na nieżyznych glebach są bardziej odporne, bo mają odpowiednie anatomiczne i morfologiczne cechy; podczas gdy wyniki badań Suna (1991) wskazują że żyzność gleb nie ma nic wspólnego z ich odpornością na deptanie, ale od niej zależy regeneracja (im żyźniejsze gleby, tym szybsza regeneracja szaty roślinnej).
Badania skutków wpływu turystyki na środowisko glebowe są zazwyczaj prowadzone dwoma metodami: z wykorzystaniem technik laboratoryjnych do określenia fizycznych i chemicznych parametrów gleb (Róg 1985; Maciaszek, Zwydak 1992a, 1992b; DeLuca i in. 1998; Prędki 2002; Talbot i in. 2003) oraz klasyfikacji (z zastosowaniem bonitacji punktowej) w oparciu o proste metody pomiarowe i obserwacje wizualne w terenie (Leung, Marion 1999a; Prędki 1999; Farrel, Marion 2001).
Turystyka piesza może wpływać negatywnie, oprócz oddziaływań na szatę roślinną i gleby, także na inne elementy środowiska przyrodniczego: faunę, wody, krajobraz. Jednak bardzo trudno jest oddzielić jej oddziaływanie od presji innych form turystyki i rekreacji (por. rozdział 2.2.5). Szkody te szczególnie mocno uwidaczniają się w obszarach o wysokich i bardzo wysokich walorach przyrodniczych, objętych najczęściej różnymi formami ochrony przyrody.
2.2.5. Wpływ turystyki na przyrodę obszarów chronionych
Idea przestrzennych form ochrony przyrody pojawiła się w XIX wieku w środowisku podróżników i badaczy przyrody (Mirek 1995; Krakowiak 2000). Paradoksalnie już wkrótce po założeniu pierwszego na świecie parku narodowego (Yellowstone National Park w 1872 r.) narodził się konflikt na linii: turystyka-ochrona przyrody (Richez 1987). Zwiększająca się presja turystyczna spowodowała, że obecnie na obszarach chronionych uprawianych jest około 60 form turystyki i rekreacji (Mirek 1997). W zależności od formy ochrony przyrody i sposobu zarządzania nimi w danym kraju dozwolone są różne sposoby turystycznego użytkowania (Ptaszycka-Jackowska, Baranowska-Janota 1989). Największe restrykcje związane są najczęściej z parkami narodowymi i rezerwatami przyrody (Baranowska-Janota 1986, 2001; Rada Europy... 1995; Jagusiewicz 2000). Preferowaną obecnie formą udostępniania tych obszarów w wielu krajach jest piesza turystyka krajoznawcza, kładąca nacisk na edukację przyrodniczą zwiedzających (Richez 1987; Leung, Marion 2000a).
Konflikt na linii ochrona przyrody-turystyka jest w Polsce złożonym proble mem i dotyczy często (według Kapuściński 1984, 2002; Królikowska 2002b).
31
– szkód powodowanych przez ruch turystyczny w walorach przyrodniczych obszaru chronionego, będących głównym tematem zainteresowań autorki;
– konfliktu pomiędzy różnymi formami ruchu turystycznego;
– konfliktów związanych z planami rozbudowy trwałej infrastruktury turystycznej;
– sporów pomiędzy miejscową ludnością (dla której turystyka stanowi istotne źródło dochodów) a władzami zarządzającymi obszarami chronionymi.
Poza wspomnianym wyżej konfliktem występują również inne sprzeczności interesów. Na terenach polskich parków narodowych i krajobrazowych są to między innymi konflikty (według Czerwiński 1993; Baranowska-Janota, Ptaszycka-Jackowska 1993; Lubczyński 1997; Królikowska 2002a, 2004; Mika 2003; Furmankiewicz, Potocki 2004): – związane z własnością prywatną terenów mieszczących się w granicach obszarów
chronionych;
– niekontrolowana ekspansja nielegalnego budownictwa;
– nielegalna eksploatacja zasobów przyrodniczych (kłusownictwo, zbieranie owoców runa leśnego, kradzież drewna) dokonywana przez miejscową ludność, która czynić to może z racji niskiego poziomu swoich dochodów;
– konflikty związane z wydobyciem surowców mineralnych; – konflikt pomiędzy dyrekcjami parków a samorządami lokalnymi.
Najwięcej miejsca w literaturze dotyczącej problemów parków narodowych poświęconych jest tematyce zagrożeń i szkód wywoływanych przez turystykę na tych obszarach. Często przedstawia je się klasyfikując na szkody pośrednie i bezpośrednie. Do skutków bezpośrednich rozwoju turystyki na obszarach chronionych zalicza się (według Sokołowski 1981; Kurzyński, Michalik 1982; Zabierowski 1982; Kapuściński 1984; Czerwiński 1993; Mirek 1996; Pisarski 1996; Johns 1996; Leung, Marion 1999b; Lesiński 2000; Zaręba 2000; Lynn, Brown 2003; Kurek 2004; Pońtolka 2004):
– mechaniczne niszczenie roślinności, polegające na deptaniu, łamaniu i zrywaniu i w konsekwencji zmniejszaniu się pokrywy roślinnej;
– wprowadzanie obcych gatunków dla flory rodzimej; – utrata pojedynczych gatunków roślin;
– negatywny wpływ na faunę (płoszenie, zmiany w zachowaniu się zwierząt); – wprowadzanie obcych gatunków dla fauny rodzimej;
– degradacja gleby polegająca na jej ubiciu, utracie ściółki organicznej i zmiany w ilości składników mineralnych;
32 – hałas;
– zagrożenie pożarowe;
– niszczenie przyrody nieożywionej (np. zbieranie minerałów, malowanie sprayem po skałach);
– zmiany w krajobrazie naturalnym.
Do szkód pośrednich zalicza się najczęściej (według Konca 1988-91; Czerwiński i in. 1991a; Mielnicka 1992; Fabiszewski, Jenik 1994; Leung, Marion 2000a; Farrel, Marion 2001; Pawlaczyk 2002):
– zmiany składu zbiorowisk roślinnych; – synantropizację roślinności;
– zaburzenia naturalnych procesów rozrodczych zwierząt; wzrost śmiertelności zwierząt; – synantropizację fauny prowadzącą do zmian w strukturach zoocenoz;
– eutrofizację siedlisk, powodującą wnikanie gatunków siedlisk żyźniejszych; – zmiany właściwości fizycznych i chemicznych gleb;
– zmiany mikrobiologicznych funkcji gleb;
– inicjację i intensyfikację procesów erozji i denudacji;
– zmiany chemizmu wód, wzrost liczby patogenicznych bakterii;
– obniżenie walorów dydaktycznych, naukowych i turystycznych obszarów chronionych; – obniżenie działania buforowego obszarów chronionych.
Za główne przyczyny powyższych szkód uważa się najczęściej zbyt wysokie natężenie ruchu turystycznego, jego nadmierną koncentrację czasową i przestrzenną, nakładanie się różnych form użytkowania turystycznego, nieprawidłową lokalizacją bazy turystycznej, brak lub niewłaściwe zarządzanie ruchem turystycznym, a także niski poziom świadomości ekologicznej turystów (Mielnicka 1992; Mazur 1997; Stasiak 1997; Straaten 1997; Balon 2002; Pońtolka 2004).
Turystyka stwarza wiele zagrożeń dla obszarów chronionych, ale przy jej właściwym zorganizowaniu niesie też ze sobą pozytywne skutki, na przykład (według Ptaszycka-Jackowska 1995; Stasiak 1997; Vegh, Gori 1997; Ellenberg 1998; Ptaszycka-Ptaszycka-Jackowska, Baranowska-Janota 2003; Kurek 2004):
– korzyści finansowe dla obszarów chronionych (np. ze sprzedaży biletów), wspierające działania na rzecz ochrony przyrody;
– korzyści ekonomiczne dla społeczności lokalnej (wzrost liczby miejsc pracy, stymulowanie rozwoju nowych przedsiębiorstw turystycznych, pozyskanie nowych rynków zbytu, wzrost dochodów i poprawa poziomu życia społęczności lokalnej);
33
– wzrost świadomości ekologicznej i ogólnej wiedzy przyrodniczej turystów i społeczności lokalnej.
Fakt, że funkcja turystyczna obszarów chronionych, choć konfliktowa, jest funkcją nieusuwalną, skłonił naukowców do szukania możliwości łagodzenia negatywnych skutków użytkowania turystycznego tych obszarów. W literaturze naukowej proponowane są następujące możliwości ich niwelowania (według Sokołowski 1981; Król 1986; Baranowska-Janota, Ptaszycka-Jackowska 1993; Müller 1993; Raszka 1993; Haber, Chmielewska 1995; Pisarski 1996; Kowalski 1997; Mazur 1997; Wall 1997; Jagusiewicz 2000; Nepal 2000; Woźniak 1995, 2002; Kurek 2004):
– prowadzenie badań nad wpływem turystyki na środowisko przyrodnicze;
– odpowiednie przygotowanie infrastruktury turystycznej (np. korekta przebiegu, ilości i technicznego zabezpieczenia szlaków, wyposażenie schronisk turystycznych w oczyszczalnie ścieków);
– stały przyrodniczy i turystyczny monitoring szlaków turystycznych; – określenie pojemności turystycznej obszarów chronionych;
– właściwe zarządzanie ruchem turystycznym (limitowanie jego wielkości, selekcja zwiedzających, dopuszczanie tylko odpowiednich form, przeniesienie głównej koncentracji ruchu na obrzeża obszarów chronionych);
– preferowanie turystyki przyrodniczej i ekoturystyki w parkach narodowych i rezerwatach przyrody oraz agroturystyki w parkach krajobrazowych i chronionego krajobrazu;
– rozwijanie działalności edukacyjnej na obszarach chronionych i w szkołach;
– wypracowanie nowoczesnego modelu współpracy z władzami lokalnymi i społecznością lokalną (kształtowanie w społecznościach lokalnych atmosfery sprzyjającej turystyce i ochronie przyrody, prowadzenie wspólnej polityki promocyjnej, konsultowanie i uzgadnianie wzajemnych stanowisk odnośnie rozwoju turystyki).
Mimo bardzo dużej ilości prac poświęconych tematyce relacji turystyka-środowisko przyrodnicze nadal zauważalny jest brak badań w poszczególnych elementach tej szerokiej dziedziny, co hamuje jej praktyczne wykorzystanie (Wall 1996). Szczególnie odczuwalny jest brak badań poświęconych wpływie turystyki na faunę, a także reakcji elementów środowiska przyrodniczego na oddziaływanie poszczególnych form turystyki (Leung, Marion 2000a). Według Walla (1996) oraz Baranowskiej-Janoty i Kozłowskiego (1984) szczególnie ważne jest zwrócenie uwagi na fakt, że turystyka jest tylko jednym z wielu różnorodnych czynników powodujących zmiany w środowisku; nie można analizować jej wpływu jako oderwanego elementu.
34
Najnowsze prace sugerują prowadzenie badań interdyscyplinarnych, gdyż turystyka wywołuje szkody we wszystkich, wzajemnie powiązanych, elementach środowiska przyrodniczego. Bardzo istotna jest również analiza skutków oddziaływań turystyki nie tylko w skali lokalnej, ale także ponadregionalnej (Leung, Marion 2000a).
Częstą kwestią podnoszoną w analizowanych pracach naukowych jest kwestia bezpiecznego planowania rozwoju turystyki w obszarach o wysokich walorach przyrodniczych. Uważa się za bardzo ważne zaprojektowanie i wdrożenie właściwej koncepcji zarządzania ruchem turystycznym, u której podstaw leży poznanie przyrodniczych progów wykorzystania turystycznego (Farrel, Marion 2001; Eagles, McCool 2002; Partyka 2002).
35