niena-dąĪania rozwoju rolnictwa za caáą gospodarka narodową1. Postulowane obecnie rozwiązania zakáadają „tworzenie warunków harmonijnego rozwoju produkcji rolniczej i racjonalnego jej wykorzystania oraz spoĪytkowanie zasobów tkwią-cych w gospodarstwach rolniczych, a osobom pracującym w nim zapewnienie przynajmniej przeciĊtnego w kraju standardu Īycia”2. Sformuáowanie to jest bli-skie ogólnej definicji rolnictwa zrównowaĪonego. W pracy ograniczamy siĊ do identyfikacji instytucjonalnych uwarunkowaĔ zrównowaĪenia rozwoju gospo-darstw rolnych na páaszczyĨnie spoáeczno-ekonomicznej. Równowaga spoáecz-no-ekonomiczna ĞciĞle wiąĪe siĊ z polityką dochodową w rolnictwie. Spoáeczny aspekt zrównowaĪenia oznacza parytetowy wzglĊdem innych dziaáów poziom zaspokojenia potrzeb uczestnictwa rolników w procesach spoáecznych, czyli
„przeciĊtny standard Īycia”. Przyjmijmy, Īe miarą tego standardu jest wynagro-dzenie czynnika pracy takie, które zapewnia równowagĊ miĊdzy procesem two-rzenia wartoĞci dodanej a jej podziaáem, zgodnie z ideologiami merytokratycz-nymi3. W praktyce chodzi o zachowanie zbliĪonego parytetu w jednostkowych opáatach czynnika pracy miĊdzy róĪnymi rodzajami dziaáalnoĞci ekonomicznej we wszystkich dziaáach gospodarki. Wyznacznikiem tego parytetu w ustroju ka-pitalistycznym jest rynek, który jednak zawodzi i nie potrafi zapewniü efektyw-noĞci alokacyjnej na rynku czynnika pracy w skali gospodarki narodowej.
ZrównowaĪenie spoáeczne moĪe byü równieĪ mierzone w kategoriach efektyw-noĞci spoáecznej, tj. stosunku spoáecznego efektu gospodarowania – poziomu Īycia, jakoĞci Īycia, dobrobytu, do istniejącego potencjaáu gospodarczego4. Wa-gĊ problemu podkreĞlają istniejące sprzĊĪenia zwrotne miĊdzy efektami gospo-darowania w rolnictwie a wspomnianym potencjaáem. WystĊpują dwa rodzaje
1 A. Runowicz, Kwestia rolna, [w:] Encyklopedia ekonomiczno-rolnicza, PWRiL, Warszawa 1984, s. 365.
2 F. Kapusta, Teoria agrobiznesu, Wyd. AE we Wrocáawiu, Wrocáaw 2003, s. 141-144.
3 P. Sztompka, Socjologia. Analiza spoáeczeĔstwa, Wyd. Znak, Kraków 2005, s. 331.
4 J. Kulawik, Wybrane aspekty efektywnoĞci rolnictwa, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej nr 1, 2007.
powiązaĔ: po pierwsze „dochody rolnicze kreują popyt na pozarolnicze dobra i usáugi, aktywnoĞü ekonomiczną obszarów wiejskich i mniejszych miast, po-mnaĪają kapitaá ludzki w gospodarstwach rolnych, wykorzystywany nastĊpnie w innych sektorach”5. Po drugie, nadmierne rozpiĊtoĞci dochodowe wewnątrz samego rolnictwa obniĪają jego potencjaá rozwojowy.
Z kolei ekonomiczny aspekt zrównowaĪenia sprowadza siĊ do generowa-nia nadwyĪki, która umoĪliwia reprodukcjĊ zasobów i struktur. W krótkim okre-sie wystarczająca jest reprodukcja prosta, w dáugim konieczna staje siĊ akumu-lacja umoĪliwiająca reprodukcjĊ rozszerzoną.
Nawiązując do powyĪszych definicji, przyjĊto nastĊpujące empiryczne wyznaczniki zrównowaĪenia ekonomiczno-spoáecznego:
1. Gospodarstwo rolne funkcjonuje w warunkach równowagi spoáecznej, jeĞli dochód rezydualny jest wiĊkszy lub równy zero, tzn. wygenerowana nad-wyĪka ponad dochód rolniczy netto wystarcza na pokrycie opáaty pracy wáa-snej (po caákowitym opáaceniu czynnika kapitaáu). WskaĨnik zrównowaĪenia spoáecznego oblicza siĊ w tym przypadku w sposób nastĊpujący: [dochód rolniczy netto - alternatywny koszt zaangaĪowanego majątku obrotowego - opáata pracy wáasnej rodziny rolniczej] / [produkcja ogóáem], co jest równo-znaczne z relacją: [zrealizowana renta gruntowa] / [produkcja ogóáem].
WielkoĞü wskaĨnika powinna byü wiĊksza lub równa zero, aby speániü wa-runek zrównowaĪenia spoáecznego. OpáatĊ pracy wáasnej oszacowano pary-tetowo jako iloczyn przeciĊtnej godzinowej stawki wynagrodzenia netto w województwie i liczby przepracowanych godzin. Alternatywny koszt ma-jątku obliczono przy zaáoĪeniu Īe fundusz – równy sumie poniesionych kosz-tów bezpoĞrednich i koszkosz-tów czynników zewnĊtrznych – zostaá alternatywnie zainwestowany w formie rocznej lokaty bankowej i wygenerowaá w skali ro-ku stopĊ dochodu równą jej oprocentowaniu. W interpretacji tego wskaĨnika wskazuje siĊ na wielkoĞü dochodu rezydualnego (lub zrealizowanej renty gruntowej) wygenerowaną przez záotówkĊ produkcji ogóáem (przychodu ogóáem). Jako wspólny mianownik (wagĊ) wybrano produkcjĊ ogóáem z dwóch wzglĊdów. Po pierwsze, aby odnieĞü wielkoĞü dochodu rezydualne-go (zrealizowanej renty) do tak pojmowanej siáy ekonomicznej rezydualne-gospodarstwa (co daje moĪliwoĞci porównywania podmiotów); po drugie, z uwagi na to, Īe w wykorzystywanych wspóáczynnikach alokacji wspólnym mianownikiem (wagą) równieĪ jest produkcja ogóáem. Waga w postaci produkcji ogóáem jest zdaniem autora optymalna (lepsza od obszaru), poniewaĪ uwzglĊdnia produktywnoĞü (w sensie pieniĊĪnym) wszystkich czynników zaangaĪowa-nych w proces wytwarzania, a nie np. tylko ziemi.
5 J. St. Zegar, Dochody ludnoĞci cháopskiej, IERiGĩ, Warszawa 2000, s. 127.
2. Gospodarstwo rolne jest zrównowaĪone ekonomicznie, jeĞli realizuje rentĊ gruntową w rynkowej wysokoĞci. WskaĨnik zrównowaĪenia ekonomicznego przyjmuje wiĊc postaü: [zrealizowana renta gruntowa – rynkowa wartoĞü renty gruntowej6] / [produkcja ogóáem], z uwzglĊdnieniem powyĪszych uwag dotyczących wskaĨnika zrównowaĪenia spoáecznego.
W literaturze ekonomicznej spotyka siĊ dwa podejĞcia do kategorii renty ekono-micznej wywodzące siĊ z ekonomii neoklasycznej. Renta ekonomiczna jest to7:
dodatkowa wypáata, jaką otrzymuje dany czynnik produkcji, ponad do-chód transferowy konieczny do skáonienia go do Ğwiadczenia swych usáug wáaĞnie w tym zastosowaniu,
wszelka dáugookresowa páatnoĞü otrzymywana za uĪytkowanie zasobu czynnika produkcji, która przekracza jego koszt alternatywny.
Reasumując, renta ekonomiczna wystĊpuje w sytuacji trwaáej rzadkoĞci zasobu (np. ziemi), bądĨ braku moĪliwoĞci wyceny zasobu przez rynek i uwzglĊdnienia ex ante w rachunku ekonomicznym. JeĞli zasób zostanie wyce-niony przez rynek, a jego wzglĊdna podaĪ moĪe siĊ zwiĊkszyü – renta ekono-miczna zanika i staje siĊ kosztem. Teoretycznie renta nie moĪe byü ujemna.
Warto jednak zaznaczyü, Īe proces jej tworzenia nie pokrywa siĊ z realizacją.
Tak wiĊc ujemny dochód rezydualny z rzadkich zasobów oznacza przejĊcie ren-ty przez inne podmioren-ty.
Jak widaü, pierwszy z przyjĊtych wyĪej wyznaczników zawiera siĊ w drugim, przez co moĪna powiedzieü, Īe stanowi konieczny warunek zrówno-waĪenia spoáecznego, ale nie jest wystarczający do osiągniĊcia równowagi eko-nomicznej. Z drugiej strony równowaga ekonomiczna zapewnia jednoczeĞnie równowagĊ na gruncie spoáecznym. PowyĪsza konstrukcja definicyjna wynika z osobliwoĞci gospodarstwa rodzinnego w rolnictwie i przyjĊtego przez autora podejĞcia do Ĩródeá renty gruntowej. JeĞli przyjąü, Īe miarą zrównowaĪenia spo-áecznego jest parytetowa wzglĊdem innych dziaáów opáata pracy i kapitaáu, w gospodarstwie rodzinnym pojawia siĊ problem wydzielenia kosztu pracy wáa-snej z dochodu gospodarstwa rolnego. MoĪna dokonaü tego jedynie przy zasto-sowaniu szacunkowych stawek, parytetowych do innych sektorów gospodarki, poniewaĪ praca rodziny rolniczej nie podlega rynkowym mechanizmom wyce-ny. Stąd dochód pozostaáy po opáaceniu skáadników kapitaáowych i pracy na-jemnej powinien co najmniej pokrywaü szacunkową wartoĞü pracy wáasnej, Īe-by równowaga spoáeczna Īe-byáa zachowana. Zdecydowanie trudniejszy do inter-pretacji jest problem równowagi ekonomicznej, poniewaĪ nawiązuje do proble-mu rozpatrywanego od początków ekonomii (od początków XIX wieku), czy
6 Zob. rozdz. A. Matuszczak w tym zeszycie.
7 D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Ekonomia. T1, Warszawa 1993, PWE, s. 316.
gospodarstwo marginalne realizuje rentĊ gruntową? Wedáug koncepcji ricar-diaĔskich, to ceny rolne determinują wysokoĞü renty gruntowej, a w gospodar-stwach marginalnych, które de facto okreĞlają ceny równowagi, renta gruntowa jest równa zero. WystĊpują wiĊc tylko renty róĪniczkowe związane ze zróĪni-cowaniem urodzajnoĞci, która pozwala na osiągniĊcie przewag kosztowych, bądĨ z caákowitą sztywnoĞcią podaĪy gruntów okreĞlonej klasy. Czynnik ziemi nie posiada Īadnej samoistnej uĪytecznoĞci (bez nakáadów kapitaáu cechuje siĊ zerową produktywnoĞcią), która uzasadniaáaby wypáacenie mu wynagrodzenia.
W tej sytuacji realizacja renty przez wáaĞciciela nie byáaby konieczna do zacho-wania równowagi ekonomicznej. Opozycyjną koncepcją, z którą identyfikuje siĊ autor, jest teza o wystĊpowaniu renty absolutnej. Muszą ją realizowaü równieĪ gospodarstwa marginalne, Īeby zapewniü sobie rozwój w dáugim okresie. ħró-dáem tej renty jest samoistna produktywnoĞü czynnika ziemi, szczególnie wi-doczna w Ğwietle nowych, ekologiczno-Ğrodowiskowych uĪytecznoĞci, których oczekują spoáeczeĔstwa w Unii Europejskiej. Czynnik ziemi jest wiĊc komple-mentarny wzglĊdem zastosowanego na nim kapitaáu w zakresie produkcji uĪy-tecznoĞci. WartoĞü renty gruntowej okreĞla dodatnia róĪnica miĊdzy potencjalną produktywnoĞcią kapitaáu w rolnictwie, a potencjalną produktywnoĞcią kapitaáu w innych dziaáach gospodarki. Owa potencjalna produktywnoĞü kapitaáu w rol-nictwie jest wyceniona przez rynek ziemi rolniczej8. W tej sytuacji, jeĞli renta gruntowa w wysokoĞci okreĞlonej przez rynek nie jest realizowana, gospodar-stwo rolne nie osiąga równowagi ekonomicznej, a jego proces rozwojowy jest zakáócony. Czy zatem nie moĪna osiągnąü równowagi ekonomicznej bez za-pewnienia równowagi spoáecznej, tzn. opáaciü czynnik ziemi przed czynnikiem pracy? Teoretycznie byáoby to moĪliwe, ale autor z zaáoĪenia wyklucza taki wa-riant. WáaĞciciel gospodarstwa rolnego (rodzinnego) w pierwszej kolejnoĞci re-alizuje cele spoáeczne związane z funkcjonowaniem swojej rodziny, a w dalszej kolejnoĞci zapewnia rentownoĞü struktury wytwórczej, pojmowanej jako zdol-noĞü do reprodukcji rozszerzonej.
W Ğwietle powyĪszego zrealizowaną rentą gruntową jest nadwyĪka przychodów z gospodarstwa rolnego (áącznie z subwencjami) ponad sumĊ na-káadów materiaáowo-pieniĊĪnych, opáatĊ pracy wáasnej rodziny rolniczej oraz alternatywny koszt kapitaáu. Innymi sáowy, zrealizowana renta gruntowa sta-nowi dochód rezydualny gospodarstwa rolnego, tzn. dochód po opáaceniu kapitaáu, pracy najemnej i wáasnej. JeĞli renty wedáug wycen rynkowych są choü czĊĞciowo realizowane w gospodarstwach indywidualnych, tzn. „mają
po-8 PowyĪsze hipotezy zostaáy rozwiniĊte w opracowaniu: B. CzyĪewski, The Land Rent Cate-gory in Mainstream Economics and its Contemporary Applications, Journal of Agribusiness and Rural Development, zesz. 1 (11) 2009.
krycie” w dochodzie rezydualnym, utoĪsamia siĊ je z tzw. rentą instytucjonal-ną9, poniewaĪ tylko wáaĞciwa struktura instytucjonalna zabezpiecza je przed drenaĪem poprzez mechanizm rynkowy. Tak wiĊc przyjmijmy, Īe dodatni do-chód rezydualny gospodarstwa rolnego, równa siĊ rencie instytucjonalnej, któ-ra w zrównowaĪonych struktuktó-rach powinna byü wiĊksza lub równa rynkowej wartoĞci renty gruntowej.
NaleĪy jednak pamiĊtaü, Īe proces tworzenia renty nie musi pokrywaü siĊ z jej realizacją i w rachunku wyników gospodarstwa na ogóá zawiera siĊ tylko czĊĞü wytworzonej renty gruntowej, podczas gdy druga czĊĞü jest przechwyty-wana przez otocznie rolnictwa. WartoĞü rynkowa renty10, stanowiąca sumĊ rent absolutnych i róĪniczkowych, jest wyceniana poprzez rynek ziemi rolniczej.
Rynek dyskontuje potencjalne renty z tytuáu posiadania ziemi i w ten sposób wyznacza ceny gruntów. OczywiĞcie jest to moĪliwe przy zaáoĪeniu efektywno-Ğci rynku ziemi11. Natomiast dyskusyjny na tle powyĪszych zaáoĪeĔ wydaje siĊ problem efektywnoĞci rynków surowców rolnych. Teoretycznie przy zaáoĪeniu samoistnej produktywnoĞci ziemi, renty gruntowe powinny konstytuowaü ceny surowców rolnych. Innymi sáowy, ceny rolne zawierając w sobie rentĊ grunto-wą, powinny gwarantowaü jej realizacjĊ przez wáaĞciciela. Jak wiemy, w wiĊk-szoĞci przypadków tak siĊ nie dzieje. Pozytywnym wyjątkiem w tym zakresie są ceny surowców uzyskiwane w zintegrowanych strukturach instytucjonalnych, np. w niektórych grupach producentów rolnych na rynku trzody chlewnej, w do-datku kontraktujących swoją produkcjĊ, w wybranych spóádzielniach mleczar-skich, uprawach polowych czy ogrodniczych. Determinantem wyĪszej ceny zby-tu i/lub niĪszych kosztów produkcji jest wysoka jakoĞü surowca i duĪa siáa prze-targowa producentów rolnych. Pytanie, czy jest to reguáą? Po pierwsze nie kaĪ-da struktura zintegrowana gwarantuje realizacjĊ renty, po drugie nie zawsze jest moĪliwe zorganizowanie takiej optymalnej struktury – zaleĪy to od specjalizacji produkcji, regionu, lokalnych uwarunkowaĔ spoáecznych i ekonomicznych. Na-leĪy wiĊc przyjąü, Īe podczas gdy rynek ziemi jest efektywny, rynki surowców rolnych są po prostu zawodne (o czym mowa dalej) – w szczególnoĞci z uwagi na monopolizacjĊ sfery przetwórstwa i rozdrobnienie rolniczych struktur
wy-9 B. CzyĪewski, Renta instytucjonalna jako wyznacznik przewag komparatywnych gospo-darstw rolnych, Roczniki Naukowe SERiA, tom X, zesz.3, Warszawa–PoznaĔ–Lublin, 2008, s. 109-114.
10ħródáa tej wartoĞci są dyskusyjne. Zdaniem autora wynika ona z faktu, Īe potencjalna pro-duktywnoĞü kapitaáu w rolnictwie jest relatywnie wyĪsza niĪ w innych dziaáach gospodarki – B. CzyĪewski, The evolution of land rent theory and its significance for the EU agriculture, Proceedings of the International Scientific Conference Economic Science for Rural Deve-lopment, Jelgava 2009, s. 482-494.
11 B. CzyĪewski, Rynkowa wartoĞü renty gruntowej a proces jej realizacji w gospodarstwach rolnych w Polsce, Roczniki Naukowe SERiA, Warszawa–PoznaĔ–Olsztyn 2009.
twórczych, jak teĪ naraĪenie na negatywny wpáyw globalizacji ekonomicznej.
Sektory, w których z jednej strony zasoby specyficzne cechują siĊ niemobilno-Ğcią (ziemia i praca w tym przypadku), a z drugiej kapitaá staje siĊ coraz bardziej mobilny, są w naturalny sposób pozbawiane przez rynek nadwyĪki. W przypad-ku ziemi rolniczej jednak nie ma takiego rozdĨwiĊprzypad-ku – jej przepáyw jest ograni-czony, a zainwestowany w nią kapitaá i jego renty tracą na mobilnoĞci. Rolą in-stytucji ekonomicznych i paĔstwa jest áagodziü wspomniane zawodnoĞci ryn-ków surowców rolnych. Problemem badawczym jest jednak optymalny podziaá
„kompetencji” w tym zakresie miĊdzy instytucje ekonomiczne i paĔstwo.
2. Waloryzacja renty gruntowej w kontekĞcie zaáoĪeĔ efektywnoĞci rynku