rozpatrywa-ne w dwóch kategoriach – jako renty zrealizowarozpatrywa-ne w gospodarstwach indywi-dualnych, które zostaáy nazwane rentami instytucjonalnymi oraz jako renty ryn-kowe wyceniane przez rynek ziemi, które powstają w rolnictwie, ale nieko-niecznie są realizowane w tym sektorze. ZawodnoĞci rynku sprawiają, Īe duĪa ich czĊĞü jest przechwytywana przez otoczenie rolnictwa – w szczególnoĞci przez sektor przetwórstwa rolno-spoĪywczego. RóĪnica miĊdzy rentą zrealizo-waną a rynkową zostaáa nazwana „nadwyĪką instytucjonalną” i stanowi waĪną przesáankĊ dla polityki rolnej, poniewaĪ:
Ğwiadczy o skali o drenaĪu wartoĞci dodanej z rolnictwa i zawodnoĞci rynku (w przypadku ujemnej róĪnicy),
pozwala na ocenĊ skutecznoĞci retransferów budĪetowych w ramach WPR i wskazuje kierunki ich reorientacji,
pozwala na ocenĊ efektywnoĞci struktur instytucjonalnych dziaáających w sektorze rolnym,
wskazuje na bariery rozwojowe gospodarstw indywidualnych lub trwaáą ich restrukturyzacjĊ (w przypadku dodatniej róĪnicy).
Renty zrealizowane (podzielone) w gospodarstwach indywidualnych obli-czono, jak wspomniano, poprzez odjĊcie od dochodu rolniczego netto opáaty pracy wáasnej rodziny rolniczej oraz alternatywnego kosztu zaangaĪowanego majątku obrotowego. OpáatĊ pracy wáasnej oszacowano parytetowo jako iloczyn przeciĊtnej godzinowej stawki wynagrodzenia netto w województwie i liczby przepracowanych godzin. Alternatywny koszt majątku obliczono przy zaáoĪe-niu, Īe fundusz równy sumie poniesionych kosztów bezpoĞrednich i kosztów czynników zewnĊtrznych zostaá alternatywnie zainwestowany w formie rocznej lokaty bankowej i wygenerowaá w skali roku stopĊ dochodu równą jej oprocen-towaniu.
Renty rynkowe (wytworzone) natomiast oszacowano na podstawie prze-ciĊtnych cen ziemi rolniczej w powiecie (podanych przez ankietowanych), za-káadając efektywnoĞü rynku ziemi i racjonalne oczekiwania jego uczestników oraz tzw. dochodowe podejĞcie w jej wycenie12. W Ğwietle powyĪszego rentĊ rynkową wyznaczono na podstawie formuáy 1a dyskontującej renty wieczyste:
L s
R0 – roczna wartoĞü rynkowej renty gruntowej (w praktyce czynszu dzierĪawnego), L0 – cena ziemi rolniczej (zaktualizowana wartoĞü rent gruntowych),
s – roczna stopa zwrotu z alternatywnych aktywów (tzw. dáugookresowa stopa procentowa = 0,0575),
Li – teoretyczna cena ziemi w warunkach wystĊpowania nadwyĪki instytucjonalnej,
k – mnoĪnik instytucjonalny tj. staáa stopa wzrostu realizowanej renty gruntowej (dochodu rezydualnego) z tytuáu instytucjonalizacji struktury.
Z kolei formuáĊ 1b opracowano na podstawie tzw. modelu Gordona13, który za-káada staáą stopĊ wzrostu renty wieczystej. Sytuacja taka moĪe wystąpiü w go-spodarstwach, które realizują nadwyĪkĊ instytucjonalną, tzn. dochód rezydualny jest wyĪszy niĪ rynkowa renta gruntowa. NadwyĪkĊ tĊ przypisuje siĊ efektyw-noĞci struktury instytucjonalnej, w której zachodzą procesy produkcji i zbytu surowców rolnych. W tej sytuacji wysoki poziom instytucjonalizacji procesów gwarantuje nie tylko realizacjĊ renty gruntowej w rynkowej wysokoĞci, ale ge-neruje ponadprzeciĊtne dochody, które są trwaáe, poniewaĪ nie podlegają wyce-nie przez mechanizm rynkowy. Ich Ĩródáem są bowiem czynniki ex ante wyce- niemie-rzalne, np. niĪszy poziom kosztów transakcyjnych lub specyficzna wiedza i umiejĊtnoĞci. MoĪna przyjąü, Īe mnoĪnik instytucjonalny okreĞla jednocze-Ğnie, o ile moĪliwe jest zmniejszenie retransferu budĪetowego do okreĞlonych typów gospodarstw z uwagi na dokonaną juĪ restrukturyzacjĊ, co pozwala na realokacjĊ nadwyĪki instytucjonalnej wedáug bieĪących potrzeb sektora rolnego.
PowyĪsza metodologia wymaga przyjĊcia zaáoĪenia o efektywnoĞci rynku ziemi. PojĊcie efektywnoĞci rynkowej w ekonomii nurtu gáównego ma dwa pod-stawowe wymiary. NajczĊĞciej rozpatruje siĊ tzw. efektywnoĞü alokacyjną oraz informacyjną. Pierwsza z nich jest kategorią kojarzoną z pracami V. Pareto.
12 Szerzej na ten temat zob. E. MączyĔska, M. Prystupa, K. Rygiel, Ile jest warta nierucho-moĞü, Poltext, Warszawa 2007, 173-190.
13 E. F. Bringham, L.C. Gapenski, Intermediate Financial Management, Dryden Press, Hins-dale, 1990, zaá 3A.
EfektywnoĞü paretowska dotyczy zarówno popytowej, jak i podaĪowej strony rynku. Tak zwana efektywnoĞü wymiany oznacza, Īe nie jest moĪliwa taka transakcja, która polepszyáaby poáoĪenie obu uczestniczących w niej stron; efek-tywnoĞü produkcji, iĪ nie moĪna wytworzyü w gospodarce wiĊkszej iloĞci jed-nego dobra bez zmniejszenia iloĞci innych dóbr; efektywnoĞü struktury produk-cji, Īe koszyk wytwarzanych dóbr maksymalizuje uĪytecznoĞü konsumentów.
W sensie mikroekonomicznym wspomniane warunki oznaczają odpowiednio zrównanie kraĔcowych stóp substytucji w dowolnej parze dóbr dla wszystkich konsumentów, zrównanie kraĔcowej stopy substytucji technicznej danych czyn-ników produkcji przy wytwarzaniu dowolnego dobra oraz zrównanie kraĔcowej stopy transformacji (tzn. nachylenia krzywej moĪliwoĞci produkcyjnych) z kraĔ-cową stopą substytucji14. W praktyce wiĊc mechanizm rynkowy poprzez ceny ma w taki sposób rozdysponowaü kaĪdą jednostkĊ dzielonego zasobu, aby ko-rzyĞü wynikająca z jej przeniesienia do innego zastosowania byáa dokáadnie równa stracie związanej z jej wycofaniem z przeznaczenia alternatywnego15.
Aby rynek speániaá powyĪsze kryteria, konieczna jest znajomoĞü procesu transformacji nakáadów w efekty, co za tym idzie okreĞlonych technik wytwór-czych. Techniki te powinny dąĪyü do jak najlepszego poáączenia kapitaáu rze-czowego oraz zasobów pracy, w którym kryterium wyboru jest wyáącznie ra-chunek wyników i nakáadów oparty na parametrach rynkowych16. JeĪeli do po-miaru efektów i nakáadów zastosujemy pieniądz, to relacja miĊdzy nakáadami i efektami bĊdzie stanowiü o efektywnoĞci mikroekonomicznej w sensie finan-sowym. Natomiast ustabilizowanie wartoĞci pieniądza w czasie pozwoli na oce-nĊ efektywnoĞci gospodarowania, a z perspektywy czasu – efektywnoĞci funk-cjonowania systemu17. Rozpatrywana efektywnoĞü rynku związana jest ĞciĞle z finansowym wymiarem efektywnoĞci mikroekonomicznej. Warto zaznaczyü jednak, Īe poziomem odniesienia dla efektywnoĞci mikroekonomicznej jest efektywnoĞü caáej gospodarki narodowej, która nie wynika z prostej sumy rów-nowag cząstkowych. W ujĊciu statycznym efektywnoĞü gospodarki zakáada peá-ne wykorzystanie dyspozycyjnych zasobów do wytworzenia okreĞlopeá-nego przez popyt wolumenu produktów i usáug. W ujĊciu dynamicznym natomiast niezbĊd-ne jest utrzymywanie tempa wzrostu gospodarczego adekwatniezbĊd-nego do poziomu konsumpcji akceptowanego przez podstawowe grupy spoáeczne18. Równowagi
14 J. E. Stiglitz, Ekonomia sektora publicznego, PWN, Warszawa, s. 69-86.
15 M. Blaug, Teoria ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 299-300.
16 Z. GoáaĞ, Techniki wytwarzania i ich efektywnoĞü w indywidualnych gospodarstwach rol-nych, „Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu”, Rozprawy Naukowe, zeszyt 327/2002, PoznaĔ, s. 11.
17 J. Kulawik, Wybrane aspekty …, op. cit., s. 4.
18 TamĪe, s. 5.
cząstkowe moĪna jednak osiągnąü równieĪ w warunkach niepeánego wykorzy-stania zdolnoĞci wytwórczych gospodarki, pod warunkiem okreĞlenia minimal-nych zabezpieczeĔ instytucjonalminimal-nych. Z powyĪszego wynika wiĊc, Īe aby po-twierdziü hipotezĊ efektywnoĞci rynku ziemi rolniczej, postrzeganą w katego-riach mikroekonomicznych, nie jest konieczne speánienie zaáoĪeĔ efektywnoĞci makroekonomicznej, które z natury rzeczy są kontrfaktyczne. Stąd przeszkodą teoretyczną nie jest w Īadnej mierze polityka rolna i wpisany w nią interwencjo-nizm agrarny.
EfektywnoĞü alokacji w skali mikroekonomicznej okreĞla przede wszyst-kim relatywny rachunek korzyĞci i strat związanych z zawartą transakcją. Para-doksalnie w przypadku rynku ziemi rolniczej, która jest zasobem bardzo specy-ficznym, niejednorodnym, niemobilnym i cechującym siĊ sztywną podaĪą wspomniany relatywizm oddziaáuje na korzyĞü oceny kaĪdej transakcji kupna--sprzedaĪy ziemi rolniczej z punktu widzenia jej efektywnoĞci alokacyjnej.
W wiĊkszoĞci przypadków bowiem podaĪ zasobu ziemi speániającej kryteria nabywcy jest na tyle ograniczona, Īe wybór optymalnej oferty nie nastrĊcza trudnoĞci i nie jest obarczony báĊdem. Nabywca ma do wyboru jedną z dwóch strategii optymalizacyjnych – albo maksymalizacjĊ efektu (w warunkach ryn-kowych dochodu) z rozporządzalnych czynników wytwórczych, albo minimali-zacjĊ nakáadów na daną produkcjĊ. Autor nie do koĔca zgadza siĊ z tezą W. Rembisza, Īe „producenci rolni zachowują siĊ jako jednostki maksymalizu-jące przede wszystkim dochód rolniczy”19. W warunkach wysokiej giĊtkoĞci cen surowców rolnych mniej ryzykowne wydaje siĊ poszukiwanie przewag koszto-wych związanych z lepszą organizacją produkcji i wyĪszą wydajnoĞcią pracy.
To one umoĪliwiają uzyskanie opáaty pracy na poziomie zrównowaĪonym spo-áecznie. Rachunek optymalizacji nakáadów jest teĪ zdecydowanie áatwiejszy do przeprowadzenia w warunkach postĊpu technologicznego i procesu globalizacji wyrównującej przychody kraĔcowe. Dlatego teĪ przyczynkiem do tezy, Īe rynek ziemi moĪe w sposób efektywny okreĞlaü ceny równowagi jest relatywnie duĪa przejrzystoĞü rynku czynników produkcji rolniczej (wiĊksza niĪ rynku surow-ców rolnych) i znaczny potencjaá wzrostu wydajnoĞci zasobu pracy zaangaĪo-wanego w rolnictwie.
Drugi wymiar efektywnoĞci rynku – tzw. efektywnoĞü informacyjna, nie bazuje na ocenie relatywnych korzyĞci, ale dotyczy ich wartoĞci pieniĊĪnej. Hi-poteza efektywnego rynku (EMH) zostaáa sformuáowana przez E. Fama i jest szczególnym przypadkiem ogólnej hipotezy racjonalnych oczekiwaĔ J. Mutha z 1961 roku. Racjonalne oczekiwania podmiotów gospodarczych co do
ksztaá-19 W. Rembisz, Mikroekonomiczne podstawy wzrostu dochodów producentów rolnych, VIZJA PRESS&IT, Warszawa 2007, s. 128-129.
towania siĊ wielkoĞci ekonomicznych w przyszáoĞci posiadają dwie zasadnicze cechy, które odróĪniają je od oczekiwaĔ adaptacyjnych. Po pierwsze, podmioty, przewidujące przyszáoĞü racjonalnie, wykorzystują efektywnie dostĊpne infor-macje. Po drugie, podmioty te nie powielają báĊdów z przeszáoĞci.
Hipoteza efektywnego rynku E. Famy w swej podstawowej wersji defi-niuje efektywny rynek jako taki, gdzie duĪa liczba racjonalnych uczestników stara siĊ przewidzieü przyszáą wartoĞü rynkową aktywów, przy czym kaĪdy z nich ma równie áatwy dostĊp do bieĪących informacji20. Prowadzi to do sytu-acji, w której w kaĪdym momencie aktualne ceny rynkowe odzwierciedlają wy-darzenia zaistniaáe w przeszáoĞci, jak równieĪ przewidywania rynku wobec przyszáoĞci. JednoczeĞnie marginalne korzyĞci handlu równe są jego kosztom marginalnym. Innymi sáowy, na efektywnym rynku aktualna cena danego przedmiotu transakcji w kaĪdej chwili jest dobrym estymatorem jego faktycznej wartoĞci21, a „ceny poszczególnych walorów uwzglĊdniają efekty informacji dotyczących zarówno zdarzeĔ, które miaáy juĪ miejsce, jak i wydarzeĔ oczeki-wanych przez rynek w przyszáoĞci, na podstawie bieĪącej sytuacji”22. Wobec powyĪszego, efektywny rynek charakteryzuje siĊ tym, Īe oczekiwana stopa zwrotu dla danych aktywów jest równa rzeczywistej stopie zwrotu prognozowa-nej na podstawie dostĊpnego zbioru informacji.
ZaáoĪenia efektownoĞci formuáowane na podstawie EMH dla rynków ka-pitaáowych23 wynikają ze specyfiki tych rynków i nie muszą byü speánione na rynku ziemi, Īeby utrzymaü w mocy przedstawioną definicjĊ efektywnoĞci in-formacyjnej, której istotą jest, Īeby aktualna cena ziemi byáa dobrym estymato-rem jej faktycznej wartoĞci. MoĪna natomiast sformuáowaü bardziej ogólne przesáanki prawdziwoĞci hipotezy racjonalnych oczekiwaĔ oraz EMH: dostĊp-noĞü i prawdziwoĞü informacji, indywidualdostĊp-noĞü inwestorów (w sensie braku efektów naĞladownictwa), staáoĞü preferencji popytowych.
Wspomniane cechy czynnika ziemi nie przekreĞlają speánienia powyĪ-szych zaáoĪeĔ, a wrĊcz je uáatwiają. W przypadku kupna ziemi rolniczej nabyw-ca bierze na ogóá pod uwagĊ atrybuty z nastĊpującego zbioru: wartoĞü bonita-cyjną, poáoĪenie, rodzaj uĪytku rolnego, wielkoĞü i ksztaát dziaáki, odlegáoĞü od rynku zbytu, przydatnoĞü do upraw intensywnych, popyt na ziemiĊ na rynku lo-kalnym, podaĪ ziemi, infrastrukturĊ techniczną dziaáki, moĪliwoĞü
alternatyw-20 B. Snowdon, H. Vane, P. Wymarczyk, Wspóáczesne nurty teorii makroekonomii, Wydaw-nictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 202.
21 E. Fama, Random Walks in Stock – market prices, “Financial Analyst Journal”, 09.12.65 reprinted 01.02.1995, s. 55-59.
22 E. Fama, The Journal of Business, Vol. 38, No. 1. ,1965, str. 54.
23 E. Fama, Efficient Capital Markets: A Review of Empirical Work, “Journal of Finance”, 25 (2), 1970, s. 383-417.
nego wykorzystania, atrakcyjnoĞü otoczenia, urządzenia melioracyjne24. Są to, jak widaü, czynniki, które w kaĪdym przypadku moĪna indywidualnie i obiek-tywnie oceniü na podstawie dostĊpnych, a zarazem trudnych do zmanipulowania informacji. Co wiĊcej, relatywnie áatwy i powszechny dostĊp do tych informacji (np. przejrzystoĞü i powszechny dostĊp do zasad WPR) urealnia nawet „póásil-ną” i „najsilniejszą” wersjĊ EMH25. Co do staáoĞci preferencji popytowych, w przypadku ziemi uzaleĪniona ona jest od struktury popytu na produkty i usáu-gi, które są wytwarzane przy pomocy tego zasobu. Chodzi wiĊc przede wszyst-kim o ĪywnoĞü oraz usáugi Ğrodowiskowe (np. agroturystyczne), w przypadku których elastycznoĞci popytu są relatywnie niskie i malejące w miarĊ rozwoju gospodarki, co pozytywnie wpáywa na stabilnoĞü preferencji.
Pozostaje problem tzw. zawodnoĞci rynku, która cechuje sektor rolny.
MoĪe siĊ pojawiü wątpliwoĞü, czy jeĞli rynki produktów rolnych są niesprawne, to rynek ziemi moĪe dziaáaü efektywnie? Teoretycznie sztywnoĞü podaĪy ziemi rolniczej w okreĞlonych kategoriach moĪe prowadziü do spekulacyjnego wzro-stu jej cen, przy niewielkich zmianach popytu na produkty rolnictwa. Niemniej, pamiĊtajmy, Īe popyt na te produkty jest stabilny i cechuje siĊ niską elastyczno-Ğcią dochodową. W krajach wysokorozwiniĊtych stopy przyrostu naturalnego są bliskie zeru, a postĊp technologiczny ogranicza problemy sztywnoĞci podaĪy produktów rolniczych. Do tego dochodzi tendencja do zwiĊkszania zakresu uĪy-tecznoĞci Ğwiadczonych przez czynnik ziemi, co dodatkowo podnosi wspóá-czynniki elastycznoĞci podaĪy.
Problemem w dąĪeniu do optymalizacji nakáadów moĪe byü równieĪ nie-mobilnoĞü zasobów – dotyczy to w szczególnoĞci czynnika pracy. W warunkach wspierania przez WPR wielofunkcyjnego rozwoju wsi, bariery mobilnoĞci są jednak stopniowo usuwane. Pozostaáe Ĩródáa zawodnoĞci rynku w rolnictwie – monopole w sferze przetwórstwa, asymetria informacji, efekty zewnĊtrzne, wy-stĊpowanie dóbr publicznych, nie muszą przekáadaü siĊ na báĊdne oczekiwania w zakresie wartoĞci rent zdyskontowanych w cenach ziemi. W tym przypadku nierynkowa hierarchia celów gospodarstw rodzinnych oraz specyficzne cechy zasobu ziemi (szczególnie trwaáoĞü) zwiĊkszają siáĊ przetargową jej wáaĞcicieli.
24 E. Weil, Determinanty ksztaátujące cenĊ ziemi rolnej, „Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu”, CCCLVIII (2003), s. 165, 167.
25 Tak zwana „najsáabsza wersja” (weak form) zakáada, iĪ aktualne ceny caákowicie odzwier-ciedlają przeszáy poziom cen i tym samym inne dane zakodowane w cenach z przeszáoĞci.
Bardziej radykalna wersja (semistrong form) dodaje, Īe wszelkie aktualne, publicznie dostĊp-ne informacje są takĪe zagregowane w cenach. W najsilniejszej wersji (strong form) uznaje siĊ natomiast, Īe wszystkie informacje, takĪe te o charakterze wewnĊtrznym – utajnione przez uczestników rynku, znajdują peáne odzwierciedlenie w aktualnych cenach.
Na ogóá nie ma bowiem przymusu sprzedaĪy ziemi i dyktatu cenowego takiego, jaki wystĊpuje w przypadku produktów rolnych.
Dodatkowo prawne ograniczenia w obrocie ziemią przynajmniej w zaáo-Īeniach zawĊĪają jej przeznaczenie do celów rolniczych i stabilizują popyt na nią. Ograniczenia te chronią rynek w jakimĞ stopniu przed powstawaniem ba-niek spekulacyjnych, które obecnie stanowią jedno z najpowaĪniejszych zagro-ĪeĔ dla sprawnego dziaáania mechanizmu rynkowego. Sytuacja, w której do-stawcami uĪytecznoĞci związanych z ziemią rolniczą mają z zaáoĪenia byü wy-áącznie wáaĞciciele lub posiadacze gospodarstw rolnych, zdaniem autora pozy-tywnie wpáywa na miarodajnoĞü jej wyceny, zapobiega szumom informacyjnym i stabilizuje sektor. Nie stanowi ona zagroĪenia dla miĊdzynarodowej równowa-gi na tym rynku, pod warunkiem Īe w innych krajach wspólnoty bĊdą funkcjo-nowaü analogiczne ograniczenia. OczywiĞcie nie naleĪy przesadnie wierzyü w efektywnoĞü rynku ziemi rolniczej. Stawia siĊ jednak tezĊ, Īe kupujący na tym rynku ponoszą relatywnie niskie ryzyko báĊdnej oceny aktualnej wartoĞci rent gruntowych zdyskontowanych w cenach tego zasobu.