Ochrona przyrody

Pierwsze działania mające na celu ochronę przyrody w śląskiej (obecnie polskiej) części Karkonoszy związane były z istnieniem i sprawnym funkcjonowaniem Towarzystwa Karkonoskiego (Riesengebirgs-Verein – RGV). Już od początków swego istnienia (1880 r.) tematyka ochrony przyrody, była uwzględniania w statucie Towarzystwa i wprowadzana w życie poprzez propagowanie jej idei przez specjalnie do tego celu wyznaczone osoby (Szczepański 1989).

Na skutek dużego zniszczenia naturalnych lasów i intensywnego rozwoju turystyki środowisko przyrodnicze ulegało stopniowej degradacji. Dlatego też w roku 1910 utworzono w Jeleniej Górze stanowisko komisarza ochrony przyrody (Potocki 2002).

W 1927 r. w Towarzystwie Karkonoskim powołano do życia Straż Górską (Bergwacht), która miała za zadanie ochronę świata zwierzęcego i roślinnego oraz pomników natury przed zniszczeniem mimowolnym i celowym. W roku utworzenia Straży liczyła ona 340 członków, zrzeszonych w 27 oddziałach (Szczepański 1989).

Dla ochrony gatunkowej roślin i zwierząt utworzono w 1933 roku pierwsze rezerwaty w Śnieżnych Kotłach, kotłach Wielkiego i Małego Stawu, w Czarnym Kotle Jagniątkowskim i w dolinie Łomniczki. Równocześnie za pomniki przyrody uznano większość granitowych skałek (Potocki 2002).

Pierwsze starania o utworzenie parku narodowego w Karkonoszach rozpoczęte zostały zaraz po zakończeniu II wojny światowej, ale dopiero 16 stycznia 1959 roku rozporządzeniem Rady Ministrów utworzono Karkonoski Park Narodowy (KPN) jako szósty park narodowy w Polsce (Dz. U. 1959 nr 17, poz. 90). Cztery lata później utworzono Krkonońský národní park (KRNAP) po stronie czeskiej (Ńtursa 2003).

Na kształtowanie się granic KPN wpływ miał stan zachowania się pierwotnej szaty roślinnej, w mniejszym stopniu walory geologiczne i krajobrazowe (Staffa 1993).

Obecnie KPN zajmuje obszar 5579 ha, z czego ochronie ścisłej, podlega 1717 ha. Strefa ta rozciąga się w przybliżeniu od górnej granicy lasu (piętro subalpejskie i alpejskie) aż do granicy państwa, przebiegającej na linii grzbietu. Strefa ochrony częściowej ma powierzchnię 3862 ha i obejmuje środkowe oraz częściowo dolne partie północnego stoku Karkonoszy, w większości pokryte lasami. Do tej strefy przylega otulina o powierzchni 3847 ha. Dodatkowo w 1986 roku utworzono obszar chronionego krajobrazu Karkonosze i Góry Izerskie, która stanowić ma strefę ochronną KPN. Podobną rolę spełnia utworzony w 1989

79

roku Rudawski Park Krajobrazowy, stykający się z terenem Karkonoskiego Parku Narodowego od strony wschodniej (Ńtursa 2003; www.kpnmab.pl).

Podstawą realizacji zadań ochronnych KPN był do 2 lutego 2002 roku zatwierdzony w 1997 roku przez Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa Plan Ochrony Karkonoskiego Parku Narodowego (Mochola, Korzeń 1998). Konsekwencją nowelizacji ustawy o ochronie przyrody z 2000 roku (Dz. U. 2001 nr 3, poz. 21) było unieważnienie od 2 lutego 2002 roku wszystkich planów ochrony parków narodowych w Polsce i zobowiązanie je do utworzenia nowych, zgodnie z projektowaną nową ustawą (Dz. U. 2004 nr 92, poz. 880). Obecnie parki narodowe (w tym także KPN) działają w oparciu o roczne zadania ochronne zatwierdzane rozporządzeniem Ministra Środowiska (np. Dz. U. 2003 nr 214, poz. 2101).

W roku 1993 obszar obu parków narodowych KPN i KRNAP został uznany przez UNESCO za Bilateralny Rezerwat Przyrody Biosfery Karkonosze/Krkonońe (BBR K/K) i objęty programem MaB – Man and Biosphere (Breymeyer 1997).

Bilateralne rezerwaty biosfery zgodnie z programem MaB powinny spełniać trzy podstawowe funkcje: konserwatorską (ochrona krajobrazu, różnorodności biologicznej na różnych szczeblach), rozwojową (promocja zrównoważonego rozwoju, w tym rozwoju turystyki) i logistyczną (popieranie badań naukowych, edukacji). Do realizacji powyższych celów służy podział rezerwatu biosfery na trzy strefy: rdzenną (dopuszczalna forma turystyki: edukacyjna-poznawcza), buforową (dozwolone są alternatywne formy turystyki i rekreacji nie degradujące walorów przyrodniczych), tranzytową (dozwolone są różne formy turystyki zgodne z zasadami zrównoważonego rozwoju) (Jeník 1998; Raj 1998).

W polskiej części Karkonoszy strefa rdzenna zajmuje 1717 ha (pokrywa się z formą ochrony ścisłej), strefa buforowa – 3862 ha, a strefa tranzytowa (zwana też przejściową) nie występuje. W związku z tym propagowane są przyrodnicze i poznawcze formy turystyki pieszej (Breymeyer 1997).

Zgodnie z polskim ustawodawstwem nadrzędną funkcją parków narodowych jest ochrona przyrody, wszystkie inne działania (w tym udostępnienie dla turystyki) na ich terenie są podporządkowane ochronie przyrody (Dz. U. 1991 nr 114, poz. 492 z późn. zm.; Dz. U. 2004 nr 92, poz. 880). Wiąże się to z wieloma ograniczeniami, jakim podlega rozwój turystyki w parkach narodowych. Według Baranowskiej-Janoty (1986) wyróżnić można trzy rodzaje ograniczeń: przestrzenne (udostępniane są tylko pewne fragmenty PN, najczęściej poprzez sieć szlaków turystycznych), ilościowe (rzadko realizowany postulat) oraz czasowe.

80

Zgodnie z regulaminem Karkonoskiego Parku Narodowego turystów pieszych obowiązują następujące przepisy na terenie Parku (według Dz. U. z 1996, nr 64, poz. 308; Kozłowska i in. 1996; Załącznik nr 3 do Rozporządzenia... 1997 (Dz. U.1997 nr 57, poz. 358); Dz. U. z 2004, nr 92, poz. 880; Porozumienie... 2002; www.kpnmab.pl): Art. 12 ust. 3 ustawy z dnia 16.04.2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. nr 92, poz. 880 z 2004 r.):

– obowiązek zakupienia biletu wstępu;

– nakaz poruszania się tylko po wyznaczonych szlakach turystycznych; – zakaz chwytania i płoszenia zwierzyny;

– zakaz niszczenia i zrywania roślin (w tym owoców runa leśnego); – zakaz hałasowania;

– zakaż palenia wyrobów tytoniowych i rozniecania ognisk; – zakaz biwakowania;

– zakaz pozostawiania odpadków i zanieczyszczania wód; – zakaz zbierania minerałów i skał;

– zakaz niszczenia gleb;

– nakaz wprowadzania psów na smyczy i w kagańcu (zezwolenia dla psów wprowadzone w ostatnich latach);

– nakaz przestrzegania przepisów czasowego wyłączenia szlaków pieszych z ich turystycznego użytkowania;

– zakaz organizowania masowych imprez bez zgody dyrekcji KPN;

– wycieczki grupowe (nie przekraczające liczby 40 osób) powinny być prowadzone przez wykwalifikowanych sudeckich przewodników górskich, bądź przodowników turystyki górskiej z uprawnieniami na Sudety.

Objęcie danego obszaru formą ochrony wiąże się nie tylko z różnymi ograniczeniami, ale także jest to czynnik wpływający na zwiększenie zainteresowania turystów tym obszarem. Według Lijewskiego i in. (1998) oraz Kowalczyka (2000) park narodowy to krajoznawczy walor przyrodniczy. Jest to element zwiększający atrakcyjność nie tylko dla turystyki przyrodniczej i ekoturystyki, ale również dla szerokiej turystyki krajoznawczej. Związane jest z dużą liczbą publikacji popularnych, popularno-naukowych oraz programów medialnych (telewizyjnych, radiowych, stron WWW) spełniających funkcję informacyjną, ale również promocyjną. Według Zaręby (2000) pewne formy turystyki, np. ekoturystyka mogą rozwijać się tylko na obszarach chronionych – jedynych obecnie nieprzekształconych przez człowieka miejscach.

81

Karkonosze to rejon turystyczny nasycony walorami krajoznawczymi w stopniu wysokim. Na tę ocenę składa się ogromne bogactwo walorów przyrodniczych i średni stopień nasycenia walorami antropogenicznymi (Mikułowski 1976; Mikułowski, Wyrzykowski 1993). Do tych ostatnich zalicza się m.in. ruiny zamku Chojnik z XIV w., ewangelicko-augsburski kościół Wang wzniesiony w XIII w Norwegii, a przeniesiony do Karpacza w XIX w., kaplicę Św. Wawrzyńca na Śnieżce z XVII w. oraz liczne małe muzea położone w karkonoskich miejscowościach (Staffa 1993).

Wysokie walory wypoczynkowe i krajoznawcze oraz dobra dostępność i baza komunikacyjna subregionu sprawiły, że obszar Karkonoszy był i jest bardzo atrakcyjny dla turystyki masowej. Jego intensywne użytkowanie jest jednak źródłem silnej presji na środowisko przyrodnicze (Pstrocka 2000).

82