Historia turystyki w Karkonoszach

Według Walczaka (1968) i Staffy (1999) Karkonosze aż do X-XI w. pozostawały niezasiedlone, choć stałe osadnictwo w Sudetach pojawiło się już na przełomie epoki brązu i żelaza, co związane było z rozwojem kultury łużyckiej. Pierwsze osadnictwo pojawiło się w dolinach i kotlinach podgórskich Sudetów, a dopiero na przełomie er zaczęło wkraczać w doliny górskie. Czas do końca XIII w. był okresem zasiedlania Karkonoszy i kształtowania się pierwotnej sieci osadniczej, początkowo o charakterze zdecydowanie rolniczym, później również górniczym. W okresie tym powstały również pierwsze przejścia przez Karkonosze: Babia Ścieżka, której fragment pokrywa się ze współczesną Śląską Drogą oraz Czeską Ścieżką, prowadzącą z Doliny Kamiennej do źródeł Łaby; starsze jest tylko przejście przez Bramę Lubawską – na wschodnim krańcu Karkonoszy (Steć, Walczak 1962).

Od XIII w. znane i odwiedzane były lecznicze źródła w Cieplicach, którymi opiekowali się joannici. Jak podaje M. Staffa (1999, s. 91): „Trudno ocenić ówczesny ruch turystyczny, na pewno nie był wielki, ale też i czasy mu nie sprzyjały.”

W okresie od XIV do połowy XVII w. miał miejsce systematyczny wzrost gęstości sieci osadniczej i liczby ludności. Pod koniec XVII w. rozpoczął się ruch pielgrzymkowy do miejsc kultu położonych u źródeł Łaby i na Śnieżce, na której w latach 1665-1681 wybudowano kaplicę Św. Wawrzyńca. Przełom XVII/XVIII w. uważa się więc za początki turystyki w Karkonoszach. Wtedy też zaczęto wykorzystywać położone przy ścieżkach stare budy pasterskie (m.in. na Złotówce, na Hali pod Łabskim Szczytem, na Łabskiej Łące), które z czasem przeistoczyły się w pierwsze schroniska (Steć, Walczak 1962; Potocki 1997).

W XVIII w. idee racjonalizmu i oświecenia budzą zainteresowanie światem i rozwoj nauki. Zgodnie z hasłami „powrotu do natury” Karkonosze stają się górami znanymi i chętnie odwiedzanymi przez zamożne warstwy ówczesnego społeczeństwa. Tłumnie odwiedzane były ruiny zamku na Chojniku (głównie przez cieplickich kuracjuszy), ale także malownicze wodospady Szklarki, Podgórnej i Kamieńczyka (Staffa 1999).

Od końca XVIII wieku rozpoczyna się drugi okres w dziejach karkonoskiej turystyki, nazwany przez Staffę (1985b) okresem kształtowania się turystyki i początkiem rozwoju zagospodarowania turystycznego. W 1817 r. powstała pierwsza organizacja przewodników i tragarzy lektyk, która już w 1824 r. objęła swoim zasięgiem całe pasmo. Pojawiły się też

83

pierwsze wydawnictwa turystyczne o charakterze przewodnikowym, początkowo w języku niemieckim (1804), nieco później również czeskim i polskim (1850) (Kincel 1972; Staffa 1985a). W XIX w. powstały też pierwsze prawdziwe schroniska i nowe ścieżki turystyczne (np. szlak grzbietem Karkonoszy, dzisiejsza Koralowa Ścieżka, szlak od Koziego Mostku na Równię pod Śnieżką, ścieżka przez Sowią Dolinę, Droga Jubileuszowa), których fundatorami i twórcami byli członkowie Towarzystwa Karkonoskiego (Riesengebirgs-Verein – RGV), założonego w 1880 r. Z jego inicjatywy powstały również muzea regionalne w Jeleniej Górze i Vrchlabi oraz podjęto działalność na rzecz ochrony przyrody (Szczepański 1989; Dudziak, Potocki 1995). Data powstania Towarzystwa Karkonoskiego rozpoczęła w dziejach turystyki trzeci okres, trwający aż do 1945 roku: okres intensywnego zagospodarowywania Sudetów i komercjalizacji turystyki (Potocki 1997).

Jak w całej Europie, tak i w miejscowościach karkonoskich, ogromne znaczenie dla wzrostu ruchu turystycznego miało doprowadzenie linii kolejowej: w 1867 r. z Wrocławia i Drezna do Jeleniej Góry, a w 1882 do Kowar, w 1895 do Karpacza i 1902 do Szklarskiej Poręby (Potocki 2004a).

Druga połowa XIX w. i początek XX w. to okres rozwoju przede wszystkim turystyki zimowej: w pierwszym rzędzie saneczkarstwa, potem także i narciarstwa. Wielką popularnością cieszyły się zjazdy „saniami rogatymi”, głównie z Przełęczy Okraj do Kowar. Tylko na tej trasie w 1886 r. odnotowano 1000 zjazdów (Steć, Walczak 1962).

W okresie międzywojennym powstało kilka malowniczych szos udostępniających Karkonosze turystyce motorowej. W latach bezpośrednio poprzedzających II wojnę światową ukształtowała się ostateczna sieć dróg w subregionie karkonoskim; niedokończona została jedynie budowa jednego z fragmentów tzw. Drogi Sudeckiej. Na szczególną uwagę zasługuje uruchomiona w 1938 roku linia Deutsche Sudetenpost – autobusowe połączenie (370 km), przeznaczone specjalnie dla turystów i łączące najatrakcyjniejsze miejscowości Sudetów (Potocki 2004a).

W pierwszych trzech dekadach XX w. nastąpił również okres intensywnej budowy i rozbudowy schronisk przy górskich szlakach, a także gospód, pensjonatów i hoteli w miejscowościach podgórskich, nadając im charakter kurortów. Często jednak ogromna różnorodność zabudowy czy wręcz jej nadmiar powodowały powstanie „swoistych obszarów chaosu przestrzennego” (Staffa 1999; Potocki 1997).

Do czasu wybuchu II wojny światowej przemysł turystyczny w obszarze karkonoskim osiągnął najwyższy stopień rozwoju, a frekwencja ruchu turystycznego już wtedy b yła bardzo wysoka, wręcz nadmierna. Ponadto, mimo odpływu ludności pasterskiej, Karkonosze nadal

84

były gęsto zasiedlone. Te czynniki oraz bezplanowy sposób lokalizacji schronisk (rozmieszczanych głównie na grzbiecie i przy najbardziej uczęszczanym szlaku na Śnieżkę) spowodował degradację walorów krajobrazowych. Nastąpiło odwrócenie naturalnej selekcji i ograniczania ruchu w miarę wzrostu wysokości. Większość ruchu turystycznego skupiała się bowiem na głównym grzbiecie, a szczególnie na najwyższym szczycie (S taffa 1985a). Pod koniec lat trzydziestych w całych Sudetach było około 3200 km szlaków turystycznych, w Karkonoszach około 360 km (Potocki 1997).

W okresie II wojny światowej na obszarze Karkonoszy nie toczyły się żadne walki, jedynie niektóre schroniska i in. obiekty pełniły rolę punktów obserwacyjnych, łącznościowych lub wypoczynkowych dla wojska (Staffa 1999). Wszystkie obiekty dotrwały do maja 1945 r. bez zniszczeń. Zdaniem Potockiego (2004a) w całych Sudetach przetrwało 96 schronisk górskich, a w Karkonoszach i Kotlinie Jeleniogórskiej 23 tego typu obiekty.

Okres po II wojnie światowej to czas wielkich zmian dotyczących karkonoskiej ludności i turystyki w tym subregionie. Zmniejszyło się znacznie zaludnienie: ludności napływowej (najczęściej z obszarów niegórzystych) było mniej niż wcześniejszej ludności rdzennej. Ta pierwsza osiedlała się głównie w granicach większych miejscowości, gdzie początkowo skupiano się na produkcji rolnej i przemysłowej. Przerwane zostały tradycje lokalnych rzemiosł, zniszczono prywatne wytwórnie pamiątek, a nawet niektóre pensjonaty i restauracje. Przez kilkanaście pierwszych lat nie odnowiły się tradycje wynajmu kwater letnikom, drobna gastronomia i inne usługi związane z turystyką – tak liczne przed wojną (Staffa 1999).

Karkonoska infrastruktura turystyczna została po wojnie przejęta przez państwo lub organizacje społeczne. Schroniska przejmowane były początkowo przez powstałe w 1945 r. Dolnośląskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze (które połączyło się w 1946 r. z Polskim Towarzystwem Tatrzańskim – PTT), a także przez jeleniogórski oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. W 1950 r., na skutek połączenia się powyższych towarzystw, powstało funkcjonujące do dziś Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze (PTTK). W latach 50-tych PTTK stało się prawie wyłącznym gestorem otwartej bazy noclegowej w Karkonoszach, dysponując 1300 miejscami noclegowymi dla turystów indywidualnych. Hotele i pensjonaty również zostały upaństwowione: pod koniec lat 40-tych Fundusz Wczasów Pracowniczych zcentralizował dawniej prywatne obiekty noclegowe, które w latach 50-tych stanowiły 28% wszystkich miejsc wczasowych w Polsce (7,5 tys. miejsc) (Czerwiński 1985b; Staffa 1995; Duda 2000; Kruczek i in. 2006).

85

Okres bezpośrednio po zakończeniu wojny to znaczny regres w turystyce. Turystyka indywidualna była bardzo ograniczona. Poważne ograniczenia w ruchu turystycznym nastąpiły szczególnie w strefie przygranicznej – na grzbiecie Karkonoszy. Preferowano masową turystykę zorganizowaną, która przybierała formy wczasów związkowych i zakładowych, obozów wędrownych, kolonii, rajdów i zlotów (Kincel 1972).

Od 1957 r. datuje się początek ponownego rozwoju turystyki w Karkonoszach. Przyczyniły się do tego (według Dudziak, Potocki 1995; Czerwiński 1985b):

– udostępnienie szlaków przygranicznych dla ruchu turystycznego (w 1961 r. otwarcie Drogi Przyjaźni Polsko-Czeskiej);

– duże zagęszczenie wyznakowanych na nowo szlaków turystycznych;

– uruchomienie wyciągów krzesełkowych: w 1959 r. na Kopę i w 1962 r. na Szrenicę; – wejście w życie polsko-czechosłowackiej Konwencji Turystycznej;

– budowa nowego schroniska i obserwatorium na Śnieżce; – wzrost liczby wyszkolonych przewodników górskich; – modernizacja dróg.

Po roku 1970 zaczęła zmniejszać się stopniowo pojemność bazy noclegowej i gastronomicznej Sudetów. Było to spowodowane małą ilością inwestycji podejmowanych w regionie, uważanym do tamtej pory za najlepiej zagospodarowany pod względem bazy turystycznej w Polsce i dekapitalizacją majątku trwałego bazy turystycznej (Ciok 1990, 1994, 1996; Duda 2000). Intensywny ruch turystyczny utrzymywał się jednak aż do drugiej połowy lat siedemdziesiątych (Wyrzykowski, Hasiński 1983; Hasiński, Slenczek 1987; Mazurski 1994).

Kolejne ożywienie ruchu turystycznego nastąpiło po 1989 roku i związane było ze zniesieniem ograniczeń administracyjnych w turystyce. Lata dziewięćdziesiąte to okres prywatyzacji i remontów większości obiektów noclegowych, pojawiły się nowe pensjonaty, a także pokoje gościnne, nastąpił rozwój i modernizacja bazy towarzyszącej. Wiązało się to m.in. ze wzrostem turystyki zagranicznej, głównie z Niemiec. Najintensywniej rozbudowała się infrastruktura turystyczna i rozwinęły usługi w Karpaczu i Szklarskiej Porębie. Doszło nawet do jej przeinwestowania w tych miastach, natomiast miejscowości środkowych Karkonoszy (oprócz Podgórzyna, Przesieki, Sosnówki i Jagniątkowa, pozostających wczasowiskami) ulegały stopniowemu regresowi ekonomicznemu (Staffa 1999; Duda 2000). Nadzieją na zrównoważony rozwój całego regionu może być eko- i agorturystyka (Czerwński i in. 2003, Hasiński 2003, Mazurski, Szewczak 2003).

86

Na drodze coraz większej rozbudowy infrastruktury turystycznej w Karkonoszach przez lobby turystyczne Karpacza i Szklarskiej Poręby stoi Karkonoski Park Narodowy (założony w 1959 r.), który stara się ograniczać plany inwestycji turystycznych (głównie narciarskich) oraz rozwój budownictwa pensjonatowego w otulinie parku (Furmankiewicz, Potocki 2004b; Królikowska 2004; Potocki 2004b). Według M. Staffy (1999, s. 85) „...istnieje niebezpieczeństwo, że w krótkim czasie Karkonosze znowu mogą zostać usiane setkami nowoczesnych bud. Powodowane to jest oczywiście atrakcyjnością samych Karkonoszy, w których każdy chciałby być, znaleźć coś dla siebie...”

87

4.2. Infrastruktura turystyczna

Na terenie Karkonoskiego Parku Narodowego występują wszystkie trzy elementy infrastruktury, służące turystyce pieszej: baza noclegowa (głównie schroniska górskie), baza gastronomiczna (bufety w schroniskach) oraz baza towarzysząca (szlaki turystyczne, wyciągi krzesełkowe).

Turyści piesi, odwiedzający KPN, najczęściej korzystają jednak z bazy noclegowej i gastronomicznej zlokalizowanej poza granicami Parku, przede wszystkim w Szklarskiej Porębie i Karpaczu, miejscowościach o największej liczbie urządzeń turystycznych i paraturystycznych w Karkonoszach. W latach dziewięćdziesiątych przeprowadzono tam modernizacje szeregu obiektów, rozbudowę urządzeń dla obsługi ruchu turystycznego, powstały nowe obiekty o wysokim standardzie (czterogwiazdkowy hotel „Bornit” oraz 8 hoteli trzygwiazdkowych w Szklarskiej Porębie i 5 tej samej kategorii w Karpaczu. Z kolei w środkowych Karkonoszach nastąpił po wojnie regres w rozwoju turystyki, który do dziś jest tam zauważalny. Szczególnie podupadły jednak miejscowości leżące we wschodnich Karkonoszach – u stóp Lasockiego Grzbietu.

Baza noclegowa gmin karkonoskich liczy 316 obiektów, co stanowi 15945 miejsc noclegowych, w tym w Szklarskiej Porębie – 106 obiektów (5619 miejsc noclegowych) i w Karpaczu – 160 obiektów (6997 miejsc noclegowych). Obecnie wśród obiektów bazy noclegowej dominują: pensjonaty, określane też mianem domów wczasowych (wypoczynkowych), bardzo liczne są również hotele, domy wycieczkowe i pokoje gościnne (kwatery prywatne). Najmniej liczną grupę stanowią w karkonoskic h miejscowościach schroniska, pola kempingowe i biwakowe oraz ośrodki kolonijne (Turystyka... 2004).

Brak jest danych na temat liczebności obiektów bazy gastronomicznej. Największą ich liczbę oferuje Karpacz oraz Szklarska Poręba, gdzie znajdują się zakłady gastronomiczne typu żywieniowego (restauracje, jadłodajnie, bary, pizzerie), zakłady gastronomiczne typu uzupełniającego (kawiarnie, cukiernie, coctail-bary, puby) oraz punkty gastronomiczne (smażalnie, lodziarnie, bufety, punkty typu fast-food).

Baza noclegowa położona na trenie Karkonoskiego Parku Narodowego to przede wszystkim miejsca noclegowe w schroniskach górskich. W obiektach zlokalizowana jest również baza żywieniowa. Liczba schronisk, ich standard i pojemność ulegała w okresie