KLASYFIKACJA WYBRANYCH ZAGROŻEŃ W EDUKACJI DLA BEZPIECZEŃSTWA
1.3. Śnieżyce, zaspy śnieżne i oblodzenia, lawiny
Wielkie opady śniegu, nagłe ataki mrozu, burze i huragany, mogą sparaliżować życie w wielu miejscowościach przez izolacje całych osiedli lub gospodarstw domowych przez brak dostawy wody, gazu, energii elektrycznej oraz brak funkcjonowania transportu kołowego, kolejowego, lotnisk itp.
Zaspy śnieżne powstają w okresie zimowym na skutek długotrwałych i obfitych opadów śniegu, a także zamieci śnieżnych i mogą trwać od kilku godzin do kilku dni. Zjawisko to ma istotny wpływ na funkcjonowanie komunikacji, gospodarki komunalno-energetycznej.
Na szczególną uwagę zasługują zaspy śnieżne powstałe na skutek zejścia z gór lawin śnieżnych. Lawina śnieżna jest groźna przede wszystkim dla turystów przeby-wających na trasach górskich, ale również może wyrządzać szkody w urządzeniach przemysłowych i hydrotechnicznych, w strukturze linii kolejowych, w liniach elek-trycznych przemysłowych, budynkach mieszkalnych, instytucjach publicznych.49
Lawina śnieżna charakteryzuje się gwałtownym przemieszczaniem ogromnych mas śniegu na odległość, co najmniej 50 m. Do czynników mających wpływa na tworzenie się lawin zaliczyć można: grubość pokrywy śnieżnej, strukturę śniegu, kąt nachylenia zbocza, charakter podłoża, nasłonecznienie, gwałtowny wiatr, sil-ne sygnały akustyczsil-ne i insil-ne. W Polsce lawiny najczęściej występują w Tatrach i Karkonoszach.
Jeżeli obfitym opadom śniegu towarzyszą gwałtowne skoki temperatur, to tworzą się oblodzenia (gołoledź, sadź, osady mokrego i zmarzniętego śniegu) sta-nowiące największe niebezpieczeństwo dla napowietrznych linii przemysłowych, linii łączności oraz trakcji elektrycznych. Mając tego świadomość, możemy
zabez-48 Por. H. Lorens, Wiatr jako element zagrożenia, w: Współczesne problemy ekstremalnych za-grożeń środowiska, red. M. Maciejewski, Warszawa 1999, s. 53–64; R. Grocki, dz. cyt., s. 35–41. 49 Zagrożenia naturalne, dz. cyt., s. 8.
pieczyć siebie i swoją rodzinę przed licznymi niebezpieczeństwami tego rodzaju klęsk żywiołowych, przygotowując się do nich z odpowiednim wyprzedzeniem.
Nagłe ataki zimy, niskie temperatury i wielkie opady śniegu są w stanie spara-liżować życie zarówno w małych miejscowościach, jak i w wielkich miastach. Ich skutkiem mogą być: brak dostawy wody, prądu, gazu, energii elektrycznej i wiele innych utrudnień.50
Silne wiatry i niska temperatura powietrza to dwa czynniki, które mogą być przyczyną niebezpiecznego wychłodzenia organizmu. Skutkiem długotrwałego oddziaływania zimna są odmrożenia. Typowe ich objawy, to: zaczerwienienie, utrata czucia, bladość palców rąk i nóg, nosa, małżowin usznych. W przypadku podejrzenia o odmrożenie lub wychłodzenie organizmu, należy rozpocząć powolne ogrzewanie osoby, a następnie poszukać pomocy medycznej.
1.4. Susza
Brak odpowiedniej ilości wody może stać się zjawiskiem niebezpiecznym zarówno pod względem społecznym, ekonomicznym, jak i przyrodniczym. Zagrożenie to może obejmować duże obszary oraz trwać może przez długi okres czasu. Wiąże się z długotrwałym brakiem opadów atmosferycznych, wysoką temperaturą i niską wilgotnością powietrza. Susza występuje w okresie letnim. Początkowo mamy do czynienia z suszą atmosferyczną, w jej następstwie pojawia się susza glebowa, która charakteryzuje się niską wilgotnością gleby przy dużym wyparowywaniu z niej wody, co prowadzi do spowolnienia lub zatrzymania wegetacji roślin. Susza glebowa powoduje duże straty w uprawach rolniczych i warzywniczych. Inną kategorią tego zagrożenia jest susza hydrologiczna związana z wyczerpywaniem się zasobów strefy saturacji (spadku zwierciadła wód gruntowych i odpływu gruntowego do koryta rzecznego). Skutki suszy mogą powodować zmniejszenie dochodów z produkcji rolnej, wzrost cen na artykuły spożywcze, pogorszenie jakości wody pitnej, możli-wość powstania epidemii lub wzrostu zachorowalności, możlimożli-wość powstania kon-fliktów społecznych. Aby móc przewidywać wystąpienie tego zjawiska, konieczna jest współpraca międzynarodowa. Zmiany klimatyczne na odległych obszarach
50 A. Marasek, Lawiny śnieżne – zagrożenia lawinowe, w: Współczesne problemy ekstremalnych zagrożeń środowiska, III Ogólnopolska Szkoła, Jachranka 5–7 listopada 2001, s. 67–76.
mogą mieć istotny wpływ na powstawanie suszy w zupełnie innych regionach. Duże prawdopodobieństwo nadejścia suszy można określić na obszarach, których zachodzą powtarzalne procesy klimatyczne.51
Zapobieganie suszy polega głównie na budowie systemów irygacyjnych. Na wypadek wystąpienia tego zagrożenia możemy przygotować się, opracowując wcześniej plany dystrybucji żywności, zasady stabilności cen żywności, uzgadniając zasady pomocy międzynarodowej oraz zasady awaryjnej dystrybucji wody.52 1.5. Trzęsienia ziemi
W płaszczu ziemi, którego konsystencja jest stała, a grubość wynosi ok. 2900 km, pod wpływem ogromnych ciśnień powstają wybuchy, powodując podziemne wstrząsy i drgania powierzchni ziemi. Trzęsienie ziemi, to zjawisko powstałe na skutek uwolnienia dużych ilości energii zgromadzonych wewnątrz ziemi. Część tej energii wydziela się w postaci fal sejsmicznych, które powodują nieodwra-calne zmiany ośrodka skalnego. Trzęsienie ziemi ma miejsce w skorupie ziem-skiej w czasie ruchów fragmentów litosfery. Z miejsca uwolnienia tych naprężeń (hipocentrum – ognisko trzęsienia ziemi) rozchodzą się fale sejsmiczne. Punkt na powierzchni Ziemi położony nad ogniskiem (epicentrum), to miejsce, gdzie fale docierają najwcześniej i gdzie straty są największe. Siła wstrząsów maleje w miarę oddalania się od epicentrum.
Intensywność wstrząsów sejsmicznych oznacza się za pomocą: 12-stopnio-wej skali Mercallego (skali MCS), określającej wielkość trzęsienia na podstawie wartości przyspieszenia fali oraz skutków wstrząsu; otwartej skali Richtera – na podstawie amplitudy drgań. Pomiarów wstrząsów sejsmicznych dokonuje się za pomocą sejsmografów.
Podział trzęsień ziemi: • ze względu na przyczynę:
– tektoniczne (90%) – w wyniku ruchów płyt litosfery,
– wulkaniczne – w czasie przedzierania się magmy i wybuchów wulkanów, – zapadowe – w wyniku zapadania się jaskiń,
51 Zagrożenia naturalne, dz. cyt., s. 6. 52 R. Grocki, dz. cyt., s. 42–46.
– technogeniczne – spowodowane działalnością człowieka, np. kopalnictwem podziemnym (tąpnięcia) i odkrywkowym, eksploatacją wód podziemnych, budową dużych zapór wodnych;
• ze względu na głębokość ogniska: płytkie (85%) – poniżej 70 km, średnie (12%) – 70–350 km, głębokie (3%) – 350–700 km;
• ze względu na powiązanie ze wstrząsem zasadniczym: – wstępne – o słabej magnitudzie,
– zasadnicze – o największej magnitudzie,
– następcze – po wstrząsie zasadniczym, o zmniejszającej się magnitudzie. Ze względu na częstotliwość występowania trzęsień na danym terenie, wyróżnia się obszary: sejsmiczne – częstych i silnych trzęsień ziemi; pensejsmiczne – rzad-kich i słabych wstrząsów; asejsmiczne – bez wstrząsów sejsmicznych. Badaniem trzęsień ziemi zajmuje się sejsmologia.
W tym miejscu należy krótko wyjaśnić używany termin przy pomiarach trzę-sień ziemi, a mianowicie: magnituda. 53 Jest to parametr stosowany w pomiarach wielkości trzęsienia ziemi, wprowadzony w 1935 roku przez Richtera, wielkość używana w tzw. skali Richtera. Wielkość ta określona jest jako logarytm największej amplitudy drgań gruntu mierzonej w mikronach zarejestrowanych przez sejsmo-graf (określonego typu) położony w odległości 100 km od epicentrum trzęsienia. Tak dokładne określenie umożliwia łatwe porównywanie wstrząsów sejsmicznych w różnych miejscach kuli ziemskiej.
Tabela 2. Skala sejsmiczna
Stopień Trzęsienie ziemi Charakterystyka
I Niezauważalne Rejestrowane tylko przez przyrządy sejsmiczne. II Bardzo słabe Odczuwalne przez niektórych ludzi znajdujących się w stanie całkowitego spoczynku. III Słabe Odczuwalne przez niewielką część społeczeństwa. IV Umiarkowane i drgania przedmiotów, naczyń i szyb, skrzypienia Rozpoznawane na podstawie lekkiej wibracji
drzwi i ścian. 53 Słownik 100 tysięcy potrzebnych słów, red. J. Bralczyk, Warszawa 2005, s. 377.
cd. Tabeli 2.
Stopień Trzęsienie ziemi Charakterystyka
V Dość silne Ogólny wstrząs budynków, chwianie się mebli. Pękanie szyb i tynków. Budzenie się śpiących. VI Silne obrazów ze ścian. Odpadanie kawałków tynków, Odczuwane przez wszystkich ludzi. Spadanie
lekkie uszkodzenie budynków. VII Bardzo silne Pękanie ścian murowanych budynków, ale nie budynków drewnianych oraz o konstrukcji
antysejsmicznych, które zostają nienaruszone. VIII Niszczycielskie Pęknięcia w stromych zboczach i wilgotnym gruncie. Przesuwanie się lub przewracanie pomników.
Silne uszkodzenia budynków.
IX Destrukcyjne Pokaźne uszkodzenia i zniszczenia murowanych zabudowań. X destrukcyjneBardzo Wielkie pęknięcia gruntu. Osuwiska i zawały. Zniszczenie budynków murowanych.
Wykrzywianie się szyn kolejowych. XI Pustoszące Zmiany w topografii terenu. Szerokie pęknięcia w glebie. Liczne osuwiska i zawały.
Całkowite zniszczenie murowanych budynków.
XII Całkowicie pustoszące
Wszystkie konstrukcje budowlane ulegają zniszczeniu. Zmiany topograficzne. Zmiany w gruncie olbrzymich rozmiarów. Liczne pęknięcia, zawały, osuwiska. Powstanie wodospadów
i jezior podziemnych, zmiana biegu rzek. Źródło: opracowano na podstawie: R. Grocki, dz. cyt., s. 23 oraz opracowania Państwo-wego Instytutu Geologicznego, www.pgi.gov.pl, 2.11.2017.
Prawdopodobieństwo wystąpienia trzęsienia ziemi można określić dzięki ba-daniom stref sejsmicznych, obserwacje przyrody. W rejonach zagrożonych istotną
rolę odgrywa zagospodarowanie przestrzenne oraz określenie warunków technicz-nych dla obiektów zlokalizowatechnicz-nych w tych strefach.54 Trzęsienia ziemi należą do zagrożeń, których nie można całkowicie wyeliminować. Można tylko dokładnie zapoznać się ze zjawiskiem i miejscami, w których występują.
1.6. Upały
Upał to intensywne oddziaływanie promieni słonecznych na człowieka i jego oto-czenie. Zjawisku temu towarzyszy wysoka temperatura powietrza, często przekra-czająca 30°C. Zbyt długie spędzanie czasu na słońcu może spowodować schorzenia termiczne. Według umownych polskich kryteriów, dzień upalny występuje wówczas, gdy maksymalna temperatura dobowa osiąga wartości wyższe niż 30°C. Absolutne maksimum temperatury dla Polski może osiągać 40°C.55
Z praktycznego punktu widzenia, uciążliwe są okresy, gdy dni upalne trwają przez co najmniej kilka dni. Upały stanowią poważne zagrożenie dla życia. We-dług badań przeprowadzonych w południowej Anglii, na podstawie danych z lat 1976–1996, umieralność wzrasta, gdy temperatura przekroczy 21,5°C. Wskaźnik zgonów rośnie o 3,3% wraz ze wzrostem temperatury powietrza o każdy następny stopień. Z tego powodu w niektórych krajach praktykowane są specjalne ostrzeże-nia przed upałami. Przy biometeorologicznym rozpatrywaniu upałów ważna jest również wilgotność powietrza. Wyczerpanie z ciepła jest rezultatem podniesienia się temperatury organizmu (hipertermia). Objawy, to: zawroty głowy, nudności, przyspieszone tętno oraz ból głowy. Udar słoneczny jest to skrajna postać hiper-termii. Temperatura ciała podnosi się wówczas do 40°C lub więcej. Stan taki jest bardzo groźny i jest zagrożeniem życia. Objawia się zaburzeniami świadomości, podenerwowaniem, niskim ciśnieniem krwi lub wstrząsem, wymiotami, dusznością i utratą przytomności.
Wysoka temperatura często powoduje oparzenia słoneczne, a ich objawami są: zaczerwienienie, bolesność skóry, pęcherze, gorączka, ból głowy. Innym negatyw-nym efektem upałów jest przegrzanie. Objawami przegrzania jest ogólne osłabienie, zawroty głowy, pragnienie, nudności, a nawet utrata przytomności. Jeżeli dojdzie
54 R. Grocki, dz. cyt., s. 21–30.
do przegrzania, osobę poszkodowaną należy położyć w chłodnym miejscu, poda-wać dużo wody do picia, a w przypadku utraty przytomności przy wyczuwalnym tętnie, ułożyć poszkodowanego na boku.
2. Zagrożenia antropogeniczne