EDUKACJA
DLA
BEZPIECZEŃSTWA
Aspekty teoretyczne i praktyczne
Izabella Grabowska-Lepczak
EDUKACJA DLA BEZPIECZEŃSTWA
Aspekty teoretyczne i praktyczne
Warszawa 2017
dr hab. Andrzej Pieczywok, prof. UKW dr hab. Weronika Jakubczak, prof. SGSP
Przygotowanie do druku Agnieszka Wójcik Okładka i łamanie Kamil Gorlicki Zdjęcia na okładce
„Massive Fire” by Jake Archibald | www.flickr.com (CC BY 2.0) „Car crash 3 of 4” by JJ_The_Jester | www.flickr.com (CC BY 2.0)
„IMGP6067_flood-montague-road” by Rae Allen | www.flickr.com (CC BY 2.0) „World Trade Center” by YU-bin | www.flickr.com (CC Public domain)
Wydano na licencji Creative Commons:
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 3.0 Polska Wydanie pierwsze
Warszawa 2017 ISBN: 978-83-88446-89-4
Wydawca
Szkoła Główna Służby Pożarniczej 01-629 Warszawa
e-mail: wydawnictwo@sgsp.edu.pl www.sgsp.edu.pl
tel. 22 561 73 83
Objętość: 7 arkuszy wydawniczych
Publikacja sfinansowana ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ra-mach działalności statutowej. Nr tematu pracy naukowo-badawczej:
Wprowadzenie � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 7 Analiza podstawowych zagadnień � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 11 1. Bezpieczeństwo � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 11 2. Edukacja społeczna � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 15 3. Typy edukacji dla bezpieczeństwa � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 16 4. Edukacja dla bezpieczeństwa w systemie szkolnym � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 20
Klasyfikacja wybranych zagrożeń
w edukacji dla bezpieczeństwa � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 25 1. Zagrożenia naturalne � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 27 1�1� Powódź i jej rodzaje � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 28 1�2� Wichury i huragany � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 31 1�3� Śnieżyce, zaspy śnieżne i oblodzenia, lawiny � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 32 1�4� Susza � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 33 1�5� Trzęsienia ziemi � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 34 1�6� Upały � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 37 2. Zagrożenia antropogeniczne � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 38 2�1� Pożary � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 38 2�2� Awarie ze skażeniem promieniotwórczym � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 40 2�3� Katastrofy kolejowe � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 41 2�4� Katastrofy drogowe � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 41 2�5� Katastrofy budowlane � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 44 2�6� Katastrofy powietrzne � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 48 2�7� Zagrożenia sanitarne � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 49 2�8� Zagrożenia epidemiologiczne � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 50 2�9� Zagrożenia terrorystyczne � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 51
1. Działania Polskiego Czerwonego Krzyża na rzecz
poprawy bezpieczeństwa � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 61 1�1� Ogólnopolska kampania Polskiego Czerwonego Krzyża
na rzecz poprawy bezpieczeństwa � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 63 2. Ogólnopolskie programy edukacyjne zapoczątkowane
przez Urząd Miasta Łódź � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 67 2�1� Profilaktyka przeciwpożarowa � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 67 2�2� Pozostałe zagrożenia � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 67 2�3� Autorska strona Nasze Bezpieczeństwo � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 70 3. Bezpieczne życie � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 74 Badania z zakresu edukacji dla bezpieczeństwa � � � � � � � � � � � � � 77 1. System edukacji społeczeństwa w zakresie bezpieczeństwa � � � � � � � � � � � � � � � 77 2. Analiza porównawcza realizacji zadań w zakresie edukacji
dla bezpieczeństwa przez wybrane wydziały bezpieczeństwa
i zarządzania kryzysowego � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 124 3. Media a bezpieczeństwo � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 150 Projektowanie edukacji dla bezpieczeństwa � � � � � � � � � � � � � � � � 173 Zakończenie � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 183 Literatura � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 185 1. Literatura przedmiotowa � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 185 2. Akty prawne, uchwały, rozporządzenia, strony internetowe � � � � � � � � � � � � � 189 Spis rysunków, wykresów i tabel � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 191
Z perspektywy nauk humanistycznych i społecznych, zagrożenia zaczęto traktować jako nieakceptowalną możliwość unicestwienia życia na Ziemi. Pojawiła się wizja totalnej katastrofy, spowodowana obawą przed utratą kontroli nad bronią masowego rażenia czy rewolucją naukowo-techniczną, które mogą wyzwolić potencjał zagłady. Potencjalne zagrożenie zbudziło refleksje intelektualne, które uzasadniały ko-nieczność przeciwstawiania się zagrożeniom obecnych czasów. Wyróżnić można trzy zasadnicze kierunki przeciwstawiania się zagrożeniom: eliminowanie, prze-zwyciężanie, unikanie:1 Całkowite wyeliminowanie zagrożeń jest niemożliwe, mimo ciągłego dążenia do takiej wizji. Pozostaje zatem ich przezwyciężanie i unikanie. Jednakże potrzebna jest odpowiednia wiedza i umiejętności, aby być bardziej bez-piecznym. Osiągniecie należytej wiedzy to tylko połowa sukcesu, konieczne jest jeszcze jej podtrzymanie. Aby społeczeństwo było odpowiednio przygotowane do prawidłowych postaw i zachowań w sytuacjach niebezpiecznych, potrzebne jest wsparcie ze strony samorządu lokalnego, władz państwowych, a przede wszystkim dążenie człowieka do tego, aby być bezpiecznym.
Działania informacyjne stanowiące wsparcie w zakresie przeciwdziałania za-grożeniom powinny być poparte odpowiednio przygotowaną edukacją dzieci, młodzieży oraz osób dorosłych. Znaczącą rolę do spełnienia przypisuje się organi-zacjom społecznym i pozarządowym. Mają one wiele możliwości działania w tym obszarze. Dostępne formy – w ramach edukacji społeczeństwa w zakresie bezpie-czeństwa – są różnorodne, należą do nich między innymi programy informacyjne, kampanie społeczne, wprowadzanie elementów związanych z bezpieczeństwem do gier komputerowych, np. gry o zarządzaniu miastem, społeczeństwem (które może być narażone na wiele zagrożeń), organizacja imprez masowych, konkursów
z zakresu wiedzy o bezpieczeństwie, zagrożeniach, postępowania w sytuacjach o charakterze nadzwyczajnym.
Znaczącą rolę w tej dziedzinie odgrywa edukacja dzieci i młodzieży w szkołach. Na świecie istnieją tendencje, aby elementy bezpieczeństwa wprowadzać bardzo wcześnie do procesu wychowania i edukacji społecznej. W Polsce odbywa się to już na etapie edukacji przedszkolnej, gdy przekazywane są informacje o zagrożeniach, z którymi dzieci mogą spotykać się na co dzień. Aby efekty edukacji społecznej w zakresie bezpieczeństwa były zadowalające, potrzebny jest system, który nie tylko wprowadzałby wcześniej tę tematykę do procesu edukacji, ale również zakładałby kontynuację w ciągu całego okresu edukacji oraz obejmował osoby dorosłe, znaj-dujące się już poza procesem edukacji szkolnej.2
Bazując na doświadczeniach krajów europejskich, należy wymienić inną formę podnoszenia poziomu bezpieczeństwa na danym obszarze, którą jest integracja śro-dowisk lokalnych. Wiąże się to z kształtowaniem poczucia przynależności do wspól-noty oraz tworzeniem więzi lokalnych. Zapoczątkowany kilka lat temu w Skovde (Szwecja) program „Bezpieczne gminy” został przeniesiony na polskie warunki i realia (m.in. w Tarnowskich Górach). Tworzenie tego programu polega przede wszystkim na analizie najważniejszych i najbardziej prawdopodobnych zagrożeń w danej gminie. Natomiast jego realizacja odbywa się poprzez stałą współpracę ze społecznością lokalną, która zostaje zaangażowana we wszystkie praktyczne dzia-łania, mające na celu poprawę bezpieczeństwa. Prowadzone w Szwecji programy cieszą się ogromną popularnością i przynoszą bardzo dobre rezultaty, jeśli chodzi o integrację społeczności lokalnych i podnoszenia poziomu wiedzy i umiejętności w obszarach bezpiecznych zachowań.
Edukacja społeczeństwa w zakresie bezpieczeństwa jest najbardziej efektywną, a jednocześnie jedną z najtańszych form przeciwdziałania zagrożeniom. Edukacja stanowi podstawową drogę kształtowania bezpieczeństwa ludności. Ma ogromny wpływ na postawy, wartości, wiedzę i umiejętności – konieczne do prawidłowego zachowywania się na wypadek zagrożeń.
Współczesne procesy edukacyjne poddawane są stałym przeobrażeniom, umoż-liwiając spełnienie potrzeb poszczególnych grup społecznych. Obecnie duży nacisk 2 Z. Kwiasowski, Bezpieczeństwo w kształceniu nauczycieli, s. 33–38, M. Stajszczak, Edukacja dla bezpieczeństwa – inwestycją w przyszłość, s. 87–88, w: Bezpieczeństwo i prawa człowieka, Edukacja do bezpieczeństwa i praw człowieka, red. M. Ożóg-Radew, R. Rosa, tom II, Siedlce 2004.
kładzie się na rozwijanie osobowości i świadomości ludzi. Rozwój edukacji spo-łecznej wiąże się ściśle z refleksją nad człowiekiem i jego funkcjonowaniem oraz środowiskiem człowieka.
W monografii podjęto próbę usystematyzowania dostępnej wiedzy w tym obszarze. Przedstawiono badania, które pokazują rzeczywisty obraz uzyskanych efektów. Analiza literatury wskazuje, że liczba publikacji omawiających badania w zakresie edukacji dla bezpieczeństwa jest niewielka.
Publikacja została podzielona na pięć części. Pierwsza dotyczy rozważań teo-retycznych, wyjaśnienia podstawowych pojęć, takich jak bezpieczeństwo, edukacja społeczna i edukacja dla bezpieczeństwa. Istotne jest sprecyzowanie obszaru zain-teresowań objętych analizą teoretyczną i praktyczną w tym zakresie. Wychodząc od definiowania obszaru zainteresowań edukacji dla bezpieczeństwa, z podkreśleniem jej interdyscyplinarności, konieczne jest omówienie wybranych zagrożeń, których ta edukacja dotyczy. W tym miejscu należy zaznaczyć, że lista zagrożeń, które edukacja dla bezpieczeństwa obejmuje, stale się poszerza i modyfikuje. Dociera do nowych pojawiających się zagrożeń. W tej części monografii scharakteryzowano podstawowe, aktualne zagrożenia, które stały się wyzwaniem dla procesu eduka-cji. Na potrzeby publikacji zastosowano klasyfikację zagrożeń w odniesieniu do naturalnych i antropogenicznych. Ich omówienie pozwala czytelnikowi uzyskać rzeczywisty obraz zakresu przedmiotowego edukacji dla bezpieczeństwa.
W trzecim rozdziale dokonano analizy programów z zakresu bezpieczeństwa, które zakwalifikować można jako największe i najciekawsze zarówno pod względem projektowania, jak i wykonania.
Czwarty rozdział, to zwieńczenie pracy badawczej autorki nad edukacją dla bezpieczeństwa, jej realizacją i oceną efektów. Przedstawione zostały wyniki wy-branych badań własnych i statutowych realizowanych w ramach prac naukowo--badawczych autorki w latach 2008–2017. Opierały się one głównie na badaniach kwestionariuszowych, opracowaniu wyników badań dotyczących oceny systemu edukacji społeczeństwa w zakresie bezpieczeństwa, analizy porównawczej re-alizacji zadań w zakresie edukacji dla bezpieczeństwa przez wybrane wydziały bezpieczeństwa i zarządzania kryzysowego oraz próby oceny wpływu mediów na kulturę bezpieczeństwa.
Ostatni rozdział dotyczy projektowania edukacji dla bezpieczeństwa. Omówio-no tu zasady, dostępne narzędzia i formy potrzebne w realizacji tego ogromnego narzędzia, jakim jest edukacja dla bezpieczeństwa.
ANALIZA PODSTAWOWYCH ZAGADNIEŃ
Omówienie najważniejszych terminów występujących w monografii pozwala na sprecyzowanie obszaru naukowo-badawczego tego opracowania. Określenie treści i zakresu wymienionych pojęć wymagane jest ze względu na ich szeroki zakres i wie-loznaczność, natomiast istotne jest przede wszystkim podkreślenie tych aspektów, do których odnosi się publikacja.
1. Bezpieczeństwo
Bezpieczeństwo człowieka stało się przedmiotem zainteresowania wielu naukowców. W 1954 roku Abraham Maslow (1908–1970), amerykański psycholog i psychopatolog, twórca i czołowy przedstawiciel tzw. psychologii humanistycznej, opracował teorię potrzeb, która stanowiła źródło inspiracji dla wielu innych autorów. Budując swoją teorię potrzeb, opierał się na osiągnięciach szkoły stosunków społecznych Eltona Mayo. Maslow 3 postawił hipotezę, że człowiek w swoim działaniu dąży do zaspoko-jenia zespołu potrzeb, zaś potrzeby te tworzą logiczną hierarchię, rozpoczynającą się od potrzeb niższego stopnia, których zaspokojenie redukuje niedobory w systemie fizjologicznym (potrzeba pożywienia i wody), a kończącą się wyższego stopnia po-trzebami osobistymi i abstrakcyjnymi. Opracował następującą hierarchię potrzeb:
1) potrzeby fizjologiczne (pragnienie, głód, posiłek); 2) potrzeby bezpieczeństwa;
3) potrzeby społeczne (przyjaźń, miłość); 4) potrzeby szacunku;
5) potrzeby samorealizacji.
Maslow 4 był przekonany, że potrzeby wyższego stopnia mogą się pojawić tylko wtedy, gdy zostały zaspokojone potrzeby niższego stopnia. Według niego bezpie-czeństwo jest drugą w hierarchii potrzeb ludzkich, bezpośrednio po potrzebach fizjologicznych. Wynika z tego, że każdy człowiek chce być bezpieczny, chce czuć się bezpiecznym. Potrzeba bezpieczeństwa oznacza przede wszystkim potrzebę poczucia pewności, stałości, porządku, opieki oraz brak poczucia niepewności, strachu i zagrożenia. Poza tym człowiek czuje się bezpieczny wtedy, gdy nie musi poświęcać wyznawanych wartości.5
Termin „bezpieczeństwo” jest pojęciem bardzo szerokim i wieloznacznym. Poszczególne określenia słownikowe wskazują przede wszystkim na brak zagrożeń lub ochronę przed zagrożeniami, poczuciem i odczuciem pewności istnienia. 6
Na ogół bezpieczeństwo definiowane jest pozytywnie. Określa się je jako przed-miot starań, dążeń czy pragnień. Natomiast niebezpieczeństwo formułuje się jako zło, czyli jako coś, czego należy unikać, eliminować i przezwyciężać. Niski poziom bezpieczeństwa lub po prostu jego brak traktowane jest jako zagrożenie, zatem zjawisko, które jest groźne dla istnienia.7
Bezpieczeństwo to pojęcie występujące na gruncie różnych nauk. Jest to stan, w którym jednostka, grupa społeczna, organizacja, państwo nie odczuwają zagro-żenia swojego istnienia lub podstawowych interesów. Oznacza sytuację, w której istnieją formalne, instytucjonalne, praktyczne gwarancje jego ochrony. 8
Według definicji zaczerpniętej ze Słownika języka polskiego, bezpieczeństwo to przede wszystkim stan nie zagrożenia, spokoju, pewności. W słowniku tym wskazano również następujące wyrażenia: osobiste bezpieczeństwo, bezpieczeń-stwo kraju, obywateli, poczucie bezpieczeństwa, zapewnić komuś bezpieczeńbezpieczeń-stwo, czuwać nad czyimś bezpieczeństwem.9
4 A. Maslow, W stronę psychologii istnienia, tłum. I. Wyrzykowaska, Poznań 2004, s. 67. 5 Por. S. A. Rathaus, Psychologia współczesna� Lepiej, więcej, przystępniej, Gdańsk 2004, s. 445;
Z. Bauman, Globalizacja, Warszawa 2000, s. 139–144; A. Pieczywok, Wybrane problemy z za-kresu edukacji dla bezpieczeństwa� Konteksty, zagrożenia, wyzwania, Warszawa 2011. 6 S. Koziej, Między piekłem a rajem, Szare bezpieczeństwo na progu XXI wieku, Toruń 2006, s. 7. 7 Por. Patriotyzm, obronność, bezpieczeństwo, red. E. A. Wesołowska, A. Szerauc, Warszawa 2002, s. 255–262; P. Tyrała, Sekuritologia, Bezpieczeństwo kompleksowe, Rzeszów 2011, s. 39. 8 Por. L. Wełyczko, Wybrane problemy edukacji dla bezpieczeństwa i życia w pokoju, w:
Bezpieczeństwo jako problem edukacyjny, red. W. Pieczywok, K. Loranty, Warszawa 2015, s. 219–220; Encyklopedia, tom 2, Warszawa 2004, s. 337.
Bezpieczeństwo, jako termin wieloznaczny, rozpatrywane jest w wielu aspektach. Wyróżnić można między innymi następujące obszary bezpieczeństwa: polityczne,
gospodarcze, militarne, publiczne, socjalne, informatyczne, zbiorowe. I tak: • bezpieczeństwo polityczne ma na celu ochronę interesów państwa metodami
politycznymi;10
• bezpieczeństwo gospodarcze to przede wszystkim ochrona gospodarcza państwa; • bezpieczeństwo militarne dotyczy przede wszystkim ochrony państwa
i oby-wateli na wypadek konfliktu zbrojnego.11
Bezpieczeństwo publiczne pojmowane jest jako ogół warunków i urządzeń społecznych, chroniących państwo i obywateli przed zjawiskami groźnymi dla ładu prawnego, życia i zdrowia, a także powodującymi duże straty materialne. W węż-szym znaczeniu bezpieczeństwo publiczne to ochrona ustroju przed zamachami na podstawowe instytucje polityczne państwa. Do zapewnienia bezpieczeństwa publicznego zobowiązane są wszystkie organy władzy i administracji państwowej, szczególnie instytucje wyspecjalizowane w zapewnieniu bezpieczeństwa publicz-nego, jak np. Policja, Państwowa Straż Pożarna itp.
Bezpieczeństwo socjalne, to działania państwa zmierzające do zapewnienia wszystkim obywatelom minimalnych warunków życia. Źródłem tych środków są: praca, świadczenia społeczne oraz instytucje, takie jak np. placówki służby zdro-wia i ośzdro-wiaty. Bezpieczeństwo socjalne dotyczy przede wszystkim osób chorych, bezrobotnych, bezdomnych, biednych i polega na umożliwieniu im korzystania z bezpłatnego dostępu do: oświaty, lecznictwa, pomocy materialnej itp.
Bezpieczeństwo informatyczne,12 to miara zaufania, że system i jego dane pozostaną nienaruszone. Zapewnianie bezpieczeństwa jest znacznie szerszym zagadnieniem niż ochrona. Oprócz rozwiązań programowych, bezpieczeństwo obejmuje problemy zabezpieczeń konwencjonalnych.
Bezpieczeństwo zbiorowe,13 to oparty o normy prawa międzynarodowego sposób zapewnienia bezpieczeństwa i pokoju na świecie. Państwa – sygnatariusze tych ukła-dów – zobowiązują się, na zasadach wzajemności, do pomagania w utrzymaniu pokoju. 10 P. Tyrała, Zarządzanie kryzysowe, Ryzyko – Bezpieczeństwo – Obronność, Toruń 2001, s. 12. 11 S. Koziej, dz. cyt., s. 9–10.
12 Por. Z. Płoski, Słownik Encyklopedyczny – Informatyka, Warszawa 1999, s. 55; Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, opr. pod kier. płka dr. hab. inż. Bogdana Zdrodowskiego, wydanie szóste, Warszawa 2008, s. 16.
Podstawą funkcjonowania bezpieczeństwa zbiorowego jest: zakaz agresji, wzajemna pomoc (samoobrona) na wypadek agresji, pokojowe rozwiązywanie sporów. System bezpieczeństwa zbiorowego pojawił się w ramach Ligi Narodów, a następnie na pod-stawie Karty Narodów Zjednoczonych. Kilkakrotnie już system bezpieczeństwa zbio-rowego sprawdzał się na świecie (po raz ostatni w Zatoce Perskiej w latach 1990–1991). Bezpieczeństwo ekologiczne 14 – pojęcie to może dotyczyć ekosystemu, regionu czy nawet globu. W odniesieniu do ekosystemu oznacza stan, w którym ryzyko zakłóceń poszczególnych części składowych jest niskie. W stosunku do regionu, należy przyjąć ryzyko poszczególnych zagrożeń środowiskowych. Pojęcie to jednak na pewno nie jest jednoznaczne.
Z powyższych definicji wynika, że bezpieczeństwo jest pojęciem złożonym i do-tyczy wielu aspektów życia człowieka.15 Zdefiniowanie terminu bezpieczeństwo to przede wszystkim rozpoznanie źródeł wiedzy o nim, a także próba wyszczególnie-nia zasadniczych czynników oraz metod jego urzeczywistwyszczególnie-niawyszczególnie-nia, czyli skutecznego kształtowania. 16
Podstawowym zadaniem państwa, w tym w szczególności władzy wykonawczej, jest zapewnienie mieszkańcom kraju odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa, umożliwiającego zrównoważony rozwój społeczeństwa i jego instytucji. W sytua-cjach kryzysowych, wywołanych zdarzeniami naturalnymi lub będącymi efektem działalności człowieka, istotne jest zapewnienie warunków pozwalających na prze-trwanie ludności i ochronę jej mienia oraz środowiska.17
Rozważając, czym jest bezpieczeństwo, możemy uznać, że w odniesieniu do osoby, oznacza ono przede wszystkim spokój, natomiast na szczeblu wyższym, np. na poziomie narodowym, termin ten kojarzony jest z pokojem.18
14 Por. T. Poskrobko, Zarządzanie bezpieczeństwem ekologicznym w świecie, www.kee.ae.wroc.pl, listopad 2007, s. 2–3; S. Zięba, Dylematy bezpieczeństwa ekologicznego, Lublin 1998, s. 39–40; E. Albińska, Człowiek w środowisku przyrodniczym i społecznym, Lublin 2005, s. 182, P. Tyrała, dz. cyt., s. 44.
15 Patriotyzm, obronność, bezpieczeństwo, dz. cyt., s. 243–244.
16 K. Jałoszyński, Koncepcja działań antyterrorystycznych, „Zeszyty Naukowe. Dodatek”, Warszawa 2003, s. 28–49.
17 Wybrane problemy ekonomiki bezpieczeństwa, red. Z. Stachowiak, J. Płaczek, Warszawa 2002, s. 11.
18 J. S. Kardas, K. Loranty, Wybrane problemy bezpieczeństwa państwa w opiniach pracowników administracji publicznej, Warszawa 2001, s. 20–24.
Podsumowując, należy zauważyć, że omawiany termin funkcjonuje już w wielu dyscyplinach i subdyscyplinach oraz publicystyce naukowej. Pojęcie bezpieczeństwa występuje również w sposób szczególny w naukach pedagogicznych i psycholo-gicznych.
Pojęcie bezpieczeństwa zostało scharakteryzowane ze względu na występowanie tego zagadnienia w dalszej części książki i omówione na podstawie wyników kwestio-nariusza. Warto zaznaczyć, że publikacja odnosi się do bezpieczeństwa związanego z występowaniem sytuacji o charakterze nadzwyczajnym, z działalnością człowieka oraz zagrożeniami naturalnymi i technicznymi.
2. Edukacja społeczna
Słownik wyrazów obcych i zwrotów anglojęzycznych Władysława Kopalińskiego wskazuje, że edukacja, to przede wszystkim wychowanie i kształcenie (etym. – łac. educatio ‚jw.’ od educare‚ wychowywać; kształcić’; e – ‚wy-’; – ducare od ducere).19
W nowocześnie pojmowanej edukacji, duży nacisk kładzie się na możliwość rozwijania osobowości, a nie tylko na spełnianie oczekiwań wobec danego przed-miotu nauczania.
Współcześnie wyróżnia się cztery główne nurty edukacji: • zdobywanie wiedzy,
• umiejętność uczenia się,
• umiejętność zrozumienia innych, • własny rozwój.
W monografii termin edukacja odnosi się przede wszystkim do wychowania i kształcenia społeczeństwa w zakresie bezpieczeństwa. Głównym celem tej edu-kacji jest rozwijanie świadomości całego społeczeństwa w zakresie bezpieczeństwa oraz wykształcenie nawyków wzmacniających bezpieczeństwo. Wymaga to zaan-gażowania wielu instytucji, poczynając od rodziny i szkoły, na mediach i władzy publicznej kończąc.
3. Typy edukacji dla bezpieczeństwa
Edukacja dla bezpieczeństwa to ogół procesów oświatowo-wychowawczych rea-lizowanych głównie przez rodzinę, szkołę, środki masowego przekazu, organiza-cje młodzieżowe, stowarzyszenia oraz przeznaczone do tego instytuorganiza-cje rządowe i samorządowe, których zadaniem jest upowszechnianie wartości, zdobywanie i przekazywanie wiedzy oraz umiejętności niezbędnych do zapewnienia bezpie-czeństwa narodowego.20
W zależności od rodzaju zagrożeń, wyróżnić można następujące obszary edu-kacji dla bezpieczeństwa:
• edukacja dla bezpieczeństwa politycznego – ogół oddziaływań oświatowo- -wychowawczych ukierunkowanych na kształtowanie kultury politycznej
pań-stwa;
• edukacja dla bezpieczeństwa militarnego – kształcenie i wychowanie obronne zmierzające do zachowania niepodległości narodu i państwa oraz ochrony życia i ludzi w stanach zagrożenia czasu wojny;
• edukacja dla bezpieczeństwa gospodarczego – kształtowanie świadomości ekonomicznej;
• edukacja dla bezpieczeństwa publicznego – kształtowanie świadomości prawnej oraz postaw i zachowań w sytuacjach zagrażającym obywatelom i porządkowi publicznemu;
• edukacja dla bezpieczeństwa psychospołecznego – kształtowanie moralności społeczeństwa i postaw;
• edukacja dla bezpieczeństwa ekologicznego – harmonijne współżycie ludzi z przyrodą, kształtowanie postaw i zachowań proekologicznych. 21
Edukacja dla bezpieczeństwa jest procesem ciągłym, obejmującym szereg działań, do których należą m.in.:
20 Por. Patriotyzm, obronność, bezpieczeństwo, dz. cyt., s. 56–62 i s. 218–226; Modelowy system edukacji obronnej społeczeństwa RP, red. R. Stępień, Warszawa 1998.
21 Por. B. Rudnicki, Edukacja dla bezpieczeństwa i jej interpretacja, w: Edukacja dla bezpie-czeństwa� Materiały konferencyjne, red. R Stępień, Warszawa 1994; T. Siuda, Edukacja dla bezpieczeństwa w wybranych czasopismach, w: Edukacja do bezpieczeństwa i pokoju w ob-liczu wyzwań XXI wieku� Edukacja do bezpieczeństwa pokoju i praw człowieka, część II, red. R. Rosa, Siedlce 2001, s. 116–117.
• przekazywanie wiedzy w zakresie występowania zagrożeń; • kształtowanie „bezpiecznych” zachowań i postaw;
• motywacja do podejmowania działań mających na celu zapewnienie bezpie-czeństwa;
• uświadomienie skali oraz rodzaju potrzeb w sytuacjach trudnych;
• rozwijanie poczucia odpowiedzialności za podejmowanie określonych działań; • wyrabianie odpowiednich nawyków zachowania się w sytuacjach zagrożenia; • pielęgnowanie wartości w odniesieniu do życia i zdrowia człowieka.22
OSIĄGNIĘCIE WYMAGANEGO POZIOMU WIEDZY
PODTRZYMANIE TEJ WIEDZY
UMIEJĘTNOŚCI
Rys. 1. Schemat ciągłości procesu edukacji dla bezpieczeństwa23
Edukacja dla bezpieczeństwa dotyczyć powinna całego społeczeństwa. Istotne jest jednak to, aby zastosować odpowiednie formy edukacji i za ich pomocą dotrzeć do wszystkich grup społecznych, a przede wszystkim do mieszkańców terenów szczególnie narażonych na występowanie sytuacji o charakterze nadzwyczajnym.24 22 J. Gołębiewski, Edukacja dla bezpieczeństwa, w: „Edukacja dla bezpieczeństwa” 2001, nr 1(2),
s. 50–54.
23 J. Szewczyk, Nowoczesne środki dydaktyczne w upowszechnianiu wiedzy w zakresie edukacji dla bezpieczeństwa, w: „Edukacja dla bezpieczeństwa” 2006, nr 1 (27), s. 21–23.
24 Por. J. Gołębiewski, Bezpieczeństwo społeczeństwa wobec współczesnych wyzwań, w: „Edu-kacja dla bezpieczeństwa” 2006, nr 1 (27), s. 50–54; L. Wełyczko, Wybrane problemy edukacji dla bezpieczeństwa i życia w pokoju, w: Bezpieczeństwo jako problem edukacyjny, dz. cyt., s. 222–223.
Kształcenie w zakresie bezpieczeństwa odnosi się do całego społeczeństwa, zatem proces ten obejmuje zarówno dzieci, młodzież, jak i osoby dorosłe. Edu-kacja dorosłych jest najtrudniejsza, ponieważ w zorganizowanej formie można ją prowadzić jedynie w postaci dobrowolnych kursów i szkoleń. Dlatego też w wielu krajach na świecie wykorzystuje się w edukacji dorosłych (głównie środowiskowej) oddziaływanie dzieci na rodziców. Taka współpraca różnych grup społecznych lub zawodowych przyczynia się również do integracji środowiska lokalnego. Integracja, kształtowanie poczucia przynależności do wspólnoty, tworzenie więzi środowi-skowych i międzypokoleniowych zwiększa poczucie odpowiedzialności za stan środowiska lokalnego, a w sytuacjach kryzysowych – poczucie bezpieczeństwa mieszkańców. 25
Tworzenie programów z zakresu edukacji społeczeństwa wiąże się z koniecz-nością wprowadzenia określonych elementów filozofii, takich jak wartości czy normy zachowania.26 Zapewnienie potrzeby bezpieczeństwa ludności wiąże się ze świadomością zagrożeń występujących we współczesnym świecie. Świadomość ludzi na temat otaczających ich zagrożeń wiąże się z oczekiwaniem zapewnienia im bezpieczeństwa.27
R. Krawczyński przyjmuje następujące twierdzenia związane z edukacją spo-łeczeństwa w zakresie bezpieczeństwa:
1. Skuteczność działania społeczeństwa demokratycznego jest umiejętnością sa-moorganizacji oraz zaangażowania w sprawy społeczne i regionalne włączając w to zapewnienie sobie bezpieczeństwa.
2. Żadne, nawet najlepiej zorganizowane społeczeństwo, państwo nie jest w stanie wyeliminować wszystkich zagrożeń.
3. Ochrona ludności i ratowanie życia ludzkiego to dziedziny, które powinny podlegać stałemu doskonaleniu i rozwojowi.
4. Współpraca w zakresie poprawy bezpieczeństwa powinna wiązać się zarówno z inicjatywą samorządu terytorialnego, jak i społeczeństwa.
25 K. M. Zaczek-Zaczyński, O skuteczności wdrażania i zarządzania szkolną edukacją dla bez-pieczeństwa, w: „Edukacja dla bezpieczeństwa” 2006, nr 3 (29), s. 10–12.
26 A. Papuziński, Problemy ekorozwoju w: Problemy ekorozwoju, Studia filozoficzno-sozologiczne, Vol. 2, No 2, 2007, red. A. Pawłowski, Lublin 2007, s. 35.
27 K. Denek, Szkolnictwo wyższe u progu nadchodzącego stulecia, s. 24–38, w: Edukacja w wyż-szych szkołach wojskowych, red. R. Stępień, Warszawa 2001.
5. Zakres tej działalności powinien uwzględniać potrzeby ludności oraz specyfikę terytorialną, ekonomiczną i społeczną.
6. Należy uświadamiać ludzi, że każdy z nas ma wpływ na własne bezpieczeństwo. 7. Wspólne i skoordynowane działania wszystkich elementów i sektorów ochrony ludności mogą przyczynić się do skutecznego przeciwdziałania zagrożeniom oraz minimalizować ich skutki.
8. Przygotowanie społeczeństwa na wypadek wystąpienia sytuacji o charakterze nadzwyczajnym jest konstytutywnym etapem w obszarze ochrony ludności. Realizacją tego zadania zajmuje się edukacja społeczeństwa w zakresie bez-pieczeństwa.
9. Skuteczność ochrony ludności i poziom świadomości na temat zagrożeń zale-ży nie tylko od sposobów edukacji, ale również od momentu jej rozpoczęcia. Edukacja w tym zakresie obejmować powinna również najmłodsze dzieci. 10. Dobre rezultaty w zakresie edukacji społeczeństwa osiąga się, bazując na
do-świadczeniach i rozwiązaniach przyjętych w innych krajach.28
Analiza literatury z zakresu edukacji dla bezpieczeństwa oraz praktycznych aspektów tego zagadnienia pozwoliła na sformułowanie następujących wniosków. Choć liczba publikacji związanych bezpośrednio z edukacją dla bezpieczeństwa stale się powiększa, to obecnie opierać się można głównie na opracowaniach do-tyczących prób zdefiniowania obszaru oraz materiałach konferencyjnych opisu-jących efekty działań praktycznych. Bardzo często edukacja dla bezpieczeństwa utożsamiana była z edukacją obronną społeczeństwa. Jednak edukacja obronna stanowi jeden z wielu obszarów edukacji społeczeństwa w zakresie bezpieczeństwa. Istotny jest fakt, że edukacja dla bezpieczeństwa jest to termin interdyscyplinarny, dlatego też można posiłkować się bogatą literaturą z innych dyscyplin nauki, które związane są z procesem edukacji społeczeństwa.
Odnosząc się do aspektów prawnych związanych z poruszanym tematem, warto podkreślić, iż problematyka edukacji dla bezpieczeństwa leży w zakresie kompe-tencji zarówno ministra właściwego do spraw edukacji, jak i spraw wewnętrznych. Podstawowym aktem prawnym jest ustawa o działach administracji rządowej (Ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej /t.j. Dz.U.
28 R. Krawczyński, Samoobrona powszechna, obrona cywilna i zarządzanie kryzysowe a edu-kacja społeczeństwa w zakresie ochrony ludności, w: Katastrofy naturalne i cywilizacyjne, Zagrożenia i reagowanie kryzysowe, red. M. Żuber, Wrocław 2006, s. 21–22.
nr 159 z 2003 r., z późn. zm./). Zdefiniowano w niej dział sprawy wewnętrzne, któ-ry obejmuje działania dotyczące ochrony bezpieczeństwa porządku publicznego, obrony cywilnej oraz ochrony przeciwpożarowej. Jak wynika z ustawy, każdy mi-nister jest zobowiązany do inicjowania i opracowywania polityki Rady Ministrów w odniesieniu do działu, którym kieruje, jak również do podejmowania inicjatyw i projektów aktów normatywnych na posiedzeniu Rady Ministrów. W art. 38 usta-wy określono, iż w celu realizacji swoich zadań minister kierujący określonym działem współdziała, na zasadach i w trybie określonych w odrębnych przepi-sach oraz w zakresie wynikającym z potrzeb danego działu, z innymi członkami Rady Ministrów, Rządowym Centrum Studiów Strategicznych, innymi organami administracji rządowej i państwowymi jednostkami organizacyjnymi, organami samorządu terytorialnego, jak również z organami samorządu gospodarczego, zawodowego, związków zawodowych i organizacji pracodawców oraz innych or-ganizacji społecznych i przedstawicielstw środowisk zawodowych i twórczych. Na podstawie wymienionych przepisów można zauważyć, iż problematyka edukacji dla bezpieczeństwa stanowi obszar zainteresowania Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. W art. 20 ustawy określono zakres działu oświata i wychowanie, który obejmuje sprawy kształcenia, nauczania, wychowania, kultury fizycznej dzieci i młodzieży, z wyjątkiem spraw zastrzeżonych do kompetencji innych organów administracji publicznej. Aktem regulującym kwestie edukacji jest ustawa o systemie oświaty (Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty /t.j. Dz.U. nr 67 z 1996 r., poz. 329, z późn. zm./), w której w art. 1, jako jedno z podstawowych zadań systemu oświaty, określono upowszechnianie wśród dzieci i młodzieży wiedzy o bezpieczeństwie oraz kształtowanie właściwych postaw wobec zagrożeń i sytuacji nadzwyczajnych.
4. Edukacja dla bezpieczeństwa w systemie szkolnym
Podczas reformowania systemu edukacji w latach 90. XX w., uwzględniono fakt, że fundamentalnym kryterium prawidłowego rozwoju społeczeństwa jest zapew-nienie mu bezpieczeństwa, a najbardziej skutecznym i efektywnym sposobem przygotowania, na wypadek wystąpienia różnorodnych zagrożeń, jest kształcenie dzieci i młodzieży w szkołach.
W obecnym systemie edukacji nauczyciele mają duży wpływ na tworzenie i re-alizację programów nauczania. Mają możliwość dostosowywania treści
programo-wych do aktualnych potrzeb i szybko zmieniającej się rzeczywistości. Wprowadzone odpowiednio wcześnie do programu treści z zakresu edukacji dla bezpieczeństwa mogą zaowocować w przyszłości wyższym poziomem świadomości na temat zagro-żeń. Podstawy nauczania z tego zakresu zostały wprowadzone do programów dla wszystkich typów szkół. Jednak programy szkolne powinny uwzględniać lokalne warunki i zagrożenia, których występowanie na danym terenie jest najbardziej prawdopodobne. Efektywna edukacja dla bezpieczeństwa musi opierać się na stosownie przygotowanych treściach programowych, przekazywanych przez odpo-wiednio wykwalifikowaną kadrę, z uwzględnieniem specyfiki miejsca zamieszkania, tworząc tym samym swoisty system.29
Aby system był skuteczny, należy wprowadzać do niego stopniowo elementy związane z bezpieczeństwem na wszystkich etapach szkolenia, natomiast na wyż-szych etapach edukacyjnych powinno być rozszerzane, a zakres tematyki stawać się bogatszy i bardziej uszczegółowiony. Zaletą takiego programu jest jego powta-rzalność oraz doskonalenie nabytych umiejętności i nawyków. Dotychczasowe kształcenie w tym zakresie miało charakter przypadkowy i nieefektywny. Treści programowe prowadzone były jednorazowo, dlatego też przyswojona wiedza była, wraz z upływem czasu, zapominana. Dużym wyzwaniem w tej dziedzinie jest niski poziom świadomości społecznej i związany z tym niewielki poziom oczekiwań. Jeżeli treści programowe z obszaru edukacji dla bezpieczeństwa zostaną odpowiednio wcześnie wprowadzone, można spodziewać się w przyszłości korzystnych rezultatów.
Poważnym symptomem zmian w postrzeganiu edukacji związanej z bezpieczeń-stwem w naszym kraju jest fakt, iż po 42 latach z polskich szkół usunięto przed-miot przysposobienie obronne. We wrześniu 2009 roku w gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych pojawił się nowy przedmiot: edukacja dla bezpieczeństwa. Warto nadmienić, że podobne zmiany zostały już wprowadzone w większości
krajów Unii Europejskiej.
Obecnie przedmiot edukacja dla bezpieczeństwa stał się obowiązkowy w kla-sach ósmych szkoły podstawowej. Założeniem podstawy programowej tego przed-miotu jest przygotowanie uczniów teoretycznie i praktycznie do wykształcenia prawidłowych umiejętności i reakcji w sytuacjach trudnych i kryzysowych, stwa-rzających zagrożenie dla zdrowia i życia. Przedmiot zawiera treści kształcenia 29 Por. J. Kunikowski, Problem świadomości w edukacji dla bezpieczeństwa, w: „Edukacja dla bezpieczeństwa” 2001, nr 3, s. 2–5; J. Ropski, Dydaktyka szczegółowa edukacji dla bezpieczeń-stwa, Katowice 2013, s. 26–28.
z zakresu bezpieczeństwa państwa, w tym powszechnej samoobrony i obrony cy-wilnej oraz treści dotyczące organizacji działań ratowniczych, edukacji zdrowotnej i pierwszej pomocy. Uwzględniono, iż kształcenie, w ramach przygotowania do działania w stanach nadzwyczajnych, ma charakter interdyscyplinarny. W związku z tym, założono, że przedmiot ten będzie zawierał wiele aspektów praktycznych, jak chociażby ewakuacja szkoły. Jednak najistotniejsze elementy to umiejętność udzielania pierwszej pomocy, jak również edukacja zdrowotna.
W podstawie programowej dla szkół podstawowych znalazły się zalecenia, aby w ramach zajęć dydaktycznych w wieku przedszkolnym oraz zajęć wychowaw-czych w klasach I–VII wprowadzać wiadomości dotyczące edukacji zdrowotnej oraz nauczać rozpoznawania u osób ze swojego otoczenia stanów zagrożenia wraz z umiejętnością reagowania na nie. Za istotne uznano to, iż uczniów należy wdrażać w troskę o bezpieczeństwo własne oraz innych, wskazując w jaki sposób uzyskać pomoc od osób godnych zaufania i służb ratunkowych. Dlatego tego typu zachowania należy ćwiczyć już od najmłodszych lat i powtarzać w kolejnych latach edukacji. Rozpoczęcie akcji ratunkowej przez świadka zdarzenia i prowadzenie jej do czasu przyjazdu karetki pogotowia, może uratować życie.
Cele kształcenia nowej podstawy programowej obejmują takie zagadnienia, jak: Bezpieczeństwo państwa.
Przygotowanie do działań ratowniczych w sytuacjach nadzwyczajnych zagrożeń (wypadków masowych i katastrof).
Podstawy pierwszej pomocy. Edukację zdrowotną.
W wymaganiach szczegółowych określono: Bezpieczeństwo państwa.
Podstawowe pojęcia związane z bezpieczeństwem państwa, istota problemu bezpieczeństwa, historyczna ewolucja bezpieczeństwa Polski, geopolityczne uwa-runkowaniach bezpieczeństwa, wynikające z położenia Polski, rola organizacji międzynarodowych w zapewnieniu bezpieczeństwa Polski, współczesne problemy bezpieczeństwa międzynarodowego.
Przygotowanie do działań ratowniczych w sytuacjach nadzwyczajnych zagrożeń. Typy nadzwyczajnych zagrożeń (zdarzenia pojedyncze, zdarzenia mnogie, zda-rzenia masowe, kataklizmy), zasady ostrzegania ludności o zagrożeniach, sygnały
I. II. III. IV. I. II.
w sytuacjach wymagających ewakuacji, rola i zadania Państwowego Ratownictwa Medycznego, rola i zadania Państwowej Straży Pożarnej, ochotnicze służby i pod-mioty ratownicze, zagrożenia środowiskowe, zasady postępowania w czasie pożaru, w czasie zagrożenia powodzią, w przypadku katastrofy budowlanej, w przypadku wypadków komunikacyjnych, w czasie skażenia promieniotwórczego (radiacyjne-go), w czasie intensywnej śnieżycy, w czasie uwalniania niebezpiecznych środków chemicznych, w przypadku zdarzeń terrorystycznych.
Podstawy pierwszej pomocy.
Anatomia i fizjologii człowieka, „łańcuch przeżycia”, rola świadka zdarzenia, w sytuacji wypadku, postępowanie zgodnie z zasadami udzielania pierwszej pomo-cy, podstawowe zasady bezpieczeństwa, zasady prawidłowego wzywania pomopomo-cy, postępowanie z osobą nieprzytomną, ocena stanu poprzez prawidłowe ułożenie w pozycji bezpiecznej do ponawiania oceny jej oddechu, rozpoznanie zatrzyma-nia krążezatrzyma-nia, podejmowanie podstawowych czynności resuscytacji krążeniowo--oddechowej, pierwsza pomoc w obrażeniach ciała, krwawieniach, zranieniach i drgawkach, doraźne unieruchomienie uszkodzonych okolic ciała, zadławienie, oparzenia ciała.
Edukacja zdrowotna.
Zdrowie w wymiarze indywidualnym, zachowania prozdrowotne, indywidu-alna odpowiedzialność za zdrowie, aktywność fizyczna, wpływ stresu na zdrowie, ocena własna zachowań związanych ze zdrowiem, indywidualny plan działania na rzecz własnego zdrowia, źródła informacji o zdrowiu i chorobach, problem zdrowia w wymiarze zbiorowym; środowisko sprzyjające zdrowiu.
W przedmiocie edukacja dla bezpieczeństwa ujęte zostały również nowe zja-wiska związane z rozwojem mediów (Internet, cyberprzestrzeń itp.), stąd też w re-alizacji zajęć znalazły zastosowanie zagadnienia z technologii informatycznych, z naciskiem na konieczność korelacji międzyprzedmiotowej.30
30 https://men.gov.pl/wp-content/uploads/2016/11/podstawa-programowa-przedmiotu-edukacja--dla-bezpieczenstwa.pdf 2.11.2017.
III.
KLASYFIKACJA WYBRANYCH ZAGROŻEŃ W EDUKACJI DLA BEZPIECZEŃSTWA
Poznanie natury zagrożeń pozwala na podjęcie odpowiednich działań mających na celu zwiększenie poziomu bezpieczeństwa. Poznając przyczyny występowania zagrożeń, możemy minimalizować ich skutki.
Zagrożenie jest to nagłe lub przewidziane zdarzenie spowodowane siłami natury lub wynikające z działalności człowieka, mogące spowodować niebezpieczeństwo dla zdrowia i życia ludzi oraz środowiska, jak również innych ważnych dla człowieka wartości. Zagrożenie może bezpośrednio powodować kryzys lub prowadzić do jego wystąpienia. Zagrożenie, to przede wszystkim brak bezpieczeństwa.31
Klasyfikacja zagrożeń może być zastosowana w odniesieniu do poszczególnych kryteriów, do których zaliczyć możemy między innymi: źródło, zasięg, miejsce występowania, czas, przedmiot i podmiot. Wówczas przyjmując takie elementy, jak: miejsce i źródła występowania zagrożeń, czasu, częstotliwości, stopnia czyn-ników zagrażających, możemy dokonać ich podziału na zagrożenia naturalne oraz antropogeniczne.32
W tym rozdziale opisano, w oparciu o klasyfikację zagrożeń naturalnych i antro-pogenicznych, definicje i kategorie podstawowych zagrożeń, ich przyczyny, skutki występowania, zasady postępowania w wybranych sytuacjach niebezpiecznych i podstawowe sposoby, pozwalające w sposób bezpieczny przetrwać zagrożenia w zależności od ich charakteru. Należy podkreślić, że wiele sytuacji o charakterze nadzwyczajnym wymaga podjęcia tych samych działań, aby odpowiednio się do nich przygotować.
31 Bezpieczeństwo wewnętrzne państwa, red. E. Ura, S. Pieprzny, Rzeszów 2015, s. 52.
32 Bezpieczeństwo w teorii i w badaniach naukowych, red. naukowa B. Wiśniewski, Szczytno 2011, s. 31.
W procesie tworzenia współczesnej cywilizacji człowiek stworzył wiele dóbr mate-rialnych, technicznych i naukowych. W ten sposób osiągnął wysoki standard życia spo-łecznego i ekonomicznego. Realizacja tych działań pozwoliła na podniesienie poziomu bezpieczeństwa ekonomicznego w krajach rozwiniętych. Wraz z tymi zmianami nastą-piła globalizacja zagrożeń oraz pojawiły się nowe, nieznane dotąd niebezpieczeństwa.33 Zmianie ulega również sama istota bezpieczeństwa, jego zakres, treść i funkcjo-nowanie we współczesnym świecie.34 Nowa sytuacja zrodziła potrzebę kultywowa-nia wartości społecznych, moralnych i duchowych, a także kształtowakultywowa-nia postawy odpowiedzialności człowieka za swoje czyny.
Przygotowanie społeczeństwa do funkcjonowania w obliczu nowych zagrożeń, musi opierać się na głęboko zakorzenionych w naszej tradycji wartościach moral-nych, takich jak: poszanowanie godności, odpowiedzialność, tolerancja, altruizm, umiejętność przebaczania, dobro, wyrozumiałość.35
Człowiek próbuje bronić się przed zagubieniem we własnej cywilizacji, utratą kontroli nad wieloma procesami, stara się zapobiec degradacji środowiska na-turalnego. Dlatego też bezpieczeństwo, traktowane jako dobro, stanowi punkt starań człowieka. Swoim szerokim zakresem znaczeniowym odnosi się również do problematyki bezpieczeństwa.
Świat nie jest całkowicie kontrolowany przez człowieka, dodatkowo generuje coraz to nowe zagrożenia. Tym samym obraca się przeciwko człowiekowi oraz przeciwko przyrodzie. Staje się coraz bardziej niebezpieczny. Stąd coraz częściej uważa się, że technika wyobcowuje człowieka z przyrody, niszczy biosferę człowieka i zagraża naturalnemu dobru człowieka.36
We współczesnej cywilizacji najważniejszą wartością określającą dobro natural-ne człowieka staje się bezpieczeństwo, stanowionatural-ne przez wolność, prawo i dobrobyt. Dobro naturalne w aspekcie bezpieczeństwa nabiera szczególnego znaczenia.
33 R. Rosa, Filozofia i edukacja dla bezpieczeństwa w obliczu nowych wyzwań, w: Patriotyzm, Obronność, Społeczeństwo, Warszawa 2002, s. 218–226.
34 Tamże: K. Sobczak, Uniwersalizacja współczesnego bezpieczeństwa światowego i europej-skiego (niektóre problemy), s. 241–254.
35 Tamże: R. Stępień, Wyznaczniki rozwoju edukacji dla bezpieczeństwa a pedagogika między-kulturowe, s. 263–267.
36 G. Dobrzyński, B.M. Dobrzyńska, D. Kiełczewski, Ochrona środowiska przyrodniczego, Bia-łystok 1997, s. 297–300.
Dynamiczny rozwój naukowo-techniczny zmienia obraz współczesnego świata. Zmienność ta związana jest z działaniem, tworzeniem i niszczeniem. Dlatego też tak istotne staje się zachowanie pewnej stabilności, równowagi i bezpieczeństwa. Odnosi się to głównie do utrzymania poczucia bezpieczeństwa człowieka.37 1. Zagrożenia naturalne
Katastrofy, klęski żywiołowe lub inne zdarzenia niekorzystne mogą zdarzyć się wszędzie. Każdy człowiek jest narażony na różnego rodzaju zagrożenia. W przypad-ku wystąpienia sytuacji o charakterze nadzwyczajnym, władze lokalne oraz służby będą starały się zminimalizować zagrożenie, jednakże będzie to wymagało czasu. Dlatego też każdy powinien być przygotowany na wypadek wystąpienia sytuacji niebezpiecznych. Należy posiadać podstawową wiedzę, jak radzić sobie w takiej sytuacji, co robić, aby ograniczyć skutki katastrofy, gdzie szukać schronienia, jak przygotować się do ewakuacji, w jaki sposób zabezpieczyć swoje mienie.
Wiele instytucji zajmujących się bezpieczeństwem w Polsce, m.in. urzędy woje-wódzkie, powiatowe i gminne, wydziały bezpieczeństwa i zarządzania kryzysowego posiadają i przekazują informacje, które pomagają przygotować się na wypadek zdarzeń niebezpiecznych.
Katastrofy naturalne to wszelkie groźne zjawiska, które spowodowane są dzia-łaniem sił natury. Na obszarze naszego kraju zagrożeniami o największym niebez-pieczeństwie są powodzie i zatopienia, występujące o różnych porach roku. Dlatego też ten rodzaj zagrożenia zostanie omówiony najszerzej.
Katastrofy techniczne, to niebezpieczne zjawiska, które wygenerowane zostały przez działalność człowieka. Należą do nich przede wszystkim zagrożenia pożarowe, zagrożenia chemiczno-ekologiczne, zagrożenia budowlane i zagrożenia transportowe.
Katastrofy techniczne mogą występować w różnym czasie i w różnych posta-ciach. Część z nich jest przewidywalna, ale niektóre nadal są dla nas zaskoczeniem. Zawsze wiążą się one ze stratami o różnych rozmiarach. Jednak, aby zminimalizo-wać ich skutki, warto o nich wiedzieć jak najwięcej, a zwłaszcza to, w jaki sposób przygotować się na wypadek ich wystąpienia, jak zachować się w trakcie oraz po zagrożeniu.
1.1. Powódź i jej rodzaje
Duży wpływ na częste występowanie powodzi w Polsce ma układ rzek oraz sytuacja hydrologiczno-meteorologiczna. Jest to zjawisko naturalne (przyrodnicze), które polega na zalaniu określonych obszarów wodami opadowymi, śródlądowymi (głównie rzecznymi) lub wodami morskimi. Jest wynikiem zróżnicowanych zjawisk i przyczyn o charakterze naturalnym i antropogenicznym. Powoduje ogromne straty w gospodarce narodowej, a także w sferze materialnej, moralnej i psycho-logicznej ludności.
Zagrożeniem powodziowym w Polsce objętych jest 2 mln hektarów ziemi. Oprócz tego, na terenie naszego kraju, spośród kilkudziesięciu sztucznych zbior-ników, ponad 30 zostało zakwalifikowanych jako niebezpieczne w przypadku wystąpienia awarii urządzeń piętrzących.
Powódź spowodowana może być: gwałtownym topnieniem śniegów, intensyw-nymi deszczami, krótkotrwałymi burzami, silintensyw-nymi wiatrami.38
Powódź – jest to wezbranie wody w rzekach, strugach, strumieniach, zbiorni-kach wodnych, kanałach lub na morzu, podczas którego woda – po wystąpieniu z brzegów – zalewa doliny rzeczne albo doliny depresyjne i powoduje zagrożenie dla ludzi lub mienia. Ze względu na to, że powódź jest zjawiskiem losowym, nie możemy określić dokładnie czasu i miejsca wystąpienia oraz wielkości zjawiska.39 Powodzie możemy podzielić ze względu na zasięg, wielkość i genezę. Ze wzglę-du na zasięg dzielimy je na: lokalne, regionalne i krajowe. Rozpatrując zjawisko powodzi pod kątem wielkości, wyróżniamy powodzie zwyczajne, wielkie i kata-strofalne. Jeśli chodzi o źródło występowania, mamy następujące ich kategorie: opadowe, roztopowe, zatorowe i sztormowe.40
Zasięg i gwałtowność powodzi opadowych zależy od charakteru deszczu, czasu jego trwania, ukształtowania i pokrycia terenu. Ze względu na charakter deszczu, powodzie te dzielimy na nawalne, frontalne i rozlewne. Powodzie spowodowane
38 M. Barszczyńska, R. Bogdańska-Warmuz, R. Konieczny, P. Madej, M. Siudak, Zdążyć przed powodzią, Przewodnik metodyczny na temat lokalnych systemów monitoringu i ostrzeżeń powodziowych, Kraków 2005, s. 24–25.
39 R. Grocki, W. Czamara, Metody ograniczania skutków powodzi, w: Ograniczanie skutków powodzi w skali lokalnej, Wrocław 2001, s. 13–14.
deszczami nawalnymi mają na ogół charakter lokalny. Często powodują duże stra-ty – ze względu na duży nagły przybór wody. Deszcze o charakterze frontalnym charakteryzują się umiarkowaną intensywnością, występowaniem w okresie letnim (czerwiec – wrzesień) na bardziej rozległym obszarze. Powodzie rozlewne spowo-dowane deszczami rozlewnymi występują na terenach nizinnych oraz górskich. Ich zasięg terytorialny jest największy i może obejmować całe dorzecze.
Tabela 1. Kategorie powodzi
Kategorie powodzi
Opadowe: Zatorowe: Roztopowe Sztormowe
nawalne ryżowe
frontalne lodowe
rozlewne
Źródło: Zarządzanie kryzysowe, obrona cywilna kraju, ochrona informacji niejawnych, red. S. Mazur, Katowice 2003, s. 55–56.
Powodzie zatorowe dzielimy na zatorowo-lodowe i zatorowo-śryżowe. Przy-czyną powstawania powodzi zatorowo-lodowych jest pokrywa lodowa spływająca w dół rzeki, która tworzy lokalne zatory piętrzące wodę i powodujące jej rozlanie na tereny przyrzeczne. Powodzie zatorowo-śryżowe powstają w wyniku groma-dzenia się na powierzchni płynącej wody lodu i śryżu. Woda zostaje spiętrzona i wylewana na tereny przyrzeczne. Najbardziej narażone na występowanie tego rodzaju powodzi są tereny nizinne, których rzeki charakteryzują się niewielkimi prędkościami przepływu. Powodzie te występują w zimie, w okresie gwałtownego spadku temperatury utrzymującej się przez dłuższy czas.41
Istotnym czynnikiem warunkującym występowanie tego rodzaju powodzi jest ograniczony odpływ wody do głębszych partii gruntu. Swoim zasięgiem mogą obejmować duże obszary. Występują na ogół wczesną wiosną, głównie w marcu.
Powodzie sztormowe powstają na skutek silnych wiatrów wiejących od Morza Bałtyckiego. Wynika to z niekorzystnej sytuacji barycznej, co prowadzi do powsta-wania wysokich fal morskich, które następnie przemieszczają się z ogromną siłą 41 Zagrożenia naturalne, red. M. Barszczyńska, R. Konieczny, C. Rataj, IMGW, Warszawa, 2002, s. 4.
w kierunku lądu. Powodzie te najczęściej występują pomiędzy grudniem, a lutym, jedynie czasami latem. Występowanie powodzi stanowiących zagrożenie dla życia, zdrowia i mienia ludzi jest nieuniknione. Nie można całkowicie wyeliminować tego zagrożenia, które niestety może występować kilkakrotnie w czasie życia jednego pokolenia. Powódź pociąga za sobą wielkie straty zarówno materialne, jak i mo-ralne. Uszkodzona zostaje infrastruktura, drogi, mosty, domy mieszkalne, linie komunikacyjne, ujęcia wody pitnej, linie energetyczne, obiekty kultury.42
Przewidywanie powodzi jest możliwe tylko w pewnym zakresie. Pozwala na to odpowiedni monitoring, stosowanie modeli symulacyjnych. Najtrudniej przewidzieć charakter powodzi oraz jej czas trwania. Ochrona przed powodzią obejmuje takie czynności, jak budowanie zbiorników retencyjnych oraz wałów przeciwpowodziowych, kanałów, polderów przepływowych, retencyjne przyspo-sobienie zlewni. Dotyczy to przede wszystkich działań w zakresie technicznym. Jeśli chodzi o działania nietechniczne, to obejmują one między innymi tworzenie odpowiedniego ustawodawstwa, organizację struktur zarządzania kryzysowe-go, przygotowań ubezpieczeń, zagospodarowania przestrzennekryzysowe-go, wyznaczanie stref zalewowych i inne. Bardzo ważnym elementem przygotowania na wypadek wystąpienia powodzi jest edukacja społeczeństwa, czyli podnoszenie świadomo-ści na temat zagrożenia oraz podtrzymywanie tej wiedzy. Etap działań związany z odbudową, czyli likwidowanie skutków katastrofy i powracanie do stanu przed jej wystąpieniem wiąże się głównie z reewakuacją, organizacją szczepień ochron-nych, naprawianiem infrastruktury, obiektów mieszkalochron-nych, przygotowywaniem zastępczych pomieszczeń długoterminowych. 43 Powódź należy do najbardziej groźnych i niszczycielskich klęsk żywiołowych. Walka z nią jest ustawicznym procesem i problemem ogólnokrajowym.44
Przed wystąpieniem powodzi należy poznać podstawowe pojęcia związane z zagrożeniem powodziowym:
• Pogotowie przeciwpowodziowe zostaje wprowadzone, gdy poziom wody w rze-ce wzrasta do poziomu ostrzegawczego i stale się podnosi.
• Alarm powodziowy ogłasza się, gdy poziom wody zbliża się do stanu alarmowego. 42 Tamże, s. 4–5.
43 R. Grocki, Vademecum zagrożeń, Warszawa 2003, s. 13–20.
44 P. Tyrała, Edukacja dla ochrony cywilnej, Organizacja i zarządzanie systemem, Rzeszów 1999, s. 149–159.
Podczas powodzi należy obserwować bieżącą sytuację meteorologiczno- -hydrologiczną.45 Bardzo przydatne jest ustalenie i znajomość zasad sygnalizacji na
wypadek różnych potrzeb, np.: kolor biały – potrzeba ewakuacji; kolor czerwony – potrzeba żywności; kolor niebieski – potrzeba pomocy medycznej.46
1.2. Wichury i huragany
W Polsce występowanie huraganów jest mało prawdopodobne, jednakże duże zagrożenie stanowią silne wiatry, których prędkość przekracza 100 km/h47.
Wichury, to wiatry wiejące z prędkością powyżej 75 km/h. Najczęściej są one spowodowane przemieszczającymi się aktywnymi niżami. Najgroźniejszą formę przybierają w okresie wiosennym i na jesieni. Stanowią zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi. Mogą powodować uszkodzenie infrastruktury, budynków, łamać i wyrywać drzewa z korzeniami oraz paraliżować transport. Określenie obszarów zagrożenia związanych z silnymi wiatrami jest bardzo trudne. Zjawiska te mogą pojawiać się na terenie całego kraju i na dużych obszarach jednocześnie. Minima-lizowanie skutków jest możliwe dzięki wcześniejszemu informowaniu ludności o właściwych sposobach postępowania w zagrożonym rejonie.
Wiatry wiejące z prędkością przekraczającą 350 km/h, to huragany. Powstają na oceanach, zbierając jednocześnie setki tysięcy ton pary wodnej i powodując ulewne deszcze. Aby powstał huragan, woda oceaniczna musi zostać ogrzana powyżej 26°C na głębokości 60 m, co prowadzi do parowania wody. Drugim koniecznym czynni-kiem jest wysoka względna wilgotność atmosfery, na wysokości około 7000 m, która powoduje tworzenie się kropel wody i chmur. Ostatnim elementem jest niestabilność warunków atmosferycznych i obniżenie temperatury powodujące powstanie chmur i wytworzenie dużej ilości energii, która jest bezpośrednim źródłem powstawania huraganu. Huragany powodują bardzo duże straty materialne. Zniszczone zosta-ją budynki, mosty, infrastruktura, systemy wodonośne, powyrywane są drzewa, zniszczone zostają uprawy. Przewidywanie huraganu jest możliwe dzięki badaniom
45 Z. Sobejko, A. Martoś, Jak uchronić swój dom przed powodzią, Warszawa 2000, s. 6–8. 46 A. Kuncewicz, R. Dobrowolski, Organizacja lokalnej koalicji, Ograniczanie skutków powodzi
w skali lokalnej, Wrocław 2001, s. 86–87. 47 Zagrożenia naturalne, dz. cyt., s. 5.
meteorologicznym, obserwacjom satelitarnym. Ważna jest również znajomość częstotliwości występowania huraganów na danym obszarze. Niestety nie można zapobiegać występowaniu huraganów, ale można się do nich przygotować, przede wszystkim poprzez system ostrzegania i alarmowania ludności.48
1.3. Śnieżyce, zaspy śnieżne i oblodzenia, lawiny
Wielkie opady śniegu, nagłe ataki mrozu, burze i huragany, mogą sparaliżować życie w wielu miejscowościach przez izolacje całych osiedli lub gospodarstw domowych przez brak dostawy wody, gazu, energii elektrycznej oraz brak funkcjonowania transportu kołowego, kolejowego, lotnisk itp.
Zaspy śnieżne powstają w okresie zimowym na skutek długotrwałych i obfitych opadów śniegu, a także zamieci śnieżnych i mogą trwać od kilku godzin do kilku dni. Zjawisko to ma istotny wpływ na funkcjonowanie komunikacji, gospodarki komunalno-energetycznej.
Na szczególną uwagę zasługują zaspy śnieżne powstałe na skutek zejścia z gór lawin śnieżnych. Lawina śnieżna jest groźna przede wszystkim dla turystów przeby-wających na trasach górskich, ale również może wyrządzać szkody w urządzeniach przemysłowych i hydrotechnicznych, w strukturze linii kolejowych, w liniach elek-trycznych przemysłowych, budynkach mieszkalnych, instytucjach publicznych.49
Lawina śnieżna charakteryzuje się gwałtownym przemieszczaniem ogromnych mas śniegu na odległość, co najmniej 50 m. Do czynników mających wpływa na tworzenie się lawin zaliczyć można: grubość pokrywy śnieżnej, strukturę śniegu, kąt nachylenia zbocza, charakter podłoża, nasłonecznienie, gwałtowny wiatr, sil-ne sygnały akustyczsil-ne i insil-ne. W Polsce lawiny najczęściej występują w Tatrach i Karkonoszach.
Jeżeli obfitym opadom śniegu towarzyszą gwałtowne skoki temperatur, to tworzą się oblodzenia (gołoledź, sadź, osady mokrego i zmarzniętego śniegu) sta-nowiące największe niebezpieczeństwo dla napowietrznych linii przemysłowych, linii łączności oraz trakcji elektrycznych. Mając tego świadomość, możemy
zabez-48 Por. H. Lorens, Wiatr jako element zagrożenia, w: Współczesne problemy ekstremalnych za-grożeń środowiska, red. M. Maciejewski, Warszawa 1999, s. 53–64; R. Grocki, dz. cyt., s. 35–41. 49 Zagrożenia naturalne, dz. cyt., s. 8.
pieczyć siebie i swoją rodzinę przed licznymi niebezpieczeństwami tego rodzaju klęsk żywiołowych, przygotowując się do nich z odpowiednim wyprzedzeniem.
Nagłe ataki zimy, niskie temperatury i wielkie opady śniegu są w stanie spara-liżować życie zarówno w małych miejscowościach, jak i w wielkich miastach. Ich skutkiem mogą być: brak dostawy wody, prądu, gazu, energii elektrycznej i wiele innych utrudnień.50
Silne wiatry i niska temperatura powietrza to dwa czynniki, które mogą być przyczyną niebezpiecznego wychłodzenia organizmu. Skutkiem długotrwałego oddziaływania zimna są odmrożenia. Typowe ich objawy, to: zaczerwienienie, utrata czucia, bladość palców rąk i nóg, nosa, małżowin usznych. W przypadku podejrzenia o odmrożenie lub wychłodzenie organizmu, należy rozpocząć powolne ogrzewanie osoby, a następnie poszukać pomocy medycznej.
1.4. Susza
Brak odpowiedniej ilości wody może stać się zjawiskiem niebezpiecznym zarówno pod względem społecznym, ekonomicznym, jak i przyrodniczym. Zagrożenie to może obejmować duże obszary oraz trwać może przez długi okres czasu. Wiąże się z długotrwałym brakiem opadów atmosferycznych, wysoką temperaturą i niską wilgotnością powietrza. Susza występuje w okresie letnim. Początkowo mamy do czynienia z suszą atmosferyczną, w jej następstwie pojawia się susza glebowa, która charakteryzuje się niską wilgotnością gleby przy dużym wyparowywaniu z niej wody, co prowadzi do spowolnienia lub zatrzymania wegetacji roślin. Susza glebowa powoduje duże straty w uprawach rolniczych i warzywniczych. Inną kategorią tego zagrożenia jest susza hydrologiczna związana z wyczerpywaniem się zasobów strefy saturacji (spadku zwierciadła wód gruntowych i odpływu gruntowego do koryta rzecznego). Skutki suszy mogą powodować zmniejszenie dochodów z produkcji rolnej, wzrost cen na artykuły spożywcze, pogorszenie jakości wody pitnej, możli-wość powstania epidemii lub wzrostu zachorowalności, możlimożli-wość powstania kon-fliktów społecznych. Aby móc przewidywać wystąpienie tego zjawiska, konieczna jest współpraca międzynarodowa. Zmiany klimatyczne na odległych obszarach
50 A. Marasek, Lawiny śnieżne – zagrożenia lawinowe, w: Współczesne problemy ekstremalnych zagrożeń środowiska, III Ogólnopolska Szkoła, Jachranka 5–7 listopada 2001, s. 67–76.
mogą mieć istotny wpływ na powstawanie suszy w zupełnie innych regionach. Duże prawdopodobieństwo nadejścia suszy można określić na obszarach, których zachodzą powtarzalne procesy klimatyczne.51
Zapobieganie suszy polega głównie na budowie systemów irygacyjnych. Na wypadek wystąpienia tego zagrożenia możemy przygotować się, opracowując wcześniej plany dystrybucji żywności, zasady stabilności cen żywności, uzgadniając zasady pomocy międzynarodowej oraz zasady awaryjnej dystrybucji wody.52 1.5. Trzęsienia ziemi
W płaszczu ziemi, którego konsystencja jest stała, a grubość wynosi ok. 2900 km, pod wpływem ogromnych ciśnień powstają wybuchy, powodując podziemne wstrząsy i drgania powierzchni ziemi. Trzęsienie ziemi, to zjawisko powstałe na skutek uwolnienia dużych ilości energii zgromadzonych wewnątrz ziemi. Część tej energii wydziela się w postaci fal sejsmicznych, które powodują nieodwra-calne zmiany ośrodka skalnego. Trzęsienie ziemi ma miejsce w skorupie ziem-skiej w czasie ruchów fragmentów litosfery. Z miejsca uwolnienia tych naprężeń (hipocentrum – ognisko trzęsienia ziemi) rozchodzą się fale sejsmiczne. Punkt na powierzchni Ziemi położony nad ogniskiem (epicentrum), to miejsce, gdzie fale docierają najwcześniej i gdzie straty są największe. Siła wstrząsów maleje w miarę oddalania się od epicentrum.
Intensywność wstrząsów sejsmicznych oznacza się za pomocą: 12-stopnio-wej skali Mercallego (skali MCS), określającej wielkość trzęsienia na podstawie wartości przyspieszenia fali oraz skutków wstrząsu; otwartej skali Richtera – na podstawie amplitudy drgań. Pomiarów wstrząsów sejsmicznych dokonuje się za pomocą sejsmografów.
Podział trzęsień ziemi: • ze względu na przyczynę:
– tektoniczne (90%) – w wyniku ruchów płyt litosfery,
– wulkaniczne – w czasie przedzierania się magmy i wybuchów wulkanów, – zapadowe – w wyniku zapadania się jaskiń,
51 Zagrożenia naturalne, dz. cyt., s. 6. 52 R. Grocki, dz. cyt., s. 42–46.
– technogeniczne – spowodowane działalnością człowieka, np. kopalnictwem podziemnym (tąpnięcia) i odkrywkowym, eksploatacją wód podziemnych, budową dużych zapór wodnych;
• ze względu na głębokość ogniska: płytkie (85%) – poniżej 70 km, średnie (12%) – 70–350 km, głębokie (3%) – 350–700 km;
• ze względu na powiązanie ze wstrząsem zasadniczym: – wstępne – o słabej magnitudzie,
– zasadnicze – o największej magnitudzie,
– następcze – po wstrząsie zasadniczym, o zmniejszającej się magnitudzie. Ze względu na częstotliwość występowania trzęsień na danym terenie, wyróżnia się obszary: sejsmiczne – częstych i silnych trzęsień ziemi; pensejsmiczne – rzad-kich i słabych wstrząsów; asejsmiczne – bez wstrząsów sejsmicznych. Badaniem trzęsień ziemi zajmuje się sejsmologia.
W tym miejscu należy krótko wyjaśnić używany termin przy pomiarach trzę-sień ziemi, a mianowicie: magnituda. 53 Jest to parametr stosowany w pomiarach wielkości trzęsienia ziemi, wprowadzony w 1935 roku przez Richtera, wielkość używana w tzw. skali Richtera. Wielkość ta określona jest jako logarytm największej amplitudy drgań gruntu mierzonej w mikronach zarejestrowanych przez sejsmo-graf (określonego typu) położony w odległości 100 km od epicentrum trzęsienia. Tak dokładne określenie umożliwia łatwe porównywanie wstrząsów sejsmicznych w różnych miejscach kuli ziemskiej.
Tabela 2. Skala sejsmiczna
Stopień Trzęsienie ziemi Charakterystyka
I Niezauważalne Rejestrowane tylko przez przyrządy sejsmiczne. II Bardzo słabe Odczuwalne przez niektórych ludzi znajdujących się w stanie całkowitego spoczynku. III Słabe Odczuwalne przez niewielką część społeczeństwa. IV Umiarkowane i drgania przedmiotów, naczyń i szyb, skrzypienia Rozpoznawane na podstawie lekkiej wibracji
drzwi i ścian. 53 Słownik 100 tysięcy potrzebnych słów, red. J. Bralczyk, Warszawa 2005, s. 377.
