Metodyka określania odporności podłoża

Zaprezentowana poniżej metodyka oceny odporności podłoża środowiska szlaków turystycznych jest rezultatem intensywnych studiów nad literaturą przedmiotu, licznych konsultacji z pracownikami górskich parków narodowych i specjalistami z zakresu geomorfologii i gleboznawstwa oraz jest efektem obserwacji i badań własnych autorki, przeprowadzonych w Karkonoskim Parku Narodowym.

W literaturze naukowej poświęconej metodom wyznaczania pojemności turystycznej drugim ważnym elementem składającym się na odporność naturalną (a tym samym i chłonność turystyczną), obok odporności szaty roślinnej jest odporność podłoża. Z analizy literatury przedmiotu wynika, że o odporności podłoża decyduje wiele czynników (por. rozdz. 2.2.4). Najistotniejszy i najczęściej wymieniany czynnik to rodzaj podłoża, który w głównej mierze warunkuje jego podatność na presję mechaniczną i jest on przede wszystkim brany pod uwagę przy wyznaczaniu chłonności naturalnej danego obszaru (Jahn 1965; Marsz 1972; Klimaszewski 1978; Róg 1985; Gepraegs i in. 1997; Prędki 1998, 1999; Leung, Marion 2000a; Kocowicz 2000; Barczak i in. 2002; Talbot i in. 2003; Dixon i in. 2004). Obszary intensywnie użytkowane turystycznie z długą historią tradycji turystycznych, (a do takich należy Karkonoski Park Narodowy) charakteryzują się różnym stopniem przekształcenia i zniszczenia miejsc wzdłuż szlaków penetracji turystycznych (Quinn i in. 1980 za: Yoda, Watanabe 2000; Bolland 1982; Leung, Marion 1999a, 1999b; Chandler, Godwin 2000; Farrel, Marion 2001; Arrosmith, Inbakaran 2002; Kopeć, Głąb 2002; Prędki 2002; Kasprzak 2005, 2006). Dlatego też ważnym kryterium oceny odporności podłoża jest zdaniem autorki określenie stopnia intensywności procesów erozji i akumulacji (zachodzących na szlakach turystycznych oraz w ich otoczeniu), których obecność wpływa destrukcyjne na zmniejszenie się naturalnej odporności oraz przyczynia się do dalszego rozdeptywania szlaku przez turystów. Są one bardzo często pochodną procesów naturalnych, jak również mogą być inicjowane, bądź pogłębiane przez masową turystykę pieszą (Mazurski 1972; Coleman 1981 oraz Garland i in. 1985 za: Yoda, Watanabe 2000; Bolland, 1982; Maciaszek, Zwydak 1992a; Malkova 1994; Parzóch 1994; Krzemień, 1995; Mierzejewski i in. 1996; Jewell, Hammitt 2000; Kasprzak, Traczyk 2005).

Karkonoski Park Narodowy jest położony na obszarze górskim, gdzie spadki terenu wahają się od 0° do ponad 50°, przeważają jednak obszary o nachyleniu nie przekraczającym 30° (Fatyga i in. 2000; Jała, Cieślakiewicz 2004). Nachylenie stoków jest istotnym

119

czynnikiem wpływającym na intensywność procesów niszczących i tym samym mogącym znacząco wpływać na odporność naturalną środowiska poddawanego presji ze strony ruchu turystycznego (Regel 1975; Marsz 1972; Baranowska-Janota, Kozłowski 1984; Sołowiej 1987; Krzymowska-Kostrowicka 1997; Yoda, Watanabe 2000; Barczak i in. 2002). Dlatego też zdecydowano się uwzględnić ten czynnik w ocenie przyrodniczych uwarunkowań turystyki pieszej. Jednakże podczas badań terenowych stwierdzono (podobnie jak w pracy Barczaka i in. z 2002 oraz Kasprzaka 2005) brak wprost proporcjonalnej zależności stopnia zniszczenia wszystkich szlaków od stopnia nachylenia terenu Na szlakach turystycznych o wysokich i bardzo wysokich spadkach terenu, które jednocześnie posiadały nawierzchnię odporną lub były zabezpieczone urządzeniami antyerozyjnymi, nie obserwowano efektów działania erozji lub była ona nieznaczna. W związku z powyższym kryterium nachylenia (WN) terenu:

– będzie uwzględnione jako jedno z kryteriów decydujących o odporności podłoża, a nie jedno z głównych uwarunkowań odporności naturalnej środowiska na presję ruchu turystycznego,

– będzie uwzględnione w końcowym etapie określania odporności podłoża jako czynnik modyfikujący wyznaczoną wcześniej jej wartość dla wybranych szlaków (WMN).

W konsekwencji wybrano tylko 3 kryteria wyznaczenia odporności podłoża (OP): rodzaj podłoża, czy też nawierzchni stref szlaku (ON), intensywność procesów denudacyjnych określona ilością, wielkością i rodzajem zaobserwowanych form erozji i akumulacji (E) oraz nachylenie terenu (WN i WMN). Zrezygnowano z wprowadzenia do oceny odporności podłoża wielu innych, wcześniej rozważanych kryteriów, jak np. szczegółowej analizy składu granulometrycznego gleb, badań właściwości fizycznych i chemicznych gleb. Podyktowane to było zarówno podejściem praktycznym: możliwością powtarzania badań w przyszłości przez pracowników KPN przy monitoringu wyznaczonej środowiskowej pojemności turystycznej, jak również faktem, że praca ta ma na celu określenie odporności naturalnej w danym momencie czasowym, a nie obserwowanie wpływu turystyki na środowisko przyrodnicze en bloc, do którego zanalizowania niezbędne są obserwacje z wieloletnich sesji terenowych, uzupełnianych badaniami laboratoryjnymi.

W związku z wcześniejszym wykorzystaniem przy analizie odporności szaty roślinnej, a także uwzględnieniu jej w typach nawierzchni zrezygnowano z wprowadzania wskaźnika formacji i stopnia pokrycia szatą roślinną jako kolejnego kryterium oceny odporności podłoża.

120

Przyjęto następujące oznaczenia dla powyżej przyjętych kryteriów: – OP – całkowita odporność naturalna podłoża odcinka badawczego;

– OPX – odporność podłoża danej strefy badanego odcinka szlaku z uwzględnieniem wpływu kąta nachylenia terenu (na którym znajduje się szlak), zmodyfikowana o wskaźnik WMN (x oznacza symbol danej strefy);

– NE – odporność podłoża danej strefy badanego odcinka szlaku bez uwzględnienia kąta nachylenia terenu, na którym znajduje się szlak, będąca tylko wynikiem oceny odporności nawierzchni i form erozyjno-akumulacyjnych występujących w danej strefie;

– N – wielkość odporności nawierzchni, wynikająca z typu nawierzchni, be z uwzględniania obecności procesów niszczących (określana indywidualnie dla każdej strefy);

– E – wskaźnik procesów niszczących (z analizy literatury wynika, że istnieje ujemna korelacja pomiędzy odpornością podłoża a obecnością i intensywnością procesów niszczących; wielkość wskaźnika jest odwrotnie proporcjonalna do ilości, wielkości i typu form akumulacji i erozji) (określana indywidualnie dla każdej strefy);

– WN – ocena wielkości nachylenia wyrażona w punktach bonitacyjnych, będącego potencjalnym, tudzież rzeczywistym, czynnikiem wpływającym na intensywność procesów niszczących, określana łącznie dla całego odcinka badawczego;

– WMN – wskaźnik modyfikujący wielkość NE, którego wilekość uzalezniona jest od kąta nachylenia szlaku turystycznego (WN) oraz odporności nawierzchni (N).

Przyjęto następujący wzór na określenie naturalnej odporności podłoża:

OP=OP

+OP

+OP

+OP

+OP

gdzie:

OP – całkowita odporność podłoża całego odcinka badawczego, OPSZ – odporność podłoża strefy szlaku,

OPPL – odporność podłoża strefy pobocza lewego, OPPP – odporność podłoża strefy pobocza prawego, OPSL – odporność podłoża strefy przyległej lewej, OP_SP – odporność podłoża strefy przyległej prawej.

Wzór na określenie OP jest identyczny dla każdej strefy odcinka badawczego: strefy szlaku, dwóch stref pobocza oraz dwóch stref przyległych i przedstawia się następująco:

121

OP

= NE WMN

gdzie:

OPX – odporność podłoża, gdzie x oznacza strefę szlaku, pobocza prawego, lewego, strefę przyległą prawą lub lewą.

W związku z występowaniem różnorodnych form mikrorzeźby i różnych rodzajów podłoża w poszczególnych strefach szlaku, badania rodzaju nawierzchni oraz klasyfikacja form erozji i akumulacji były prowadzone dla każdej strefy szlaku zgodnie z podziałem na strefy przyjętym w rozdz. 5.1. Wielkości wszystkich wskaźników będą wyrażone poprzez nadawanie odpowiednich wartości punktów bonitacyjnych.

Przed wyznaczeniem końcowej wartości OP dla każdego odcinka konieczne było określenie wcześniej wartości NE dla każdej strefy każdego odcinka bada wczego. Proponuje się ogólny wzór na określenie NEdla każdej strefy:

NE =

Przyjęcie wartości wag punktów we wzorze na NE (0,6 dla N i O,4 dla E) wynika z wniosków po analizie literatury przedmiotu oraz licznych konsultacji ze specjalistami: rodzaj nawierzchni decyduje w nieco większym stopniu o całkowitej odporności podłoża, niż występujące na nim procesy erozyjne (Marsz 1972; Bolland 1982; Baranowska-Janota, Kozłowski 1984; Poleno 1988; Midriak 1989; Barczak i in. 2002; Kasprzak 2005). Obserwacje terenowe autorki potwierdzają słuszność przyjęcia powyższych wartości wag (por. rozdz. 6.3.2).

Przed wyznaczeniem wartości wskaźnika N dokonano inwentaryzacji typów nawierzchni, występujących we wszystkich strefach odcinków badawczych. Następ nie zgodnie z założeniem, że im bardziej odporny jest typ nawierzchni w danej strefie, tym większe będzie NE, a co za tym idzie OP, podzielono występujące rodzaje nawierzchni na: mało odporne (1 punkt bonitacyjny), umiarkowanie odporne (2 punkty bonitacyjne) i bardzo odporne (3 punkty bonitacyjne) na presję ruchu turystycznego. Za kryteria tej klasyfikacji uznano:

– rodzaj nawierzchni: naturalna (np. skała o różnym stopniu zwietrzenia, gleba) oraz sztuczna (asfalt, kostka granitowa, kliniec);

122 – zwięzłość podłoża;

– proporcje w udziale poszczególnych frakcji;

– udział powierzchni terenu pokrytego szatą roślinną;

– występowanie cieków oraz miejsc wypływów wód podziemnych w obrębie poszczególnych stref.

Przy wyróżnianiu rodzajów nawierzchni naturalnej, będącej zwietrzeliną skalną, zastosowano uproszczoną klasyfikację frakcjonalną (Mizerski 2003):

– mianem gruntu określano podłoże z frakcjami poniżej 1 cm;

– mianem nawierzchni kamienistej określano podłoże z frakcjami od 1 do 10 cm;

– mianem nawierzchni głazowej określano podłoże z frakcjami od 10 cm do 1 m średnicy; – mianem nawierzchni blokowej określano podłoże z frakcjami powyżej 1 m.

Za nawierzchnie odporne (ocena N=3) uznano:

– nawierzchnie sztuczne: kostka granitowa, trylinka, kliniec zwany też szutrem (strefa szlaku);

– nawierzchnie zbudowane z frakcji blokowej lub z jej przewagą (strefa szlaku, strefa pobocza);

– nawierzchnie zbudowane z ułożonych zwarto głazów i z przewagą głazów (strefa szlaku, strefa pobocza);

– nawierzchnie zbudowane z luźno ułożonej kostki granitowej z roślinnością w odstępach pomiędzy kostkami (strefa pobocza);

– nawierzchnia porośnięta zwartą i bardzo zwartą roślinnością formacji: drzewiastej, krzewiastej oraz zielnej (strefa pobocza, strefa przyległa);

– rumowisko skalne (strefa przyległa);

– nawierzchnie zbudowane z powyższych materiałów w różnych proporcjach (strefa szlaku, strefa pobocza, strefa przyległa).

Za nawierzchnie średnio odporne (N=2) uznano:

– nawierzchnie zbudowane z frakcji mieszanych z dużym udziałem frakcji kamienistej (obok roślinności i/lub frakcji blokowych i głazowych), przyjęto określenie: nawierzchnia mieszana I (strefa szlaku, strefa pobocza);

– nawierzchnie zbudowane z frakcji blokowych lub głazowych, ale z udziałem również frakcji gruntowej (nie więcej niż 30%) (strefa szlaku);

– nawierzchnie zbudowane z frakcji kamienistej (także z niedużym udziałem pokrywy roślinnej) (strefa pobocza).

123 Za nawierzchnie mało odporne (N=1) uznano:

– nawierzchnie zbudowane wyłącznie z frakcji poniżej 1 cm (strefa szlaku, pobocza);

– nawierzchnie zbudowane z dominacją frakcji poniżej 1 cm i/lub kamienistej (od 1 do 10 cm), czasem z niewielkim udziałem roślinności, przyjęto określenie: nawierzchnia mieszana II (strefa szlaku).

Przed wyznaczeniem wskaźnika E dokonano, na drodze kartowania w terenie, klasyfikacji mikroform rzeźby terenu, występujących w poszczególnych strefach wszystkich odcinków badawczych. Następnie, ze względu na rodzaj i wielkość, skategoryzowano wszystkie mikroformy erozji i akumulacji w 3 grupy: świadczące o dużej, umiarkowanej, bądź niskiej odporności danej strefy. Zgodnie z przedstawionym na początku podrozdziału argumentami przyjęto założenie, że w miarę wzrostu ilości, a także wielkości form maleje odporność naturalna podłoża, zwiększa się bowiem jego podatność na degradację związaną z masowym ruchem pieszym, jak również z czynnikami naturalnymi. Ocena odporności szlaków ze względu na ilość oraz wielkość form erozji i akumulacji przedstawia się następująco:

1. wskaźnik E wysoki (3 punkty bonitacyjne) – brak widocznych form działalności erozyjnej lub akumulacyjnej lub formy te są nieliczne o niewielkich rozmiarach, np. dopuszczalna jest obecność:

– rozproszonych śladów spłukiwania powierzchniowego i linearnego (koleiny) o długości do 5 m, szerokości do 10 cm i głębokości do 5 cm;

– ślady sufozji do długości 3 m oraz obecność małych terasek do długości 1 m; – pojedyncze żłobiny do głębokości 20 cm i nie częściej niż jedna na 200 m; – pojedyncze, rzadkie mikronisze deflacyjne;

– wydeptana dzika ścieżka do głębokości 10 cm, szerokości 30 cm, o długości do 10 m, występująca nie częściej niż co 500 m.

2. wskaźnik E średni (2 punkty bonitacyjne) – obecność form świadczących o