W procesie edukacji dla bezpieczeństwa uwidacznia się zjawisko progresji w od-niesieniu do samodoskonalenia się podmiotów, w szczególności w obrębie kształ-towania się ich egzystencji. Wysoki poziom przekazywanej wiedzy, procesy wy-chowawcze wzmacniają umiejętność oceny rzeczywistości oraz podjęcie działań mających na celu minimalizację zagrożeń. Identyfikacja nowych zagrożeń pozwala na redefinicję edukacji dla bezpieczeństwa, kształtowanie się świadomości poprzez właściwą ocenę warunków egzystencji, a co za tym idzie, pozwala na nowe szanse przetrwania i rozwoju. Edukacja ma realny wpływ na zmniejszenie negatywnego oddziaływania środowiska zewnętrznego, wzmacnia postawy obronne.
Metody działania jednostki wobec niebezpieczeństwa związane są z koniecz-nością przywracania egzystencjalnej stabilności. Stabilność ta staje się istotnym czynnikiem w definiowaniu bezpiecznej formy trwania. Proces ten przebiegać może, przybierając następujące formy:
• akceptacja sytuacji postrzeganej jako niebezpieczna;
• pozytywna modyfikacja, czyli przekształcenie czynników dezintegracyjnych w integracyjne;
• sublimacja – zastępowanie czynników dezintegracyjnych na te, które są akcep-towane;
• niwelowanie zagrożenia, czyli jego przezwyciężanie.
Oznacza to aktywne i twórcze redukowanie potencjalnych, jak i rzeczywistych zagrożeń.
Dodatkowo wyróżnić możemy cztery poziomy subiektywnego postrzegania obiektywnych zagrożeń oraz zaklasyfikowania ich jako sytuacji bezpiecznych lub niebezpiecznych:
1. Brak bezpieczeństwa: wysoki stopień rzeczywistego zagrożenia. 2. Stan obsesji: nieznaczne zagrożenie oceniane jako duże.
3. Stan fałszywego bezpieczeństwa: duże zagrożenie postrzegane jako niewielkie. 4. Stan bezpieczeństwa: prawidłowe postrzeganie niewielkiego zagrożenia.110
Rozważania te dają podstawę do badania stanu świadomości i wiedzy w od-niesieniu do kształtowania bezpieczeństwa personalnego i projektowania edukacji dla bezpieczeństwa.
Działania na rzecz bezpieczeństwa mają na celu wprowadzenie zmian w świa-domości nie tylko poprzez poznawanie zagrożeń, ale stawia głównie na aspekty praktyczne i sposoby radzenia sobie z nimi. Oznacza to właściwe rozpoznawanie czynników negatywnych, umiejętność redukowania ich do poziomu akceptowal-nego lub całkowitego eliminowania. Istotą edukacji jest przedstawienie rzeczy-wistych zagrożeń, a dopiero ich prawidłowa analiza i ocena pozwala na podjęcie adekwatnych działań w środowisku bezpieczeństwa. Celem jest wykształcenie umiejętności samodzielnego i kreatywnego rozpoznawania sytuacji, a nie tylko dostarczania gotowych instrukcji. Ważne jest samodzielne podejmowanie decyzji, radzenie sobie w sytuacjach trudnych, rozsądne reagowanie na zagrożenia. Poczucie bezpieczeństwa powinno być adekwatne do występujących zagrożeń.
Działania edukacyjne we wszystkich formach i na wszystkich szczeblach kształ-cenia mają na celu podnoszenie możliwości intelektualnych podmiotów, głównie w odniesieniu do identyfikacji zagrożeń i umiejętności kształtowania bezpie-czeństwa na poziomie lokalnym i narodowym. Stwarza warunki motywowania do aktywności na rzecz bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego, a przede wszystkim przygotowuje do samodzielnego pozyskiwania umiejętności i wiedzy w tym obszarze.111
Edukacja dla bezpieczeństwa zajmuje się przygotowaniem społeczeństwa do prawidłowych zachowań wobec potencjalnych zagrożeń. Wymaga to podejmowania różnorodnych przedsięwzięć w ramach prowadzenia edukacji formalnej i poza-formalnej. Kształcenie formalne, to system oparty na zatwierdzonych programach nauczania w obrębie dostępnych form kształcenia od nauczania początkowego do uniwersytetu. W systemie tym uwzględnia się również wszelkie kursy, programy i projekty. Kształcenie nieformalne dotyczy działalności, która posiada zarówno cechy kształcenia, jak i wychowania, ale prowadzona jest poza ustawowym formal-110 K. Drabik, Rola edukacji w kształtowaniu bezpieczeństwa personalnego, w: Bezpieczeństwo
jako problem edukacyjny, dz. cyt., s. 54–55. 111 Tamże, s. 47–48.
nym systemem szkolnym. Wyróżnia się również kształcenie incydentalne, które odbywa się w sposób niezorganizowany i niesystematyczny. Definiuje się go jako proces nabywania przez człowieka wiadomości, sprawności, przekonań i postaw na podstawie codziennego. Punktem wyjścia dla projektowania edukacji dla bez-pieczeństwa jest schemat przedstawiony na rys. 6.
Rys. 6. Planowanie edukacji dla bezpieczeństwa112
Wynika z niego, iż poprzez zadawanie podstawowych pytań w bardzo prosty sposób przedstawia się punkt wyjścia w tworzeniu działań edukacyjnych. Projek-towanie edukacji dla bezpieczeństwa wymaga podejścia kompleksowego i systemo-wego. Tworząc system edukacji dla bezpieczeństwa, konieczne jest uporządkowanie zakresu działań i próba zastanowienia się nad istotą realizacji tych zagadnień i przygotowanie działań wg wytycznych:
TYTUŁ PROGRAMU Wstęp
– krótki opis programu
– doświadczenie realizatora programu 1� Adresaci programu
2� Cel programu – główne zadania programu 3� Ankieta wstępna
a� sprawdzenie poziomu świadomości odbiorców b� ustalenie potrzeb informacyjnych
112 Public awareness and public education for disaster risk reduction: a guide, International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies, Geneva, 2011, s. 11.
Planowanie edukacji dla bezpieczeństwa
4� Czas trwania programu – Harmonogram działań 5� Metody i formy pracy
6� Określenie wymaganych sił i środków – działania logistyczne 7� Ustalenie źródeł finansowania
8� Materiał nauczania – część merytoryczna programu 9� Oczekiwane osiągnięcia
10� Promocja programu
11� Realizatorzy programu (partnerzy, współpracownicy programu) 12� Ewaluacja programu– rezultaty końcowe programu –ankieta� 13� Bibliografia
14� Inne
Wytyczne te stanowią podstawowe założenia, które powinien zawierać każdy pro-gram przygotowany w sposób kompleksowy i wyczerpujący. Działanie według opracowanych wytycznych w dużym stopniu usprawnia podjęte działania, tak, aby nie były chaotyczne i nieprzemyślane. Skuteczność kształcenia uzależniona jest od przygotowania wiedzy merytoryczno-dydaktycznej autora. Istotną rolę odgrywają kompetencje specjalistyczne, znajomości metod nauczania.113
Priorytetowe predykaty, które determinują niezbędne kompetencje to: 1. Wiedza i umiejętności twórcze (kreatywne).
2. Wiedza i umiejętności społeczno-specjalistyczne. 3. Wiedza i umiejętności komunikacyjne.
4. Wiedza i umiejętności dydaktyczne, metodyczne.
5. Wiedza i umiejętności za zakresu zarządzania zasobami ludzkimi. 6. Wiedza i umiejętności z innych obszarów nauki.
7. Wiedza i umiejętności informatyczne.
8. Wiedza i umiejętności z zakresu pomocy przedmedycznej.114
Wymienione kompetencje nauczyciela powinny stanowić uzupełnienie dla procesu dydaktycznego. Proces ten obejmuje: dydaktyków, słuchaczy, cele i treści
kształ-113 J. Ropski, dz. cyt., s. 10–11.
114 L. Wełyczko, Wybrane problemy edukacji dla bezpieczeństwa i życia w pokoju, w: Bezpie-czeństwo jako problem edukacyjny, dz. cyt., s. 227–228.
cenia oraz infrastrukturę dydaktyczną, zasady kształcenia, formy organizacyjne kształcenia, środki dydaktyczne, system sprawdzania efektywności nauczania.115 Kluczowe predykaty determinujące dydaktykę edukacji dla bezpieczeństwa to: 1. Programy kształcenia na wysokim poziomie.
2. Profesjonalne i nowoczesne formy i metody nauczania. 3. Kreatywność.
4. Umiejętność ewaluacji procesu kształcenia. 5. Wysoki poziom kształcenia.
6. Umiejętność radzenia sobie w sytuacjach trudnych i problemowych. 7. Profesjonalizm metodyczny.116
Jednym z ważniejszych elementów prowadzenia działań na rzecz bezpieczeństwa jest stosowanie odpowiednich form oraz metod uczenia się. Metodę określa się jako systematycznie stosowany sposób nauczania czy postepowania, mający na celu osiągnięcie zamierzonego rezultatu. Celem stosowania odpowiednich metod jest jak najlepsze osiągnięcie założonych celów nauczania. Odpowiednio dobrane metody nauczania pozwalają na opanowanie założonego zakresu wiedzy oraz umiejętność jej praktycznego wykorzystania. Pozwala również na rozwijanie zdol-ności poznawczych, zainteresowań oraz postaw. Metoda nauczania jest zamierzoną i intencjonalną czynnością, która ma na celu uczenie się. Jest to wypróbowany i systematycznie stosowany sposób uczenia się.117
Klasyfikacja metod nauczania zakłada określone grupy metod. Wyróżnić możemy następujące grupy:
I. Metody asymilacji wiedzy: pogadanka, dyskusja, wykład, praca z książką. II. Metody samodzielnego pozyskiwania wiedzy: metoda problemowa, metoda przypadków, metoda sytuacyjna, giełda pomysłów, gry dydaktyczne, symulacja. III. Metody waloryzacyjne eksponujące wartości: metody impresyjne, ekspresyjne. IV. Metody praktyczne: ćwiczenia, metody realizacji zadań twórczych.118
115 Tamże, s. 233. 116 Tamże, s. 235.
117 J. Ropski, dz. cyt., s. 123–125. 118 Tamże.
Klasyfikacja metod nauczania w ujęciu Czesława Kupisiewicza: 1. Metody oparte na obserwacji:
a. Metoda pokazu; b. Metoda pomiaru. 2. Metody oparte na słowie:
a. Wykład; b. Pogadanka; c. Dyskusja; d. Praca z książką.
3. Metody oparte na działalności praktycznej: a. Metoda laboratoryjna;
b. Metoda zajęć praktycznych; 4. Metody gier dydaktycznych:
a. Gry symulacyjne, b. Metoda symulacyjna c. Metoda inscenizacji; d. Giełda pomysłów.119
Projektowanie edukacji dla bezpieczeństwa wymaga nie tylko stosowania odpo-wiedniej metodyki, ale również wykorzystania nowoczesnych narzędzi dydaktycz-nych. Odpowiednie dostosowanie i wybór narzędzi dydaktycznych bezpośrednio przekłada się na efekty kształcenia. Współcześnie dysponujemy bardzo szeroką gamą różnych instrumentów w tym zakresie.
Odpowiednio dobrane środki dydaktyczne wymagają samodzielnego myśle-nia i działamyśle-nia, posługiwamyśle-nia się posiadaną wiedzą, przekazują całkowity obraz poznawanych rzeczy, motywują do dalszego rozwoju, kontrolowania wszystkich etapów wyników.
Środki dydaktyczne mają wiele funkcji, m.in.:
1. Funkcję poznawczą: ułatwiają poznawanie określonych zjawisk i procesów. 2. Wspomagają procesy myślowe: analizę, syntezę, proces porównywania
pozna-wanych zjawisk.
3. Funkcję uzupełniającą – poprzez uzupełnianie bezpośrednie przekazywanie wiedzy.
W edukacji dla bezpieczeństwa wykorzystywane są różne narzędzia dydaktyczne, które można przedstawić w sposób pokazany na rys. 7.
Rys. 7. Narzędzia edukacji dla bezpieczeństwa
Współczesne publikacje, mające na celu przekazywanie wiedzy, mogą przybie-rać bardzo różne formy, np. wydruku lub materiałów cyfrowych. Mogą funkcjo-nować jako materiały szkoleniowe lub też jako alternatywna forma komunikacji, np. czasopisma, podręczniki, komiksy, zeszyty ćwiczeń, plakaty, billboardy, ulotki informacyjne, broszury, naklejki itd.
N
ar
zę
dz
ia
Publikacje E-learningMateriały audio i video
Strony internetowe
Współzawodnictwo
Media społecznościowe
E-learning, nazywany powszechnie nauczaniem na odległość, wyróżnia się ze względu na elastyczność. Obecnie narzędzie coraz bardziej zyskuje na popularności. Jego istotną cechą jest to, że wiedza przekazywana e-learningowo jest udoskonala-na w czasie rzeczywistym i dostosowaudoskonala-na do potrzeb edukacyjnych. Posiada wiele zalet: dowolny czas pracy, ułatwienie komunikacji między uczniami, umożliwia samodzielne wybranie preferowanego formatu dostarczania wiedzy. Dodatkowo programy e-learningowe mogą być zaprojektowane klasycznie, jako lekcje lub jako działania interaktywne (gry, quizy, testy, klipy audio i wideo i inne).
Współzawodnictwo, gry. Ta forma jest najbardziej popularna wśród dzieci. Nauka poprzez zabawę przynosi ogromne rezultaty, nazywana jest na Zachodzie rozrywką edukacyjną. Obejmuje nie tylko gry komputerowe, ale również gry plan-szowe, przygotowywanie plakatów przez dzieci, konkursy, pisanie esejów, układanie reklam społecznych, sloganów, które będą upowszechniane.
Materiały audio i wideo. Narzędzie to podzielić można na dwie grupy: przy-gotowane przez nauczycieli, dydaktyków oraz przez dzieci i młodzież. W drugim przypadku ich przygotowanie stanowi proces edukacyjny.
Strony internetowe poświęcone tematyce bezpieczeństwa. Współcześnie istnieje powszechny dostęp do stron internetowych, których założeniem jest upo-wszechnianie bezpieczeństwa. Zdecydowana większość z nich skierowana jest do dzieci, rzadziej do osób dorosłych. Strony internetowe dotyczące edukacji dla bezpieczeństwa projektowane są najczęściej w ramach programów realizowanych przez organy rządowe, samorządowe, organizacje pozarządowe, a także instytucje o charakterze oświatowym i firmy prywatne.
Metody i narzędzia dydaktyczne, odpowiednio zastosowane mają ogromny wpływ na efektywność procesu edukacyjnego w zakresie bezpieczeństwa. Dlatego ich znaczenie w projektowaniu edukacja na rzecz bezpieczeństwa jest ogromne.
Kolejnym ważnym elementem projektowania kompleksowej edukacji dla bez-pieczeństwa jest współdziałanie wiodących organów zajmujących się bezpieczeń-stwem. Konieczność wprowadzenia systemowych działań w zakresie edukacji dla bezpieczeństwa wskazuje na konieczność współdziałania określonych instytucji. Dlatego system edukacji narodowej powinien uwzględniać współdziałanie w tym zakresie następujących podmiotów:
• Państwowej Straży Pożarnej, • ochotniczych straży pożarnych,
• sił zbrojnych, • Policji,
• Straży Granicznej,
• szkolnictwa wyższego zajmującego się kształceniem w obszarze bezpieczeństwa, • szkolnictwa średniego w zakresie realizowania przedmiotu edukacja dla
bez-pieczeństwa,
• centrów edukacyjnych w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy,
• ośrodków edukacyjnych w zakresie zarządzania kryzysowego, medycyny kry-zysowej,
• ośrodków edukacyjnych w zakresie ratownictwa górskiego, wodnego, jaski-niowego,
• ośrodków ratownictwa lotniczego, • ośrodków ratownictwa morskiego,
• ośrodków ratownictwa technicznego i chemicznego,
• administracji publicznej działającej w zakresie bezpieczeństwa publicznego, • podmiotów zajmujących się zarządzaniem kryzysowym,
• obrony cywilnej,
• innych – działających w obszarze bezpieczeństwa.120
Wszelkie działania edukacyjne na rzecz bezpieczeństwa wymagają intensyfikacji i właściwego skoordynowania. Współpraca instytucjonalna w zakresie edukacji dla bezpieczeństwa ma ogromne znaczenie, ze względu na zasięg i skuteczność. Dlatego konieczne jest zaangażowanie tak wielu specjalistycznych podmiotów w tworzenie edukacji na rzecz bezpieczeństwa.
Projektowanie kształcenia w zakresie bezpieczeństwa to proces wymagający uwzględniania wielu czynności, elementów, podmiotów. Przede wszystkim ważne jest takie podejście, które gwarantuje samorozwój i pozwala na wykształcenie umie-jętności samodoskonalenia się jednostki w tym zakresie. Wszelkie działania mające na celu edukację i popularyzację działań mają funkcję pomocniczą. Dlatego rola świadomości w tym obszarze jest ogromna. Ona warunkuje motywację do podję-cia działań mających na celu dążenie do tego, aby człowiek chpodję-ciał być bezpieczny.