Gówne wska niki przepywów materiaowych (material flow indicators) 17

W celu monitorowania wdraania i monitorowania aspektów rodowi-skowych w gospodarce potrzebne s wskaniki, które umoliwi ocen post-pów w zrównowaeniu. Jednym z moliwych wskaników s wskaniki prze-pywów materiaowych, które mog suy do pomiaru wydajnoci wykorzysta-nia zasobów naturalnych oraz presji na rodowisko wywieranej przez gospodar-k. Wikszo zmian w rodowisku naturalnym jest spowodowana dziaalnoci

czowieka. Analiza przepywów materiaowych (Material Flow Analisy – MFA) umoliwia opisanie fizycznego wymiaru tej dziaalnoci – w jednostkach masy (np. tony). Podstawowym pojciem lecym u podstaw podejcia MFA jest pro-sty model wzajemnych relacji pomidzy gospodark a rodowiskiem natural-nym, w którym gospodarka jest systemem spoeczno-ekonomicznym rodowiska i zaley od staych przepywów materiaów i energii. Surowce, woda i powietrze s pobierane ze rodowiska naturalnego jako nakady do gospodarki, przekszta-cane w produkty i ostatecznie oddane do rodowiska jako efekt produkcji i kon-sumpcji w postaci emisji i odpadów. Proces ten nazywany jest „industrialnym”

lub „spoecznym metabolizmem” ze wzgldu na podobiestwo do naturalnych procesów metabolicznych.

W najprostszym schemacie tego procesu wyrónia si cztery kategorie na-kadów (input): surowce abiotyczne (noniki energii, mineray, metale), surowce



16 Podatki ekologiczne droga do stworzenia „zielonego pastwa” – efektywna reakcja czy chwilowy trend, materia ze strony internetowej, http://www.advisor.uni.lodz.pl, data dostpu:

15.07.2014 r.

17 Opracowano na podstawie [wierkula 2006].

biotyczne (biomasa z rolnictwa, lenictwa, owiectwa i ryboówstwa), woda oraz powietrze. W praktyce wod i powietrze wyklucza si z rachunku przepywów materiaowych ze wzgldu na ogromn ich mas wykorzystywan w gospodarce, znacznie przewyszajc mas pozostaych nakadów. Wynikiem (output) proce-sów zachodzcych w systemie spoeczno-ekonomicznym jest emisja zanieczysz-cze do powietrza, odprowadzanie cieków do wód oraz odpady [wierkula 2006]. Do celów rachunku przepywów materiaowych naley dostarczanie in-formacji o strukturze i zmianach fizycznego metabolizmu gospodarki oraz dostar-czenie zbioru zagregowanych wskaników dotyczcych wykorzystania zasobów w gospodarce. Ze wzgldu na brak wystarczajcej iloci danych w niniejszej pra-cy przedstawiono wstpne wyniki, dotyczce wskaników nakadów (biomasa z rolnictwa i przemysu spoywczego) i konsumpcji. Przedstawione wczeniej wielkoci dotyczce emisji do rodowiska zaliczane s do wskaników wyników.

Wskaniki nakadów opisuj materiay wykorzystane w gospodarce i s

one cile zwizane z mas produkcji danego kraju. Do wskaników nakadów zaliczamy bezporednie nakady materialne (Direct material input – DMI), które obejmuj bezporedni strumie materiaów, który fizycznie wchodzi do gospo-darczego systemu jako nakad w celu dalszego przetwarzania w gospodarce (ma-teriay, które maj warto rynkow i s wykorzystane w procesie produkcji i konsumpcji).

W rachunku przepywów materiaowych DMI równa si sumie masy (wa-gi) wykorzystanego krajowego pozyskania (used domestic extraction – DE) i im-portu (Im).

DMI dostarcza informacji o masie zasobów naturalnych wykorzystanych przez krajow produkcj i konsumpcj.

DE dostarcza informacji o masie zasobów naturalnych pozyskanych na te-rytorium kraju.

DMI = DE + Im

W przypadku sektora rolno-ywnociowego – bdzie to biomasa, która trafia do gospodarki w celu dalszego przetworzenia.

Z kolei wskaniki konsumpcji opisuj materiay zuywane w systemie go-spodarczym. Rónica pomidzy wskanikami konsumpcji a nakadów wskazuje stopie integracji danej gospodarki z gospodark wiatow (zaley od rozmia-rów gospodarki). Zaliczamy tutaj krajow konsumpcj materiaów (Domestic material consumption – DMC), która jest sum wszystkich materiaów zuytych bezporednio w procesach ekonomicznych na potrzeby krajowej gospodarki.

DMC obejmuje wykorzystane krajowe pozyskanie i import (cakowita waga importowanych dóbr) minus eksport (Ex) wyraone w jednostkach fizycz-nych (cakowita waga eksportowafizycz-nych dóbr) [wierkula 2006].

DMC = DE + Im-Ex = DMI – Ex

Do celów rachunku przepywów materiaowych, oprócz wspomnianych wczeniej, naley równie dostarczenie wskaników produkcyjnoci (wydajnoci) zasobów oraz wskaników materiaochonnoci gospodarki. W dalszej czci pu-blikacji przedstawione zostan wskaniki produkcyjnoci (wydajnoci) zasobów oparte s na relacji PKB (produktu krajowego brutto) do wybranego agregatowe-go wskanika przepywów materiaowych, np.: PKB/DE, PKB/DMI, PKB/DMC.

Wzrost wartoci tych wskaników w czasie wskazuje na wzrost efektywnoci uytkowania zasobów w zwizku z dziaalnoci gospodarcz. Z kolei wskaniki materiaochonnoci gospodarki oparte s na relacji wybranego agregatowego wskanika przepywów materiaowych do PKB, np.: DE/PKB, DMI/PKB, DMC/PKB. Okrelaj one zakres korzystania z przyrody, intensywno korzysta-nia ze rodowiska wyraon iloci zuywanych materiaów lub iloci powstaj-cych zanieczyszcze na jednostk produkcji. Zmniejszenie tych wskaników w czasie oznacza zmniejszenie intensywnoci korzystania ze rodowiska i jego zasobów (zmniejszenie materiaochonnoci), czyli proces odmaterializowania.

Koncepcja odmaterializowania (dematerialisation), tj. ograniczania zuycia zaso-bów naturalnych, produkcji i konsumpcji np. DMI, DPO – obnienie zuycia na-kadów lub emisji jest celem strategii rozwoju UE. Ilo zuywanych przez go-spodark surowców wiadczy o skali obcienia rodowiska naturalnego, jakie generuje gospodarka. Porównanie cieek wzrostu wskaników nakadów i PKB dostarcza informacji czy ma miejsce zjawisko oddzielenia (decoupling) wzrostu gospodarczego od zuycia surowców [wierkula 2006].

W tabeli 13 przedstawione zostay bezporednie nakady materialne (DMI) biomasy z rolnictwa i przemysu rolno-spoywczego w Polsce w latach 2000-2012. W badanym okresie w Polsce bezporednie nakady materialne z biomasy wyniosy 155,4 mln ton. W caym badanym okresie strumie biomasy z rolnic-twa i przemysu spoywczego, który wchodzi do gospodarki jako nakad w celu dalszego przetworzenia, utrzymywa si na bardzo podobnym poziomie. Z punk-tu widzenia badania produktywnoci zasobów warto odnie poziom PKB w danym kraju do nakadów materialnych biomasy (wskanik DMI) z badanego sektora. W tabeli 13 przedstawiona zostaa relacja PKB do bezporednich naka-dów materialnych (DMI) biomasy z rolnictwa i przemysu spoywczego. W la-tach 2000-2012 relacja PKB do DMI wzrastaa i wyniosa w ostatnim badanym roku 2,5, co oznacza, e z 1 tony biomasy uzyskano 2,5 euro PKB. Wskazuje to

na wzrost efektywnoci uytkowania zasobów w zwizku z dziaalnoci gospo-darcz w sektorze. Z kolei wskaniki materiaochonnoci gospodarki, oparte na relacji wybranego agregatowego wskanika przepywów materiaowych do PKB, równie uksztatoway si na korzystnym, malejcym poziomie. W 1995 roku wyniós on 0,8, natomiast w 2012 roku ju 0,41. Oznacza to zmniejszenie intensywnoci korzystania ze rodowiska i jego zasobów (zmniejszenie

materia-ochonnoci), czyli proces odmaterializowania. Z punktu widzenia koncepcji zrównowaonego rozwoju tendencja ta jest podana.

Tabela 13. Bezporednie nakady materialne (DMI)) i krajowa konsumpcja (DMC) biomasy z sektora rolno-ywnociowego w Polsce w latach 2000-2012

Wyszcze

ródo: obliczenia wasne na podstawie danych z Europejskich Rachunków rodowiska, Eu-rostat, data dostpu: 20.06.2014 r.

Analizujc poziom krajowej konsumpcji materiaów (DMC), czyli bioma-sy z rolnictwa i przemysu spoywczego, naley zauway, e w badanych la-tach poziom tej biomasy utrzymywa si na podobnym poziomie okoo 150,0 mln ton. Wskanik ten obrazuje biomas bezporednio zuyt w proce-sach ekonomicznych na potrzeby krajowej gospodarki. Odnoszc PKB do po-ziomu tej konsumpcji, mona zauway, e w caym badanym okresie wystpi

wzrost efektywnoci uytkowania zasobów z 1,3 do 2,6. Z kolei wskanik mate-riaochonnoci gospodarki maleje, co jest zjawiskiem korzystnym.

Z przeprowadzonej analizy wynika, e biomasa z rolnictwa i przemysu spoywczego stanowi wane ródo materiaów wykorzystywanych w gospo-darce. Poziom tego wykorzystania w ujciu bezwzgldnym utrzymuje si na

stabilnym, wysokim poziomie. Jednak w stosunku do PKB relacje malej, co wiadczy o zmniejszeniu intensywnoci korzystania ze rodowiska. Wskazuje to na proces odmaterializowania, co zgodnie z koncepcj zrównowaonego roz-woju jest preferowanym kierunkiem rozroz-woju. Podobnie wzrost efektywnoci zasobów potwierdza kierunek rozwoju gospodarki narodowej sprzyjajcy, zgod-ny z paradygmatem zrównowaonego rozwoju.

Biomas z sektora rolno-ywnociowego mona wykorzysta na potrzeby biopaliw (ester metylowy) z rzepaku, zbó, ziemniaków i innych rolin upraw-nych. W ostatnim okresie coraz popularniejsze s takie trendy w zwizku ze zmianami klimatycznymi oraz wyczerpywaniem si kopalin energetycznych.

Wykorzystanie biomasy, w tym przypadku z rolnictwa i przemysu spoywcze-go na cele energetyczne, wpisuje si w koncepcj rozwoju zrównowaonespoywcze-go ro-zumianego jako taki rozwój spoeczny i gospodarczy, który zaspokaja potrzeby wspóczesnego pokolenia bez naruszania moliwoci zaspokojenia potrzeb przy-szych pokole. Naley jednak pamita, e wykorzystywanie biomasy, gównie z rolnictwa, na cele energetyczne zderza si z produkcj ywnoci, na któr po-pyt take szybko ronie, w wyniku wzrostu liczby ludnoci. Dlatego te cele te nie powinny by nigdy wzgldem siebie konkurencyjne [Sadowski 2013; Zegar 2013]. Przedstawione powyej badania dotyczce wypywów materialnych z rolnictwa i przemysu spoywczego do pozostaych gazi gospodarki narodo-wej nie potwierdziy jeszcze zbyt duego zainteresowania surowcami pochodz-cymi z sektora rolno-ywnociowego do produkcji energii i innych

pozaywno-ciowych produktów.

6. Podsumowanie

Przeprowadzona wstpna próba wykorzystania bilansów przepywów midzygaziowych do oceny zrównowaenia w sektorze rolno-ywnociowym w Polsce wskazaa, e bilanse mog by uytecznym narzdziem w ocenie reali-zacji tej koncepcji. Przedstawione napywy i wypywy w rolnictwie i przemyle spoywczym wskazay na rosnc rol przepywów do sektora z pozostaych dziaów gospodarki narodowej (m.in. przemysu paliwowo-energetycznego czy chemicznego). Z drugiej strony surowce rolne i produkty przemysu spoywcze-go w dalszym cigu w niewielkim stopniu wykorzystywane s do produkcji in-nych, pozaywnociowych produktów. Badanie wielkoci i struktury gospodarki

ywnociowej w zakresie potencjau wytwórczego oraz wyników produkcyj-nych i dochodowych wskazao, e zmiany struktury przebiegaj zgodnie z teo-riami rozwoju gospodarczego (maleje udzia rolnictwa), jednak w dalszym cigu zmiany te s bardzo powolne. Podobne wnioski dostarcza analiza udziau

go-spodarki ywnociowej w gospodarce narodowej, gdzie udzia tego sektora zmniejsza si w zakresie analizowanych cech.

Uytecznym narzdziem w ocenie zrównowaonego rozwoju w sektorze rolno-ywnociowym okazay si dane pochodzce z Europejskich Rachunków rodowiska, czyli rachunków satelitarnych do rachunków narodowych, które s

gówn baz tworzenia bilansów przepywów midzygaziowych. Wyniki obli-cze emisji gazów cieplarnianych i zanieczyszobli-cze do rodowiska z sektora rol-no--ywnociowego ukazay zmniejszanie si wpywu na rodowisko przez sek-tor, czyli odmaterializowanie gospodarki. Nastpuje take zjawisko rozdzielenia tempa wzrostu gospodarczego od tempa wykorzystania zasobów naturalnych i degradacji rodowiska, zwiksza si produktywno (efektywno) zasobów.

Podsumowujc, naley stwierdzi, e z uwagi na brak wielu danych bada-ny problem udao si przedstawi tylko w ograniczobada-nym zakresie. Wane zjawi-ska musiay zosta w ogóle wyczone z rozwaa. Przede wszystkim nie uchwycono przepywów biomasy z sektora rolno-ywnociowego, które w rze-czywistoci zostay przeznaczone na cele energetyczne. Nie przedstawiono take danych dotyczcych sekwestracji dwutlenku wgla. Jednak przeprowadzone analizy dowodz, e wykorzystywanie danych z bilansów przepywów midzy-gaziowych moe sta si bardzo przydatne do wyjaniania nowych zjawisk i procesów zachodzcych w gospodarce, zwizanych z koncepcj zrównowao-nego rozwoju.

Bibliografia

Bilans przepywów midzygaziowych za 1995, 2000, 2005 i 2010 rok dla Polski, GUS, War-szawa 1999, 2004, 2009 i 2014.

Czerny M., 2005, Globalizacja a rozwój, wybrane zagadnienia geografii spoeczno--gospodarczej wiata, PWN, Warszawa.

Czubak W., 2013, Rozwój rolnictwa w Polsce z wykorzystaniem wybranych mechanizmów Wspólnej Polityki Rolnej w Unii Europejskiej, Rozprawy naukowe 458, Wyd. UP, Pozna.

Czubak W., Sadowski A., Wigier M., Mrówczyska-Kamiska A., 2014, Inwestycje w rolnic-twie polskim po integracji z Uni Europejsk, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu (w druku).

Czyewski A., 2001, Przepywy midzygaziowe jako makroekonomiczny model gospodarki, Wyd. AE, Pozna.

Czyewski A., Grzelak A., 2009, Moliwoci oceny rozwoju rolnictwa w warunkach global-nych z zastosowaniem tabeli przepywów midzygaziowych, Roczniki Naukowe SERiA, Olsztyn.

Davis J.H., Goldberg R.A., 1957, A Concept of Agribusiness, Harvard University, Boston.

Tumaczenie polskie: Koncepcja agrobiznesu, IER, Warszawa 1967.

Domaska W., 2013, Europejskie rachunki ekonomiczne rodowiska (ERE), prezentacja GUS, Biaowiea, http://bialystok.stat.gov.pl, data dostpu: 15.05.2014 r.

Jakubczyk Z., 2010, Prekursorskie teorie rozwoju krajów zacofanych [w:] Ekonomia rozwoju, red. B. Fiedor, K. Kociszewski, Wyd. UE we Wrocawiu, Wrocaw.

Kolasa-Wicek A., 2011, Prognozowanie wielkoci emisji CH4 z fermentacji jelitowej oraz hodowli zwierzt gospodarskich z wykorzystaniem sztucznej sieci neuronowej flexible byesian models, Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering, 56 (2), 90-93.

Leontief W.W., 1936, Quantitative input and output relations in the economic system of the United States, „The Review of Economics and Statistics”, vol. XVIII, August 1936, s. 105-125.

Marcinkowski T., 2010, Emisja gazowych zwizków azotu z rolnictwa, Woda-rodowisko- -Obszary wiejskie, IT-P w Falentach, t. 10, z. 3 (31).

Mielcarek P., 2012, Weryfikacja wartoci wspóczynników emisji amoniaku i gazów cieplar-nianych z produkcji zwierzcej, Inynieria rolnicza, t. 1, z. 4 (139).

Mrówczyska-Kamiska A., 2014, Zmiana struktury wewntrznej agrobiznesu w Polsce w aspekcie integracji z UE, Roczniki Naukowe UE (w druku).

Mundlak Y., 2000, Agriculture and Economic Growth, Theory and Measurement. Cambridge.

Myczko A., Karowski J., Szulc R., 2002, Szczegóowe badania emisji metanu i podtlenku azotu z fermentacji jelitowej oraz odchodów zwierzcych [w:] Materiay konferencyjne, VIII Midzynarodowa Konferencja Naukowa, 24-25 wrzenia 2002, Warszawa, s. 158-164.

OECD 2001, Indicators of MEASURE Decoupling of Environmental Pressure from Eco-nomic-Growth, www.oecd.org/environment/indicators-modelling-utlooks/1933638.pdf, data dostpu: 10.04.2014 r.

Pawowski Z., 1978, Ekonometria, PWN, Warszawa.

Piwowar A., 2014, Biobiznes i jego elementy [w:] Agrobiznes i biobiznes, Teoria i praktyka, Urban S. (red.), wyd. UE, Wrocaw.

Rocznik Statystyczny Przemysu 2004 i 2013, GUS, Warszawa 2004 i 2013.

Rocznik Statystyczny RP 2004 i 2013, GUS, Warszawa 2004, 2013.

Sapek B., 2009, Zapobieganie stratom i sekwestracja wgla organicznego w glebach ko-wych, Inynieria ekologiczna nr 21.

wierkula E., 2006, Ocena moliwoci obliczania wskaników przepywów materiaowych w oparciu o istniejce dane krajowe wg wypracowanych metodyk Europejskiej Agencji ro-dowiska (EA) i organizacji wspópracy gospodarczej i rozwoju (OECD), Ekspertyza wyko-nana na zamówienie Gównego Inspektoratu Ochrony rodowiska, Instytut na Rzecz Ekoro-zwoju, Warszawa.

Tomaszewicz ., 1994, Metody analizy input-output, PWE, Warszawa.

Tomczak F., 2010, Rozwój nauk ekonomicznych, ujcie historyczne i wspóczesno , Roczniki nauk rolniczych, seria G, t. 97.

Tomczak F., (2005): Gospodarka rodzinna w rolnictwie. Uwarunkowania i mechanizmy roz-woju, IRWiR PAN, Warszawa.

Wo A., 1979, Zwizki rolnictwa z gospodark narodow, PWRiL, Warszawa.

Wo A., Zegar J.S., 1983, Gospodarka ywnociowa. Problemy ekonomiki i sterowania, PWE, Warszawa.

www.epp.eurostat.ec.europa.eu., data dostpu:10.07.2014 r.

Zegar J.S., 2012, Wspóczesne wyzwania rolnictwa, PWN, Warszawa.

Zegar J.S., 2013, Kwestia bezpieczestwa ywnociowego a ekonomia, Materiay kongresowe, IX Kongres Ekonomistów Polskich, PTE, Warszawa.

Mgr Adam Majchrzak¹ Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu

OBRÓT GRUNTAMI ROLNYMI JAKO DETERMINANTA