪnych aspektów polityki gospodarczej – monetarnego, fiskal-nego, zagraniczfiskal-nego, byá szczególnie wyraĨny w Polsce w latach 90. XX wieku i przeáoĪyá siĊ na znaczne opóĨnienia w budowie efektywnych instytucji. Wyni-ka z tego koniecznoĞü dalszej korekty aloWyni-kacji rynkowej w Polsce poprzez wáa-Ğciwe instrumenty interwencjonizmu rolnego, poniewaĪ instytucje ekonomiczne nie są na razie w stanie przejąü tej roli.
Bibliografia
1. Begg, D. Fischer S., Dornbusch R., Ekonomia, T1, PWE, Warszawa 1993.
2. Bringham E.F., Gapenski L.C., Intermediate Financial Management, Dryden Press, Hinsdale 1990. zaá 3A.
3. Czternasty W., CzyĪewski B., Struktury instytucjonalne w mechanizmach alokacyjnych gospodarki rynkowej w okresie transformacji systemowej [w:] A. Noga (red.), Przemiany instytucjonalne w Polsce w okresie trans-formacji systemowej, Wyd. PTE, Warszawa 2004.
4. CzyĪewski A., Rolnictwo w procesie reprodukcji. RóĪne wizje dostosowaĔ rynkowych [w:] B. Klepacki (red.), Kwestia agrarna w Polsce i na Ğwie-cie, Wyd. SGGW, Warszawa 2005.
5. CzyĪewski B., The Land Rent Category in Mainstream Economics and its Contemporary Applications, “Journal of Agribusiness and Rural Devel-opment”, zesz. 1 (11) 2009.
6. CzyĪewski B., Renta instytucjonalna jako wyznacznik przewag kompara-tywnych gospodarstw rolnych, Roczniki Naukowe SERiA, tom X, zeszyt 3, Warszawa–PoznaĔ–Lublin 2008.
7. CzyĪewski B., Rynkowa wartoĞü renty gruntowej a proces jej realizacji w gospodarstwach rolnych w Polsce, Roczniki Naukowe SERiA, Warszawa–PoznaĔ–Olsztyn 2009.
8. CzyĪewski B., The evolution of land rent theory and its significance for the EU agriculture, Proceedings of the International Scientific Conference Economic Science for Rural Development, Jelgava 2009.
9. CzyĪewski B., ZaleĪnoĞci miĊdzy strukturą instytucjonalną a procesem alokacji zasobów w wybranych typach produkcyjnych gospodarstw rol-nych w Polsce [w:] D.Koáodziejczyk (red.) Instytucje w modernizacji go-spodarstw, Program Wieloletni 2004-2009, Raport nr 103, IERiGĩ-PIB, Warszawa 2009.
10. Fama E. F., Efficient Capital Markets: A Review of Empirical Work.
“Journal of Finance”, 25 (2), 1970.
11. Fama E. F., Random Walks in Stock - market prices, “Financial Analyst Journal”, 09.12.65 reprinted 01.02.1995.
12. Fama E. F., “The Journal of Business”, Vol. 38, No. 1.,1965.
13. GoáaĞ Z., Techniki wytwarzania i ich efektywnoĞü w indywidualnych go-spodarstwach rolnych, „Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu”, Rozprawy Naukowe, PoznaĔ, zeszyt 327/2002.
14. Kaliszczak L., Potencjaá przyrodniczo-ekologiczny jako determinanta zrównowaĪonego rozwoju regionu podkarpacia, „Zagadnienia Doradztwa Rolniczego”, 1999/4.
15. Kapusta F., Teoria agrobiznesu, Wyd. AE we Wrocáawiu, Wrocáaw 2003.
16. Kowalski A., Rembisz W., Rynek rolny i interwencjonizm a efektywnoĞü i sprawiedliwoĞü spoáeczna, IERiGĩ-PIB, Warszawa 2005.
17. Mäler K. G., Welfare Economics and the Environment [w:] A. V. Kneese, L. J. Sweeney (red.), Handbook of Natural Resource and Energy Econom-ics, North-Holland, Amsterdam, Vol. 1, 1985.
18. MączyĔska E., Prystupa M., Rygiel K., Ile jest warta nieruchomoĞü, Poltext, Warszawa 2007.
19. Rembisz W., Mikroekonomiczne podstawy wzrostu dochodów producen-tów rolnych, VIZJA PRESS&IT, Warszawa 2007.
20. Runowicz A., Kwestia rolna [w:] Encyklopedia ekonomiczno-rolnicza, PWRiL, Warszawa 1984.
21. Slangen L. H. G., Sustainable Agriculture. Getting the Institutions Right.
CEESA Discussion Paper, No 1, Berlin 2001.
22. Snowdon B.,, Vane H., Wymarczyk P., Wspóáczesne nurty teorii makro-ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.
23. Stiglitz J. E., Ekonomia sektora publicznego, PWN, Warszawa 2004.
24. Sztompka P., Socjologia. Analiza spoáeczeĔstwa, Wyd. Znak, Kraków 2005.
25. Vereijken P., A methodical way of prototyping integrated and ecological arable farming system (I/EAFS) in interaction with pilot farms, „Perspec-tives for Agronomy, Developments in Crop Science”, Elsevier, Amster-dam 1997/25.
26. Weil E., Determinanty ksztaátujące cenĊ ziemi rolnej, „Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu”, CCCLVIII (2003).
27. Wilkin J., Wspóáczesna kwestia agrarna, PWN, Warszawa 1986.
28. WoĞ A., KonkurencyjnoĞü polskiego sektora ĪywnoĞciowego. Synteza, IERiGĩ, Warszawa 2003.
29. Zegar J. St., Dochody ludnoĞci cháopskiej, IERiGĩ, Warszawa 2000.
30. ZiembiĔski Z., Logika praktyczna, PWN, Warszawa 1977.
Druk i oprawa: EXPOL Wáocáawek