Pojmowanie racjonalnoci planetarnej w rolnictwie

Przewidywany dalszy wzrost populacji ludzkiej oraz wzrost bogactwa w krajach rozwijajcych si i osiganie przez nie poziomu konsumpcji porów-nywalnego z najbogatszymi spoeczestwami wiata powoduj zwikszenie wy-zwa dla rolnictwa w zakresie poday ywnoci. Dodatkowo ronie oczekiwa-nie, e poywienie bdzie charakteryzowao si coraz lepsz jakoci. Powysze rozwaania dotyczce efektów zewntrznych oraz dane dotyczce zmian w za-kresie produktywnoci rolnictwa wskazuj, e dotychczasowa cieka rozwoju oparta na intensyfikacji rolnictwa ma swoje granice [Conway 2012; Fuglie et al.

2012]. W efekcie naley stwierdzi, e aktywno gospodarcza w rolnictwie oparta wycznie o kryteria racjonalnoci mikroekonomicznej jest niewystarcza-jca. Prowadzi ona do powstania rozbienoci pomidzy optimum mikroekono-micznym a optimum spoecznym, tj. nastpuje utrata czci spoecznych i rodo-wiskowych korzyci zewntrznych [Zegar 2010]. Niezbdne jest wdroenie

dzia-a, które miayby zastosowanie w skali caej planety, w dugim okresie czasu.

W myl omawianej koncepcji konieczne jest wyodrbnienie prioryteto-wych obszarów, które stanowi podstaw dla przetrwania ludzkoci. Powinny one stanowi fundament spajajcy róne spoeczestwa o odmiennych korze-niach kulturowych i politycznych oraz niejednorodnym spojrzeniu na dalszy rozwój wiata. Takie podejcie powoduje, e zakres dziaalnoci w skali

plane-tarnej byby ograniczony, ale ze wzgldu na trudnoci w zarzdzaniu na pasz-czynie globalnej, tj. brak zgody na powstanie nawet namiastki wiatowego rz-du, wiksze zaangaowanie jest niemoliwe. Pewn prób takiej inicjatywy s

Milenijne Cele Rozwoju (MDG – Millenium Development Goals). Ich wype-nienie ma na celu zmniejszenie nierównoci spoecznych i presji czowieka na

rodowisko w skali wiata, a wic jest form redukcji ryzyka wystpienia

zagro-e o charakterze globalnym. Ju wstpne rozmowy w zakresie uzgodnienia ko-lejnych dziaa po 2015 r. pokazuj, jak bardzo jest to skomplikowana sprawa.

MDG dotycz rónych zagadnie spoecznych i rodowiskowych, ale praktycz-nie pomijaj problemy gospodarcze, w szczególnoci zwizane z midzynaro-dowymi systemami finansowymi, które coraz czciej s uznawane za podsta-wowe ródo powstawania i przenoszenia kryzysów [Lietaer et al. 2012].

Z pewnoci jednym z podstawowych czynników zapewnienia rozwoju, a nawet egzystencji ludzkoci jest zabezpieczenie potrzeb ywnociowych.

Z tego powodu rolnictwo, pomimo niewielkiego znaczenia w wiatowej gospo-darce, stanowi filar trwaego rozwoju. Cigo tego sektora jest wic jednym z priorytetów racjonalnoci planetarnej. W myl tej idei rozwój rolnictwa powi-nien nastpowa w taki sposób, aby zapewni dugookresow (w perspektywie dziesicioleci) poda ywnoci zaspokajajc potrzeby ludzkoci. Jej zasoby powinny by dostpne po akceptowalnej cenie, umoliwiajcej dostp nawet najbiedniejszym. Produkcj ywnoci naley wic zorganizowa w taki sposób, aby równie zapewnia równowag ekologiczn.

Ten ostatni postulat wynika z kryterium trwaoci, którego najbardziej wyranym przejawem jest konieczno zachowania potencjau produkcyjnego gleby [Krasowicz 2005]. Zazwyczaj ogranicza si to do stosowania odpowied-nich praktyk rolniczych, których celem jest co najmniej niedopuszczenie do de-gradacji substancji organicznej [Harasim 2006]. W rzeczywistoci proces ten jest bardziej zoony, poniewa wymaga zapewnienia jeszcze innych czynników wytwórczych. Sporód nich naley wymieni dwa podstawowe, tj. zapewnienie wody o odpowiedniej jakoci oraz zapylanie rolin. Znaczenie dostpu do wody jest oczywist spraw, zarówno w przypadku upraw, jak i hodowli, jednake w dobie rosncego zagroenia wystpienia zmian klimatycznych zapewnienie wody dla rolnictwa, zarówno w skali globalnej, jak i poszczególnych regionów staje si wyzwaniem [Chartres i Varma 2010; IPCC 2014]. Istota zapylania jest mniej zauwaalna. Warto jednak podkreli, e proces ten jest niezbdny dla wikszoci upraw. W Europie dotyczy on 84% gatunków rolin wykorzystywa-nych w rolnictwie. Szacuje si, e w 2005 r. globalna warto tej dziaalnoci wynosia ok. 153 mld euro [Gallai et al. 2009]. Trudno jednak wyobrazi sobie,

e w przypadku jej zaprzestania przez rodowisko (np. z powodu wyginicia

owadów), czowiek rcznie miaby wykona t prac. Jest to moliwe, ale sta-nowioby nieefektywn alokacj zasobów.

Procesy takie jak zapylenie s nazywane usugami rodowiska, czyli

dzia-aniami wiadczonymi przez natur na rzecz czowieka. Mog one mie charakter podstawowy (np. proces fotosyntezy), zaopatrujcy (np. produkcja ywnoci, za-opatrzenie w drewno), regulujcy (m.in. oczyszczanie wody) oraz kulturowy (moliwoci rekreacji) [MEA 2005]. Ich cech wspóln jest brak uwzgldnienia w rachunku ekonomicznym. W myl ekonomii neoklasycznej usugi rodowiska s efektami zewntrznymi. Zazwyczaj maj one charakter pozytywny, tzn. powo-duj wzrost wartoci dodanej, jednake pominicie ich w analizach powoduje, e ulegaj cigej degradacji. Warto podkreli, e efekty zewntrzne mog mie

równie charakter negatywny, np. nadmierne stosowanie nawozów prowadzi do zanieczyszczenia wód tymi substancjami, czego skutkiem s zmiany w zakresie funkcjonowania wodnych ekosystemów oraz pogorszenie dostpu do wody o wy-sokiej jakoci. Biorc pod uwag, e wzrost produktywnoci upraw w intensyw-nym rolnictwie industrialintensyw-nym jest okupiony rosncymi nakadami nawozów (ze wzgldu na konieczno równowaenia strat substancji organicznej w glebie), tendencje do nadmiernego nawoenia s czsto widoczne w gospodarkach pastw rozwijajcych si, gdzie wiadomo problemów rodowiskowych jest niska.

W dugim okresie prowadzi to do tak duego wyjaowienia gleby, e dziaalno

rolnicza przestaje by opacalna, a nawet moliwa. Przykadów takich sytuacji mona szuka na wszystkich kontynentach wiata, ale szczególnie jest to widocz-ne na najbiedniejszych obszarach, gdzie poziom inwestycji jest niewielki. W du-gim okresie, przy stale rosncej populacji ludzkiej, taka polityka moe spowodo-wa powstanie trwaych niedoborów ywnoci. Perspektywa katastrofy jest jesz-cze bardzo odlega, ale ryzyko jej wystpienia ronie.

Zakadan konsekwencj zastosowania racjonalnoci planetarnej w rolnic-twie byby wzrost kosztów dziaalnoci rolnej, który prowadziby do podniesienia cen ywnoci, zwaszcza w pocztkowym okresie przemian. W miastach ozna-czaoby to krótkookresowe pogorszenie si nie tylko optimum mikroekonomicz-nego, ale przede wszystkim spoecznego. Natomiast na wsi najprawdopodobniej podniosoby to poziom dochodów ze wzgldu na moliwoci produkcji ywnoci na wasne potrzeby i wiksze zyski. Biorc pod uwag, e 70% ludzi ubogich y-je na wsi [IFAD 2010], zmiana ta miaaby nie tylko istotne skutki rodowiskowe, ale równie spoeczne. Co wicej, naley zaoy, e wzrost kosztów w rolnictwie zostaby przeniesiony na konsumenta, a nie rolnika. Oznacza to, e relatywnie w spoeczestwach zmniejszyaby si przepa dochodowa pomidzy producen-tami ywnoci a osobami pracujcymi w przemyle lub usugach.

Z powyszego powodu decyzja dotyczca wyboru podejcia do racjonal-noci nie jest atwa. Z jednej strony stosowanie dotychczasowych praktyk rolni-czych powoduje krótkookresowy wzrost poday ywnoci, ale w dugim okresie obserwuje si, e trend ten ulega wyhamowaniu, co w obliczu rosncej populacji ludzkiej powoduje niepokój. W praktyce oznacza to, e w dugim okresie koszty prowadzenia dziaalnoci, niezalenie od wybranej metody byyby porównywal-ne, róniyby si jedynie momentem wystpienia – w przypadku racjonalnoci planetarnej ich wzrost nastpiby na pocztku procesu transformacji, natomiast w przypadku braku jej zastosowania w póniejszym terminie. Biorc pod uwag

dodatkowe korzyci rodowiskowe i spoeczne zwizane ze stosowaniem racjo-nalnoci planetarnej, wybór tej opcji jest bardziej zasadny.

Decyzje podejmowane przez rolników nadal powinny uwzgldnia kryte-ria penej racjonalnoci (tj. poszukiwa optimum ekonomicznego), ale korygo-wanym przez zaoenia racjonalnoci planetarnej. W ten sposób wybór okrelo-nej dziaalnoci rolniczej (uprawa czy hodowla i jej skala, rodzaj oraz stosowane praktyki) powinny uwzgldnia podstawowe kryteria zrównowaonego rozwo-ju, umoliwiajce osignicie celów racjonalnoci planetarnej. Ich realizacja powinna mie miejsce dziki zastosowaniu odpowiednich narzdzi polityki pa-stwa. Mog to by zarówno bezporednie instrumenty ekonomiczne (np. dopaty do praktyk spoecznie podanych), jak równie narzdzia administracyjno--prawne (m.in. okrelone normy). Regulacja taka jest konieczna ze wzgldu na nieuwzgldnianie przez rynek wszystkich elementów optimum spoecznego, a nawet niemono wyraenia ich w wartociach pieninych.

Wdroenie kryteriów racjonalnoci planetarnej to skomplikowany proces.

Szanse na jednoczesne ich zastosowanie we wszystkich lub wikszoci pastw

wiata s znikome, poniewa mogoby to si odby jedynie poprzez wprowa-dzenie ogólnowiatowego rzdu. Takie dziaanie byoby zbyt du ingerencj

w suwerenno pastw. Bardziej prawdopodobne jest wypracowanie wspólnego stanowiska, np. na forum ONZ. W wyniku gosowania moliwe byoby przyj-cie zestawu pewnego rodzaju norm (standardów) dotyczcych dopuszczalnego poziomu presji na rodowisko wystpujcej przy okrelonych rodzajach dziaal-noci rolniczej. Warto jednak pamita, e taki pakiet byby efektem negocjacji, a wic kompromisu, co oznacza sabsz si oddziaywania i mniejsz skutecz-no w zakresie ochrony przed zaamaniem cywilizacyjnym ludzkoci. Z tego powodu równie podany efekt mógby by wywoany przez wdroenie kryte-riów racjonalnoci planetarnej w wybranych, wiodcych gospodarkach (m.in.

Chin i USA), poniewa poprzez naladownictwo mógby on rozprzestrzenia si

na inne kraje.

5. Podsumowanie

Zastosowanie penej racjonalnoci w rolnictwie skutkuje wytworzeniem relatywnie taniej i atwo dostpnej ywnoci. Taka dziaalno, zgodnie z teori

ekonomii gównego nurtu, prowadzi do osignicia optimum ekonomicznego, czyli najbardziej efektywnego wykorzystania zasobów. Zazwyczaj proces ten odbywa si z pominiciem efektów zewntrznych. Tym samym pojawia si pro-blem zmniejszenia zasobnoci wielu dóbr publicznych, które s spoecznie

po-dane. W dugim okresie pena racjonalno moe wic powodowa powstanie makroekonomicznych niekorzyci.

Racjonalno planetarna nie tylko uwzgldnia efekty zewntrzne, co po-zwala na minimalizacj ryzyka wystpienia utraty optimum spoecznego, ale równie analizuje problemy w globalnej skali, co daje szans na powszechne zastosowanie dziaa zapewniajcych przetrwanie ludzkoci. Wdroenie kryte-rium racjonalnoci planetarnej najprawdopodobniej bdzie si wiza ze wzro-stem kosztów dziaalnoci rolnej, co moe zaowocowa spadkiem poday yw-noci. Powstaje wic dylemat krótkookresowego, powszechnego dostpu do ta-niej ywnoci, czy te dugookresowego do nieco droszej, ale wytwarzanej w zrównowaony sposób. Biorc pod uwag ryzyko braku trwaoci rolnictwa industrialnego, wynikajcego z przewidywanej koniecznoci wzrostu nakadów spowodowanych szybkim uboeniem gleb (zmniejszaniem substancji organicz-nej), degradacj biorónorodnoci oraz rosncymi kosztami zaopatrzenia w wo-d i energi, naley stwierdzi, e bardziej racjonalne jest podjcie inicjatyw na rzecz zapewnienia dugookresowego bezpieczestwa ywnociowego, czyli za-stosowanie planetarnego kryterium racjonalnoci.

Proces ten nie jest atwy do zrealizowania, poniewa wymaga globalnego konsensusu. Wydaje si jednak, e postulat trwaego zabezpieczenia ludzkoci w ywno powinien by wystarczajco atrakcyjny, aby moliwe byo przyjcie zasad racjonalnoci planetarnej w rolnictwie, na przewaajcym obszarze kuli ziemskiej. Pierwszym krokiem w tym kierunku jest wzrost wiadomoci ryzyka wystpienia zagroe i zbudowanie solidnych teoretycznych podstaw. W opar-ciu o nie mogaby si rozwin wiadomo spoeczna konsekwencji istniej-cych trendów. Negocjacje i tworzenie odpowiedniej polityki gospodarczej sta-nowi dopiero efekt tych dziaa.

Naley przy tym podkreli, e koncepcja racjonalnoci planetarnej nie jest tosama z ide zrównowaonego rozwoju. Jej wdroenie jest jednak nie-zbdne dla zrównowaonego rozwoju, czyli naley traktowa j jako warunek niezbdny dla wprowadzenia koncepcji zrównowaonego rozwoju.

Bibliografia:

Albin P., 1998, Barriers and Bounds of Rationality: Essays on Economic Complexity and Dynamics in Interactive Systems, Princeton: Princeton University Press.

Lietaer B., Arnsperger Ch., Goerner S., Brunnhuber S., 2012, Money and Sustainability. The Missing Link, Axminster: Triarchy Press Ltd.

Blume L.E. & Easley D., 2007, Rationality. Retrieved from http://tuvalu.santafe.edu/~leb/rat03.pdf.

Chartres C.J., Varma S., 2010, Out of water: from abundance to scarcity and how to solve the world’s water problems, Upper Saddle River, N.J.; London: Financial Times/Prentice Hall;

Pearson Education [distributor].

Conway G., 2012, One billion hungry: can we feed the world?. Ithaca: Comstock publishing associates.

Czarny B., 1997, Racjonalno makroekonomiczna versus mikroekonomiczna, czyli o pewnym wtku dyskusji ekonomicznych, Zeszyty Naukowe Kolegium Gospodarki wiatowej, 2.

Darley V.M., Kauffman S.A., 1996, Natural Rationality (No. SFI WORKING PAPER:

1996-08-071) (pp. 1-28). Retrieved from http://www.santafe.edu/media/workingpapers/

96-08-071.pdf.

FAO, 2012, FAO Statistical Yearbook 2012 World Food and Agriculture, Rome: Food and Agriculture Organization of the United Nations. Retrieved from http://www.fao.org/docrep/

015/i2490e/i2490e00.htm.

FAO, 2013, The State of Food and Agriculture 2013. Rome: Food and Agriculture Organiza-tion of The United NaOrganiza-tions.

Fuglie K.O., Wang S.L. & Ball V.E. (red.), 2012, Productivity Growth in Agriculture. An International Persective, Cambridge MA: CABI.

Gallai N., Salles J.M., Settele J. & Vaissière B.E., 2009, Economic valuation of the vulner-ability of world agriculture confronted with pollinator decline, Ecological Economics 68(3), doi:10.1016/j.ecolecon.2008.06.014.

Grubb M., 2014, Planetary economics, London, New York: Earthscan.

Harasim A., 2006, Przewodnik ekonomiczno-rolniczy w zarysie, IUNG-PIB, Puawy.

Hayek F., 1973, Law, Legislation and Liberty (Vols. 1-3, Vol. Rules and Orders vol.1). Chi-cago: University of Chicago Press.

IFAD, 2010, Rural Poverty Report 2011, Rome: International Fund for Agricultural Devel-opment.

IPCC, 2014, Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Part A: Global and Sectoral Aspects. Contribution of Working Group II to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA: Cambridge University Press.

Jeowski P., 2000, Ekonomia rodowiska a ekonomia ekologiczna [w:] P. Jeowski (red.), Ochrona rodowiska i ekorozwój, Szkoa Gówna Handlowa, Warszawa.

Kahneman D., Tversky A., 2000, Choices, values, and frames, New York, Cambridge: Rus-sell Sage Foundation, Cambridge University Press.

Kotarbiski T., 1955, Traktat o dobrej robocie, ódzkie Towarzystwo Naukowe.

Krasowicz S., 2005, Cechy rolnictwa zrównowaonego [w:] J.S. Zegar (red.), Koncepcja ba-da nad rolnictwem spoecznie zrównowaonym, IERiG -PIB, Warszawa.

Leibenstein H., 1988, Poza schematem homo oeconomicus, PWN, Warszawa.

MEA, 2005, Millenium Ecosystem Assessment. Ecosystems and Human Well-being; A Frame-work for Assessment. Washington: Island Press. Retrieved from http://www.millennium-assessment.org/en/Framework.html.

Mill J.S., 1966, Zasady ekonomii politycznej t. II (Vol. II), PWN, Warszawa.

Pajestka J., 1973, Need for a Greater World-Wide Rationality. In Economic Structure and Development. Essays in Honour of Jan Tinbergen. Amsterdam-London-New York: Elsevier.

Pajestka J., 1983, Ksztatowanie procesu rozwoju. Racjonalno i manowce polityki, PWE, Warszawa.

Pajestka J., 1990, Prolegomena globalnej racjonalnoci czowieka, PWN, Warszawa.

Prandecka B.K., 1991, Nauki ekonomiczne a rodowisko przyrodnicze, PWE, Warszawa.

Prandecki K., 2007, Ochrona rodowiska w teorii ekonomii, Ekonomia i rodowisko (2).

Prandecki K., 2013, Wyzwania globalne [w:] L. Pastusiak (red.), Perspektywy nowego adu

wiatowego (s. 95-131), Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna „Adam”, Warszawa.

Prandecki K., 2014, Perspektywy ograniczenia konsumpcji zasobów naturalnych do 2050 r. [w:]

Galwas, B. Wynikiewicz (red.), Czy kryzys wiatowych zasobów? (s. 137-163), Polska Akade-mia Nauk Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus”, Warszawa.

PWN, 2004, Racjonalno [w:] Wielka encyklopedia PWN, PWN, Warszawa.

Rockström J., Steffen W., Noone K., Persson Asa, Chapin III F.S., Lambin E., … Schellnhuber H.J., 2009, Planetary boundaries: exploring the safe operating space for humanity, Ecology and Society 14(2). Pozyskano z: http://www.cabdirect.org/abstracts/20103063016.html.

RT, (2013, Padziernik 8), Water scarcity by 2030: True for every second person on earth, UN says [RT News]. Pozyskano Padziernik 16, 2013, from http://rt.com/news/water-shortage-un-population-901/.

Ryszawska B., 2013, Zielona gospodarka. Teoretyczne podstawy koncepcji i pomiar jej

wdra-ania w Unii Europejskiej, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocawiu.

Sadowski Z., 1980, The Concept of Rationality and the Macro-Indicators of Goal Attainment in Socio-Economic Development (No. (HSDRGPID-39)), The United Nations University.

Schröder J.J., Cordell D., Smit A.L. & Rosemarin A., 2010, Sustainable Use of Phosphorus (EU Tender ENV.B.1/ETU/2009/0025 No. 357), Stockholm: Plant Research international Wageningen UR, Stockholm Environment Institute. Pozyskano z: http://ec.europa.eu/

environment/natres/pdf/phosphorus/sustainable_use_phosphorus.pdf

Simon H.A., 1957, Models of man: social and rational; mathematical essays on rational hu-man behavior in society setting, Wiley.

Simon H.A., 1986, Rationality in Psychology and Economics, Journal of Business, 49(4 pkt 2).

Smith V.L., 2009, Rationality in economics: constructivist and ecological forms. Cambridge;

New York: Cambridge University Press.

Stankiewicz W., 1998, Historia myli ekonomicznej, PWE, Warszawa.

UNDP, 2006, Human Development Report 2006, New York: United Nations Development Programme.

United Nations, 2013a, The Millennium Development Goals Report 2013, New York: United Nations.

United Nations, 2013b, World Population Prospects, United Nations, Department of Economic and Social Affairs. Pozyskano z: http://esa.un.org/wpp/unpp/p2k0data.asp.

WEF, 2013, Enabling Trade Valuing Growth Opportunities, Geneva: World Economic Forum.

Pozyskano z: http://www.bain.com/Images/WEF_Enabling_trade_valuing_growth_opportunities_.pdf.

Wierzbicki A.P., 1991, Refleksje na temat globalnej racjonalnoci czowieka (w zwizku z ksik J. Pajestki), Ekonomista (1).

Wijkman A., Rockström J., 2012, Bankrupting nature: Denying our planetary boundaries, London: Routledge.

WTO, 2013, International Trade Statistics 2013, New York: World Trade Organisation. Pozy-skano z: https://www.wto.org/english/res_e/statis_e/its2013_e/its2013_e.pdf.

Yang B., Lester D., 2008, Reflections on rational choice—The existence of systematic irra-tionality, The Journal of Socio-Economics (37), doi:10.1016/j.socec.2007.08.006.

Zegar J.S., 2010, Kategoria optymalnoci w rozwoju rolnictwa. Wspóczesne wyzwania, Roczniki Nauk Rolniczych Seria G, 97(3).

Zegar J.S., 2012, Wspóczesne wyzwania rolnictwa, PWN, Warszawa.

Dr Aldona Mrówczyska-Kamiska Uniwersytet Przyrodniczy

w Poznaniu

PRÓBA WYKORZYSTANIA BILANSU PRZEPYWÓW