Świat zwierząt

Obecny skład gatunkowy fauny Karkonoszy jest pochodną warunków klimatycznych, istniejącej szaty roślinnej i wielowiekowego oddziaływania człowieka. Liczebność gatunkowa fauny Karkonoszy w porównaniu do innych polskich pasm górskich (Tatr, poszczególnych grup górskich Beskidów) jest niezbyt bogata. Ubóstwo świata zwierzęcego jest wynikiem przede wszystkim działalności człowieka, który wytępił wiele gatunków, szczególnie ssaków: w XVIII w. wyginęły rysie (Lynx lynx) i wilki (Canis lupus), w 1802 roku zastrzelono ostatniego niedźwiedzia (Ursus arctos), a w 1896 roku ostatniego żbika (Felis silvestris). Podobny los spotkał wielkie ptaki drapieżne: orły (Aquila chrysaetos) zniknęły w latach czterdziestych XIX w., natomiast puchacze (Bubo bubo) na początku XX stulecia. Liczny niegdyś w potokach karkonoskich pstrąg (Salmo trutta) stał się wskutek znacznego zanieczyszczenia wód bardzo rzadki. Jedynie świat owadów uważany jest za dość bogaty, ale i jego liczebność zmalała pod wpływem stosowania różnych chemicznych środków, głównie w ochronie lasów przed szkodnikami (Staffa 1993).

Na obszarze polskich Karkonoszy występuje około 56 gatunków ssaków (w tym 13 gatunków nietoperzy), około 130 gatunków ptaków, 15 gatunków płazów i gadów, 5 gatunków ryb i smoczkoustych. Fauna bezkręgowców liczy ponad 1000 gatunków (w tym około 700 gatunków owadów). Uważana jest jednak nadal za nie w pełni poznaną (Raj i in. 1996).

Skład gatunkowy fauny bezkręgowców związany jest ściśle z epoką lodową, która zadecydowała o jej charakterze. Rozwinięcie się lodowców górskich w Karkonoszach jest przyczyną dzisiejszego braku reliktów przedlodowcowych. Wraz z ustępującym lądolodem zaczęły pojawiać się gatunki arktyczne, wśród których przetrwały do dziś: ślimak Vertigo

modesta arctica oraz wirek Otomesosta auditivum. Gatunki borealno-górskie są dosyć licznie

reprezentowane, szczególnie wśród mięczaków i owadów (np. Hylastes brunneus). Dość licznie występują również gatunki górskie bezkręgowców, które mają podobne wymagania środowiskowe. Najliczniej wśród bezkręgowców występują gatunki eurytopowe, charakteryzujące się dużą tolerancją w stosunku do czynników środowiska i dzięki temu posiadające szeroki areał występowania (palearktyczne, zachodniopalearktyczne, euro-syberyjskie, europejskie). W Karkonoszach nie spotykamy gatunków karpackich, które stosunkowo licznie przenikają do Sudetów Wschodnich i Środkowych (Wiktor 1985).

75

Gatunkami bezkręgowców znanymi w Polsce tylko z Karkonoszy są: widłonóg

Arcticocamptus arcticus, zaleszczotek Toxochernes nigrimanus (relikt z okresu subborealnego), pająki Acantholycosa norvegica sudetica (endemit sudecki) i Hilaira excisa (Raj i in. 1996).

Najliczniej wśród owadów występują motyle sówkowate (Noctuidae) – 204 gatunki (41% gatunków stwierdzonych w Polsce), stonkowate (Chrysomelidae) – 161 gatunków, kusakowate (Staphylinidae) – 100 gatunków. W piętrze regla górnego, zarówno w naturalnych, jak i sztucznych drzewostanach świerkowych, żyje stosunkowo d uża liczba owadzich szkodników drzew iglastych, m.in. korników (Sidytidae) i trzpienników (Sirex

gigas). Najgroźniejszym szkodnikiem świerków jest jednak gąsienica motyla wskaźnicy

modrzewianeczki (Zeiraphera diniana), która w latach 70-tych poprzez swoje masowe wystąpienia wywołała silną degradację lasów karkonoskich i izerskich (Borkowski 1985).

W wśród kręgowców niższych, występujących na terenie Karkonoszy wyróżnić można (według Raj i in. 1996):

– 1 gatunek minoga; jest nim minóg strumieniowy (Lampetra planeri), gatunek narażony jest na wyginięcie;

– 4 gatunki ryb: allochtoniczny pstrąg potokowy (Salmo trutta), autochtoniczny pstrąg źródlany (Salvelinus fontinalis), strzebla potokowa (Phoxinus phoxinus), głowacz białopłetwy (Cottus gobio);

– 10 gatunków płazów: traszka górska, zwyczajna i grzebieniasta (Triturus alpestris, T.

vulgaris, T. cristatus); salamandra plamista (Salamandra salamandra), ropucha zwyczajna

i zielona (Bufo bufo, B. viridis), żaba trawna, moczarowa i wodna (Rana arvalis, R.

esculenta, R. temporaria), kumak górski (Bombina variegata);

– 5 gatunków gadów: jaszczurki zwinka i żyworodna (Lacerta agillis i L. vivipara), padalec zwyczajny (Anguis fragilis), zaskroniec (Natrix natrix) i żmija (Vipera berus).

Ichtiofauna Karkonoszy ma wyraźnie charakter właściwy dla wód górskich, a stanowią ją wyłącznie gatunki preferujące wody czyste i bardzo czyste. Najcenniejszym jej elementami są minóg strumieniowy, strzebla potokowa i głowacz białopłetwy – gatunki rzadkie i ściśle chronione. Herpetofauna Karkonoszy uważana jest za stosunkowo ubogą i nie wykazującą większych różnic jakościowych w stosunku do sąsiednich, niżej położonych terenów. Wszystkie gatunki płazów i gadów karkonoskich objęte są w Polsce ścisłą ochroną (Witkowski, Jabłoński 1985).

76

Awifauna karkonoska ma cechy typowe dla obszarów górskich. Wśród 130 gatunków ptaków występujących w Karkonoszach 86 gatunków to ptaki prawnie chronione. Zmiany w składzie gatunkowym i ilościowym ptaków wynikają z następstwa stref roślinno-klimatycznych (Gramsz, Flousek 1998).

W piętrze pogórza dominują gatunki synantropijne, np. wróbel domowy, jaskółka dymówka, sroka. Bogatszy jest świat ptaków w reglu dolnym, gdzie występuję największe zagęszczenie ptaków lęgowych. Według Dyrcza (1973) gniazduje tu ok. 75 gatunków. Do gatunków charakterystycznych dla karkonoskich buczyn należą: siniak (Columbia oenas), dzięcioł zielonosiwy (Picus canus), dzięcioł duży (Dendrocopos major), muchołówka żałobna (Ficedula hypoleuca), muchołówka mała (F. parva), bogatka (Parus major) i sikora modra (P. caeruleus). W piętrze tym odnotowano również kilku gatunków drapieżnych, m.in. jastrzębia (Accipiter gentilis), krogulca (A. nisus), myszołowa (Buteo buteo) i małej sowy włochatki (Aegolius funerus).

W reglu górnym widoczne jest zmniejszenie się liczby gatunków ptaków lęgowych do 25. Z bardziej charakterystycznych wymienia się: dzięcioła czarnego (Dryociopus martius), mysikrólika (Regulus regulus), drozda śpiewaka (Turdus philomelos). Najcenniejszymi gatunkami są jednak: głuszec (Tetrao urogallus) i cietrzew (Tetrao tetrix) – ptaki rzadkie i chronione w Polsce (Raj 2001).

W piętrze subalpejskim stwierdzono występowanie 14 gatunków ptaków lęgowych. Gatunkiem charakterystycznym jest pokrzywnica (Prunella modularis), która osiąga tutaj zagęszczenie nie znane w żadnej części jej zasięgu geograficznego. Pewną osobliwością jest występowanie w piętrze kosówki cierniówki (Sylvia communis) i zięby (Fringulla coelebs) (Dyrcz 1985).

Wśród 56 gatunków ssaków w Karkonoszach 25 to gatunki chronione (w tym wszytkie nietoperze), a 3 to gatunki introdukowane: jenot (Procyon lotor), muflon (Ovis

musimon) i piżmak (Ondatra zibethicus). Ssaki najliczniej występują w reglach: dolnym i

górnym – mniej przekształconych od piętra pogórza. Liczne są sarny (Capreolus capreolus), jelenie (Cervus elaphus), łasice (Mustela nivalis) i lisy (Vulpes vulpes). Według Haitlingera (1985) rzadkie są: dzik (Sus scrofa) – preferujący lasy liściaste i mieszane, borsuk (Meles

meles), kuny: leśna (Martes martes) i domowa (M. foina) oraz gronostaje (Mustela erminea)

występujące aż po piętro alpejskie (Haitlinger 1985; Breymeyer 1997).

W pobliżu osad i zabudowań występuje szeroko rozpowszechniony w Karkonoszach jeż zachodni (Erinaceus europaeus). Z rodzaju owadożernych (Insectivora) oprócz jeża pospolite są również ryjówki: ryjówka malutka (Sorex minutus). Z drobnych ssaków dosyć

77

liczna jest ryjówka górska (S. alpinus) występująca liczniej na wyższych wysokościach, w reglu subalpejskim, natomiast: nornik bury (Microtus agrestis) i nornica ruda (Cethrionomys

glareolus) przebywają stale w kosodrzewinie (Adamczewska-Andrzejewska 1995, 1998).

W ostatnich latach po polskiej stronie Karkonoszy stwierdzono występowanie 16 gatunków nietoperzy. Ich zasięg w większości ogranicza się do Sowiej Doliny, gdzie bytują m.in.: nocek wąsatek (Myotis moina), nocek orzęsiony (M. emarginatus) – skrajnie zagrożony, nocek duży (M. myotis), gacek wielkouch (Plecotus ausritus) i mroczek pozłocisty (Eptesicus nilssoni). Najliczniejszym gatunkiem nietoperza jest jednak nocek rudy (Myotis

daubentoni) (Raj i in. 1996).

Fauna Karkonoskiego Parku Narodowego posiada niewielkie znaczenie jako walor w turystyce pieszej. Wynika to z: wysokiego stopnia antropofobii dzikich zwierząt, ich odmiennego trybu aktywności dobowej oraz stosunkowo niskiej liczebności i różnorodności gatunkowej świata zwierząt. Do najbardziej interesujących i najczęściej obserwowanych należą motyle, ważki, żuki, chrząszcze, wiewiórki i ptaki (w tym ptaki wodne na Śnieżnych Stawkach i Małym Stawie), rzadziej sarny i jelenie. Osobliwością przyrodniczą na skalę europejską jest obserwowana w ostatnich latach para orłów bielików, które w 2001 doczekały się potomstwa (Konca 1983; Pałucki 2001; Migoń, Potocki 2002; Mazurski 2003).

78