àad spoáeczny

Czynnik ludzki relatywnie rzadko jest przywoáywany w kontekĞcie roz-woju zrównowaĪonego, co wynika prawdopodobnie z wyrazistej presji zagroĪeĔ ekologicznych. Niemniej, wspóáczesne teorie rozwoju spoáecznego wyraĨnie podkreĞlają związki rozwoju gospodarczego i spoáecznego, wskazując na zna-czenie niematerialnych czynników rozwoju. Jak pokazuje praktyka, kierunki, dynamika czy charakter rozwoju gospodarczego w coraz wiĊkszym stopniu za-leĪą od jakoĞci i iloĞci zasobów spoáecznych²⁸. To wyciska swoje piĊtno takĪe

24 MoĪna tu podaü radykalny przykáad rejonów górskich, gdzie tereny wiejskie peánią funkcje turystyczne, uzdrowiskowe, są Ğrodowiskiem bytowania wielu rzadkich gatunków roĞlin i zwierząt, są obszarami specjalnego znaczenia zarówno dla mieszkaĔców, jak i dla ogóáu spoáeczeĔstwa. NastĊpuje zatem sprzecznoĞü interesów – rolnicy muszą mieü moĪliwoĞci dziaáalnoĞci gospodarczej, zaĞ istnienie rolnictwa musi byü dostosowane do istniejących wa-runków, by móc zachowaü krajobraz, kulturĊ wsi czy inne waĪne funkcje dla rozwoju tury-styki. Por. B. Kutkowska, WdraĪanie koncepcji zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa i obsza-rów wiejskich w Sudetach, IRWiR PAN, Studia i Monografie nr 2, Warszawa 2007, s.19.

25 Negatywnie na wspomnianą róĪnorodnoĞü biologiczną czy krajobrazową wpáywają takĪe porzucanie uĪytków zielonych o niskich walorach paszowych, uproszczenia krajobrazu oraz likwidacja siedlisk marginalnych czy zaniechanie uĪytkowania gruntów rolnych i przeksztaá-canie ich na cele mieszkaniowe. Zob. S. Kozáowski, Ochrona róĪnorodnoĞci biologicznej i georóĪnorodnoĞci, jako element zrównowaĪonego rozwoju Europy, Zeszyty Naukowe PAN nr 38, 2004, s. 13-34.

26 H. Adamska, ĝwiadomoĞü rolników pracujących na obszarach skaĪonych emisją atmosfe-ryczną, Zeszyty Naukowe AR we Wrocáawiu nr 414, Wrocáaw 2001, s. 179-189.

27 W przypadku rolnictwa przyjmuje siĊ, Īe poszczególni producenci rolni preferują w pierw-szym rzĊdzie poprawĊ efektywnoĞci technicznej i jeĞli zajdzie w tym aspekcie istotny postĊp zmienne Ğrodowiskowe mają szansĊ staü siĊ waĪniejsze. J. Kulawik, Wybrane aspekty efek-tywnoĞci rolnictwa. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej nr 1, 2007, s. 3-16.

28 Mc Mahbub al Haq, Reflection on Human Development, Oxford University Press, 1995.

na analizach sfery spoáecznej, gdzie nastĊpuje zmiana akcentów ze sfery podzia-áu na sferĊ wytwarzania, w której aspekty spoáeczne odgrywają coraz waĪniejszą rolĊ²⁹. G. Zabáocki zauwaĪa, Īe dziaáania i procesy spoáeczne w koncepcji roz-woju zrównowaĪonego mają do speánienia paradoksalną rolĊ, a mianowicie są one traktowane jako narzĊdzie wprowadzania zmian w nieprawidáowe relacje miĊdzy gospodarką a Ğrodowiskiem³⁰. Dodatkowo twierdzi siĊ, Īe powinno siĊ angaĪowaü lokalne spoáecznoĞci w koncepcjĊ zrównowaĪonego rozwoju, gdyĪ rozwiązywanie problemów ekonomicznych i Ğrodowiskowych na szczeblu cen-tralnym jest nieefektywne³¹. Innymi sáowy mówiąc, celami spoáecznymi w ra-mach rozwoju zrównowaĪonego są dziaáania na rzecz zmiany postaw spoáecz-nych, by moĪliwe byáy do realizacji cele Ğrodowiskowe oraz zmniejszanie dys-parytetów związanych z poziomem i jakoĞcią Īycia spoáeczeĔstw bądĨ ich grup.

àad spoáeczny okreĞlany jest jako stan funkcjonowania i przebiegu zachowaĔ jednostek zapewniający istnienie, trwanie i rozwój zbiorowoĞci jako caáoĞci.

Kapitaá ludzki moĪna natomiast definiowaü jako czáowieka, który dysponuje wiedzą, umiejĊtnoĞciami, systemem wartoĞci, zdolnoĞcią do innowacji, wspóá-pracy, aktywnoĞcią Īyciową i przedsiĊbiorczoĞcią, z czego czĊĞü zdolnoĞci ma charakter naturalny, zaĞ wiĊkszoĞü jest wynikiem poczynionych wczeĞniej in-westycji. Zasoby ludzkie peánią podwójną rolĊ w rozwoju zrównowaĪonym: po pierwsze – stanowią zasób produkcyjny bĊdący elementem áadu spoáecznego, po drugie – kreują cele i sposoby osiągania tego rozwoju.

Spoáeczna efektywnoĞü gospodarowania jest obszarem bardzo sáabo roz-poznanym od strony teoretycznej i metodologicznej, nie wspominając juĪ o ope-racjonalizacji jej pomiaru. Spoáeczne zrównowaĪenie odnosi siĊ w literaturze najczĊĞciej do wpáywu skaĪenia Ğrodowiska na ludzkie zdrowie, szerzej ujmuje siĊ je jako poziom Īycia, dobrobyt spoáeczny czy jakoĞü Īycia. W ramach zasad áadu spoáecznego podkreĞla siĊ: godne Īycie i samorealizacjĊ, kulturowe zróĪni-cowanie, ochronĊ zdrowia ludzkiego, sprawiedliwoĞü podziaáu, równoĞü szans, wzmacnianie spoáecznej spójnoĞci. Niektóre z tych zagadnieĔ mają swój Ğlad w historii myĞli ekonomicznej. Natykamy siĊ na nie w ramach: teorii dobrobytu,

29 PodaĪowe teorie wzrostu o konotacjach spoáecznych nie mogą abstrahowaü od takich barier wzrostu, jak: patologie spoáeczne, marginalizacja grup spoáecznych i in. Badania pokazują, Īe spoáeczna stopa przychodów z inwestycji w kapitaá ludzki jest dwa i póá razy wyĪsza niĪ dla inwestycji rzeczowych. Por. W. Toczyski, J. Zaucha, Profile rozwoju zrównowaĪonego, [w:]

„Teoria ekonomii”, Wyd. UG, GdaĔsk 2000/5/6, s. 7.

30 G. Zabáocki, Rozwój zrównowaĪony – idee, efekty, kontrowersje, Wydawnictwo Uniwersy-tetu Mikoáaja Kopernika, ToruĔ 2002, s. 68.

31 M. Mularska Czy moĪna zmieniü wieĞ bez udziaáu jej mieszkaĔców? O znaczeniu podmio-towoĞci dla koncepcji zrównowaĪonego rozwoju, [w:] H. Podedworna, P. Ruszkowski (red.) Spoáeczne aspekty zrównowaĪonego rozwoju wsi w Polsce. Partycypacja lokalna i kapitaá spoáeczny, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2008, s. 221.

gdzie mowa o dobrobycie spoáecznym³², teorii produkcyjnoĞci kraĔcowej, gdzie akcentuje siĊ sprawiedliwy podziaá³³ czy w nurcie katolickiej nauki spoáecznej³⁴, kiedy to w encyklikach i innych dokumentach porusza siĊ kwestie Īycia i godnoĞci ludzkiej, rodziny, wspólnoty, uczestnictwa, szacunku dla biednych i sáabych, godnoĞci pracy i praw pracowniczych. Podobne stanowisko zajmuje polityka spoáeczna wobec rolnictwa, w ramach której mówi siĊ o: zaspokojeniu podstawowych potrzeb, w tym bezpiecznego chronienia, zapewnieniu odpo-wiedniego minimum biologicznego, w tym wody do picia i wáaĞciwych warun-ków sanitarnych, zapewnieniu zdrowej ĪywnoĞci w iloĞci gwarantującej pokry-cie zapotrzebowania organizmu, ochronĊ przed oddziaáywaniami szkodliwymi dla zdrowia i Īycia, czy wreszcie zagwarantowaniu dostĊpnoĞci edukacji oraz czynnej ochronie zdrowia³⁵. Dodatkowo, sprawiedliwa dystrybucja dochodów i zabezpieczeĔ socjalnych powinna sprzyjaü niwelowaniu róĪnic spoáecznych i zapobiegaü tworzeniu siĊ rozlegáych obszarów ubóstwa oraz marginalizacji jednostek i grup spoáecznych³⁶.

Przedmiotem pomiaru wskaĨnikowego w áadzie spoáecznym są: demogra-fia, starzenie siĊ spoáeczeĔstwa, edukacja i rozwój, aktywnoĞü ekonomiczna mieszkaĔców, ubóstwo i wykluczenie spoáeczne, poziom i jakoĞü Īycia, wspóá-udziaá i partycypacja, styl Īycia i zdrowie publiczne, bezpieczeĔstwo publiczne³⁷.

32 NaleĪy siĊ tu odwoáaü do poglądów: J. Milla (juniora), V. Pareta, K. Arrowa, F. Blacka, A.

Downs’a, J. Buchanana, G. Tullocka czy wreszcie A. Pigou.

33 O podziale uczciwym – fair – mówiá J.B. Clark.

34 Idzie tu o doktryny religii katolickiej odnoszące siĊ do kwestii zbiorowych problemów spo-áecznoĞci lub caáej ludzkoĞci. Początek tejĪe nauki siĊga Leona XIII i wydania encykliki Re-rum NovaRe-rum. NaleĪy tu takĪe przywoáaü kolejne dokumenty: Quadragessimo anno, Mater et magistra, Populorum progressio, Octogesima Adveniens, Evangelii Nuntiandi, Laborem exercens, Sollicitudo rei socialis, Centesimus annus, Evangelium Vitae.

http://pl.wikipedia.org/wiki/katolicka_nauka_spo%c5%82eczna.

35 K. Nowak, ZrównowaĪony rozwój wsi i rolnictwa jako koncepcja miĊdzysektorowej polityki spoáeczno-gospodarczej i ekologicznej, [w:] S. Sokoáowska (red.), WieĞ i rolnictwo w procesie zmian. Problemy rozwoju obszarów wiejskich, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opo-le 2006, s. 246.

36 WiĊcej na temat realizowanych w Europie modeli polityki spoáecznej w: B. Tryfan, Ubó-stwo rodzin wiejskich w Ğwietle badaĔ empirycznych, „WieĞ i Rolnictwo” nr 3/4, 1995.

37 T. Borys, WskaĨniki zrównowaĪonego..., op.cit. s. 317-321. H. Adamska w ramach zrów-nowaĪenia spoáecznego, badając gminy wybranego powiatu, bierze pod uwagĊ cechy diagno-styczne odnoĞnie poziomu i jakoĞci Īycia publicznego oraz zdrowia (m.in.: liczbĊ mieszkaĔ na 1000 mieszkaĔców, przeciĊtną liczbĊ izb mieszkalnych na osobĊ, i in. cechy związane z mieszkalnictwem oraz wydatki na kulturĊ i sport oraz ochronĊ zdrowia), a takĪe demografii, aktywnoĞci oraz ubóstwa i wykluczenia spoáecznego (m.in.: saldo migracji, udziaá bezrobot-nych, gĊstoĞü zaludnienia). Por. H. Adamska, Analiza wybranych wskaĨników zrównowaĪo-nego rozwoju obszarów wiejskich, [w:] Uwarunkowania i mechanizmy zrównowaĪozrównowaĪo-nego roz-woju, Materiaáy Konferencyjne, Wydawnictwo WyĪszej Szkoáy Ekonomicznej w Biaáymsto-ku, Biaáystok 2007, s.17-22.

W ramach interpretacji koncepcji rozwoju zrównowaĪonego, prócz trzech wymienionych wyĪej równowag, wymienia siĊ dodatkowo áad przestrzenny i instytucjonalny³⁸. W tym opracowaniu áad przestrzenny ujĊto w ramach rów-nowagiĞrodowiskowej, zaĞ áad instytucjonalny potraktowano jako szeroko pojĊ-te instrumentarium niezbĊdne do osiągania pozostaáych równowag. Rola insty-tucji we wdraĪaniu i podtrzymywaniu rozwoju zrównowaĪonego jest nie do przecenienia³⁹. Twierdzi siĊ, Īe w ramach wzajemnych relacji pomiĊdzy sferą ekonomiczną, spoáeczną i Ğrodowiskową, regulatorami powinny byü wáaĞnie odpowiednie rozwiązania instytucjonalne, co sprawi, Īe bĊdzie mogáo istnieü rolnictwo efektywne, przyjazne przyrodzie i spoáeczeĔstwu⁴⁰. Rozwiązania te rozpatruje siĊ we wspóáczesnej ekonomii instytucjonalnej w dwóch aspektach:

otoczenia instytucjonalnego sensu largo oraz instytucji ekonomicznych. Po-jĊcia te szerzej zdefiniowano dalej (patrz pkt 3), przy czym w przeprowadzo-nych badaniach operacjonalizacji i kwantyfikacji poddano drugi aspekt – instytucje ekonomiczne, które, opisane za pomocą okreĞlonych wskaĨników in-stytucjonalizacji, odzwierciedlają áad instytucjonalny. Instytucje ekonomiczne stanowią zestaw formalnych i nieformalnych zasad wraz z mechanizmami sáuĪącymi ich egzekwowaniu, których celem jest sterowanie jednostkowymi de-cyzjami podmiotów i tym samym ograniczanie niepewnoĞci związanej z dzia-áalnoĞcią gospodarczą. Otoczenie instytucjonalne sensu largo obejmuje

„normy”, „rynki” i „organizacje”, które nie biorą bezpoĞredniego udziaáu w transakcjach rolnictwa z otoczeniem, ale wpáywają na instytucje ekonomicz-ne. Chodzi tu np. o wszelkie legislacje dotyczące rolnictwa (na poziomie krajo-wym i unijnym), Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, KomisjĊ Europejską itp. W misji wielu organizacji zaznacza siĊ, iĪ dziaáalnoĞü ich nawiązuje w spo-sób bezpoĞredni lub poĞredni do zasad związanych z ideą rozwoju zrównowaĪo-nego⁴¹. Interwencja paĔstwa jest konieczna w celu ukierunkowania preferencji decyzyjnych podmiotów indywidualnych, by przy dąĪeniach ekonomicznych

38 E. Lorek, Budowa programów zrównowaĪonego rozwoju regionu w warunkach gospodarki polskiej, [w:] A. Zagórowska, K. Malik, M. Miszewski (red.), ZrównowaĪony rozwój regio-nalny w aspekcie integracji europejskiej, Wyd. WEiSA, Bytom 2002.

39 WiĊcej na ten temat: M. Zalesko, ZrównowaĪony rozwój rolnictwa – analiza historyczno-instytucjonalna, [w:] S. Sokoáowska, A. Bisaga (red.), WieĞ i rolnictwo w procesie zmian.

Szanse rozwojowe rolnictwa w przestrzeni europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Opol-skiego, Opole 2008, s. 123-128.

40 TamĪe, s. 124-125.

41 W ramach áadu instytucjonalnego bada siĊ np. rolĊ instytucji w realizacji koncepcji rozwoju zrównowaĪonego. Np. por. M. Adamowicz, E. Dresler, Rola organizacji pozarządowych w zrównowaĪonym rozwoju obszarów wiejskich na przykáadzie województwa lubelskiego, Roczniki Naukowe SERiA, t. VIII, z.4, Warszawa-PoznaĔ 2006, s. 9-13.

zachowaü optimum spoáeczne i Ğrodowiskowe, co jest niezbĊdne dla rozwoju zrównowaĪonego.

PowyĪsze rozwaĪania dotyczące obszarów równowag mają takĪe teore-tyczne odzwierciedlenie w definicjach zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa, któ-re znajdujemy w literaturze przedmiotu (por. tab. 1).

Tabela 1. UjĊcie definicyjne zrównowaĪenia áadu ekonomicznego, Ğrodowiskowego i spoáecznego w ramach zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa

Autor àad ekonomiczny

(produkcyjny) àad spoáeczny àad Ğrodowiskowy/

ekologiczny

M. Adamowicz

Produkcja w wystarczającej iloĞci, przy akceptowalnej jakoĞci i dobrej wydajnoĞci. dochodów, jak i statusu spoáecznego oraz miejsca godziwy poziom Īycia rolnika i jego rodziny oraz umoĪliwiający rozwój gospodarstwa rolniczego. rolnika i jego rodziny oraz umoĪliwiającego

Uzyskanie stabilnej, a zarazem opáacalnej ekonomicznie produkcji. jest z systemem instytucji (formalnych do zachowania w dobrej kondycji zasobów Ğrodowiska naturalnego.

cd. tabeli 1

P. Vereijken

Zapewnienie stabilnej produkcji odpowiedniej iloĞci ĪywnoĞci o poĪądanej jakoĞci i po cenach akceptowanych przez

spoáeczeĔstwo.

Zapewnienie rolnikom dochodów porównywalnych z dochodami innych grup zawodowych

przy utrzymaniu moĪliwie duĪego zatrudnienia w rolnictwie. TakĪe troska o zdrowie rolników i konsumentów.

ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie: M. Adamowicz, Rola polityki agrarnej w zrównowaĪonym rozwoju obszarów wiejskich, Roczniki Naukowe SERiA, tom II, zeszyt 1, Warszawa-PoznaĔ –ZamoĞü 2000, s. 69-81; A. Harasim, B. Wáodarczyk, MoĪliwoĞci zrównowaĪonego rozwoju gospodarstw o róĪnych kierunkach produkcji na glebach lekkich, Roczniki Naukowe SERiA, tom IX, zeszyt 1, Warszawa–PoznaĔ–Kraków 2000, s. 167; P. Vereijken, A methodical way of prototyping integrated and ecological arable farming system (I/EAFS) in interaction with pilot farms, „Perspectives for Agronomy, developments in Crop Science”, Elsevier, Amsterdam 1997/25, s. 293-308; I. Duer, Idea trwaáego rozwoju rolnictwa w Ğwietle piĞmiennictwa, „Fragmenta Agronomica”, IUNG Puáawy, 1994/4(44), s. 81-85; L.H.G. Slangen Sustainable Agriculture. Getting the Institutions Right. CEESA Discussion Paper, No 1, Berlin 2001; J. St. Zegar, Koncepcja badaĔ nad rolnictwem spoáecznie zrównowaĪonym, [w:] Koncepcja badaĔ nad rolnictwem spoáecznie zrównowaĪonym, Program Wieloletni 2004-2009, Raport nr 11, IERiGĩ-PIB, Warszawa 2005.

Trzeba dodaü, iĪ postrzeganie zrównowaĪenia rolnictwa musi odbywaü siĊ w ujĊciu dynamicznym, gdyĪ zachodzące permanentnie przemiany w struk-turach rolnictwa pociągają za sobą korzyĞci i niekorzyĞci. PowiĊkszanie areaáu czy potencjaáu gospodarstwa (w zakresie struktury agrarnej) jest na ogóá ko-rzystne w sferze ekonomicznej, jednak nie zawsze, a raczej maáo kiedy, idzie to w parze z korzyĞciami spoáecznymi i Ğrodowiskowymi. Racjonalne z punktu widzenia zrównowaĪenia byáoby podejmowanie decyzji zgodnie z zasadą przy-rostów kraĔcowych. JednoczeĞnie, co wynika z procesów globalizacji, koszty zewnĊtrzne i dobra publiczne naleĪy zestawiaü z korzyĞciami ekonomicznymi⁴². Polityka – jej instrumentarium – powinny z jednej strony ograniczaü bądĨ elimi-nowaü koszty zewnĊtrzne (które nieodzownie generuje dziaáanie

mikroekono-42 J.St. Zegar, Spoáeczne aspekty zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa, [w:] Fragmenta Agronomica, IUNG, Puáawy 2007/4(96), s. 297.

J. St. Zegar

W skali mikroekonomicznej idzie o dostarczenie

satysfakcjonującego dochodu, co oznacza, Īe zadowolenie wystĊpuje wtedy, gdy mamy do czynienia z parytetem dochodów rolniczych do pozarolniczych.

W skali makroekonomicznej bĊdzie to wartoĞü dodana brutto oraz wartoĞü produkcji rolniczej, a zwáaszcza produkcji towarowej.

Waloryzacja usáug Ğrodowiskowych, spoĪytkowanie rolniczych zasobów pracy, wkáad w utrzymanie lub rozwijanie ĪywotnoĞci ekonomicznej

miczne), a z drugiej – stymulowaü dostarczanie dóbr publicznych (w interesie spoáecznym, Ğrodowiska, przyszáych pokoleĔ itd.). J. Zegar stwierdza, Īe rolnic-two XXI w. bĊdzie rolnictwem coraz bardziej zrównowaĪonym Ğrodowiskowo, pozostanie natomiast niezrównowaĪone pod wzglĊdem ekonomicznym, gdyĪ wynika to z procesów ekonomicznych, których natura polega na ciągáym burze-niu osiągniĊtej równowagi i dochodzeburze-niu do nowej, na nowym wyĪszym po-ziomie. Niemniej na procesy te bĊdą nakáadane coraz ostrzejsze wymagania Ğro-dowiskowe. Aspekt spoáeczny bĊdzie rozdarty miĊdzy globalizm i lokalnoĞü⁴³.