5. Metodyka oceny rozwoju turystyki pieszej w kontekście chłonności i pojemności turystycznej
5.1. Założenia generalnej oceny uwarunkowań turystyki pieszej w konte -kście środowiskowej pojemności turystycznej
102
dla obszarów chronionych elementów komfortu psychofizycznego turystów jest najczęściej pomijane; wynika to z braku tradycji badawczej zorientowanej na badania odporności środowiska na presję turystyczną, prowadzonych równolegle z badaniami poczucia komfortu psychofizycznego turystów; w literaturze anglojęzycznej problem ten rozwiązany zostal poprzez stosowanie różnych wskaźników pojemności dla różnych form turystyki w zależności od celu opracowania i jego priorytetów (social, psychological,
environmental, physical carrying capacity index).
Powyższe wnioski zadecydowały, że do wstępnej oceny uwarunkowań turystyki pieszej w KPN zostaną wzięte pod uwagę: odporność szaty roślinnej, odporność podłoża wraz z uwzględnieniem stopnia nachylenia, wartość przyrodnicza oraz wpływ infrastruktury turystycznej.
Ze względu na uwzględnienie w ocenie uwarunkowań wpływu zagospodarowania turystycznego w formie szlaków turystycznych, ocena ta nie może być określona mianem chłonności turystycznej. Jednocześnie według polskich definicji pojemności turystycznej (por. rozdz. 2.3.2) ocenę tę nie można zaklasyfikować do pojemności turystycznej z powodu braku określenia komfortu psychofizycznego turystów. Zdaniem autorki ocena taka odpowiada określeniu spotykanemu w anglojęzycznej literaturze przedmiotu: environmental
carrying capacity, dla którego proponuje się polską nazwę: środowiskowa pojemność
turystyczna.
Podczas analizy literatury, obserwacji terenowych i dyskusji ze specjalistami stwierdzono, że w przypadku wód Karkonoskiego Parku Narodowego wpływ turystyki pieszej na ich stan jest bardzo znikomy (por. rozdz. 4.3); na degradację wód wpływ mają głównie zanieczyszczenia pochodzące ze schronisk turystycznych. Zgodnie z przyjętymi założeniami analizowany jest jedynie wpływ ruchu turystycznego i urządzeń do jego istnienia niezbędnych. Do nich według Ptaszyckiej-Jackowskiej i Baranowskiej-Janoty (1989) nie należą urządzenia bazy noclegowej i gastronomicznej. Dlatego też zdecydowano się nie oceniać odporności wód.
Drugim elementem przyrody, który w niniejszej pracy nie zostanie uwzględniony w ocenie uwarunkowań turystyki pieszej (w kontekście chłonności turystycznej) jest odporność fauny na presję ruchu turystycznego. Jest to podyktowane kilkoma przyczynami. Nieliczne prace, które powstały na ten temat w Polsce i za granicą koncentrują się zazwyczaj na trzech zagadnieniach: antropofobii fauny (Johns 1996; Miller, Hobbs 2000; Leung, Marion 2000a; Liddle 1997; Lesiński 2000; Pawlaczyk 2002; Mbaiwa 2003), jej antropizacji (Mirek 1996; Juchniewicz, Zembrzuski 1996; Miller i in. 1998), bądź jej synantropizacji (Mielnicka 1992;
103
Wasilewski 1996; Priskin 2003). Analiza wyników tych prac nie pozwoliła na wysunięcie jednoznacznych wniosków i zaproponowanie kryteriów oceny potencjalnego i rzeczywistego wpływu turystów pieszych na faunę. Przykładem może być intensywność ruchu turystycznego: w miarę wzrastania natężenia ruchu turystycznego, zwiększa się izolacja fauny lądowej po obu stronach szlaku i tym trudniej jest zwierzętom przekroczyć linię szlaku, który zaczyna funkcjonować jako bariera ekologiczna, izolująca części populacji zwierząt. Jednocześnie, w miarę upływu czasu obecności ruchu turystycznego na danych szlakach, następuje dostosowanie się sposobu funkcjonowania zoocenoz do tego ruchu, obejmujące m.in. zmiany behawioru fauny. Czynniki te składają się na skomplikowaną do uwzględnienia w ocenie chłonności koncepcję relaksacji: każda obecność ludzka powoduje zaburzenia behawioru fauny (spłoszenie) o charakterze przemijającym, podlegającym stopniowemu wygaszaniu (relaksacji). Również inne zagadnienia związane z wpływem turystyki na faunę lądową klimatu umiarkowanego są bardzo trudne metodologicznie do ich przedstawienia w formie ilościowej.
Powyższe problemy, a także czasochłonność podstawowych badań wpływu turystyki na faunę Karkonoskiego Parku Narodowego zadecydowały o nie uwzględnianiu tego elementu w ocenie uwarunkowań turystyki pieszej w kontekście chłonności turystycznej.
Do oceny poszczególnych przyrodniczych uwarunkowań turystyki pieszej, a także do końcowej oceny uwarunkowań w postaci chłonności i pojemności turystycznej wybrano metodę wartościowania – bonitację punktową. Zdecydowano się na przeprowadzenie końcowej klasyfikacji ocen poszczególnych uwarunkowań (odporność szaty roślinnej, odporność podłoża, wartość przyrodnicza, ocena zagospodarowania) z wyróznieniem 3 klas. Zrezygnowano z wyrażenia końcowych wartości pojemności w liczbie osób na km szlaku. Wartości poszczególnych wskaźników wyrażono w punktach bonitacyjnych (zwane dalej też punktami). Zadecydowały o tym:
1. aspekt klasyfikacyjny: możliwość klasyfikacji obiektów, których cechy (wszystkie lub część) reprezentowane są przez zmienne jakościowe; ponadto metody symboliczne dopuszczają nieznajomość wartości niektórych cech, brak wystarczającej precyzji i możliwości ich pomiaru (tj. wykorzystanie skal słabszych: nominalnej i porządkowej); 2. aspekt warunków przeprowadzania badań: tylko eksperymentalne badania terenowe nad
skutkami deptania na roślinność i glebę pozwalają uzyskać wiarygodne informacje niezbędne do wyznaczenia pojemności turystycznej w skalach mocnych; przeprowadzenie takich badań na obszarze strefy ochrony ścisłej parku narodowego nie było możliwe;
104
3. aspekt praktycznego zastosowania wyników badań: w Polsce nie limituje się liczby turystów w parkach narodowych metodami bezpośrednimi z wyjątkiem czasowego zamykania szlaku – określanie pojemności turystycznej w skali ilorazowej nie znajduje zastosowania w zarządzaniu ruchem turystycznym;
4. aspekt doświadczeń zagranicznych: z analizy najnowszej, zagranicznej literatury przedmiotu wynika, że preferowane są obecnie metody oceny przyrodniczej pojemności turystycznej i jej monitoringu oparte o procedury nieskomplikowane i niekosztowne, polegające na obserwacjach terenowych i prostych pomiarach (wyrażanych w skalach mocnych i słabych) z wykorzystaniem wiedzy i doświadczeń pracowników parków narodowych i naukowców (Brown i in. 1997; Leung, Marion 1999a, 2000a; Farrel, Marion 2001; Arrowsmith, Inbakaran 2002), które zaczyna się powoli stosować również w Polsce (Prędki 1998, 1999; Pawlaczyk 2002);
5. aspekt konieczności aktualizowania da nych: pojemność turystyczna nie jest wartością stałą; na jej wartość wpływ mają zmiany warunków przyrodniczych (naturalne i antropogeniczne), dlatego powinny być one kontrolowane corocznie podczas monitoringu przyrodniczego szlaków turystycznych, a wskaźnik pojemności powinien być aktualizowany; skomplikowane, czasochłonne i pracochłonne metody oceny w skalach bezwzględnych są trudne do wdrożenia i stosowania przez Służby Parków Narodowych; 6. aspekt organizacyjny: brak wystarczających środków finansowych i c zasowych w
warunkach realizacji pracy doktorskiej na przeprowadzenie szacunków pojemności turystycznej w skalach mocnych.
Metoda bonitacji punktowej polega na przypisaniu poszczególnym cechom o zróżnicowanej wartości, występującym w obrębie badanej jednostki przestrzennej, odpowiedniej liczby punktów (coded degrees, relative rate, impact rating, evaluation value,
evaluation points). Ta metoda pozwala na grupowanie cech o różnych mianach, także
powiązanie ze sobą cech jakościowych i ilościowych. W dalszym etapie przez sumowanie uzyskuje się ocenę względną (Richling 1982, 1992; Kowalski 1996). Według Bartkowskiego (1986) „wysuwany przeciwko metodzie bonitacyjnej zarzut, iż stwarza ona pozory ścisłości, gdy wcale ścisła nie jest, polega na zupełnym niezrozumieniu istoty »punktowania«. Okoliczność, iż punkty są wyrażone cyframi nie powinna bynajmniej zasłaniać tego, że jest to tylko wygodne oznaczenie kolejności w szeregu bonitacyjnym. Ustalenie takiego szeregu, dokonane dla określenia stopnia przydatności ocenianej jakości-cechy do jakiegoś działania – wynikłe z potrzeb praktycznych na podstawie sprawdzenia ich efektywności w praktyce wcale nie implikuje, iż odległości między punktami są jednakowe, »obiektywne«, a tylko
105
oznacza, iż one istnieją i różnicują oceniany zbiór pod pewnymi względami (a o to chodzi w działaniu praktycznym) i ustalają szereg, w którym na jednym jego końcu znajdują się obiekty najmniej przydatne, a na drugim najbardziej przydatne” (Bartkowski 1986, s. 82).
Metoda bonitacji punktowej znajduje częste zastosowanie w badaniach przyrodniczych i turystycznych, czego przykładem mogą być opracowania Kostrowickiego (1970), Boguckiej (1971), Warszyńskiej (1971), Baranowskiej-Janoty (1973), Bartkowskiego (1980), Sołowiej (1987), Szponara i Rinke (1981), Boguckiej i Marchlewskiego (1982), Króla (1986), Wyrzykowskiego (1991), Przybylskiej (1995), Czarnoty i in. (2000), Diacka i Stotta (2001), Farrela i Mariona (2001), a także badania Garcia-Préchaca i Durána (2001) oraz Burke’a i Maidensa (2004).
Aby zminimalizować aspekt subiektywności metody bonitacji punktowej każdy element środowiskowej pojemności turystycznej (SPT) oceniany został za pomocą kilku kryteriów. Średnia ważona poszczególnych cząstkowych ocen złożyła się na końcową ocenę badanego uwarunkowania turystyki pieszej (por. rozdz. 5.2-5.5).
Ze względów na ograniczenia czasowe i finansowe do analizy uwarunkowań wybrano tylko część szlaków turystycznych Karkonoskiego Parku Narodowego. Dokonano wyboru celowego. Głównym kryterium wyboru było zróżnicowanie szlaków pod względem trzech cech: zróżnicowania warunków przyrodniczych w jego sąsiedztwie, typu i stanu zagospodarowania szlaku, intensywności ruchu turystycznego. Te kryteria pozwalają na uchwycenie najszerszej rozpiętości zróżnicowania szlaków karkonoskich. Tak szeroki zakres zmienności cech pozwoli uchwycić odmienności w odporności poszczególnych szlaków, a tym samym zróżnicowanie ich środowiskowej pojemności turystycznej. Wybrane szlaki do analizy uwarunkowań zostały przedstawione w rozdz. 6.1 oraz w załączniku B na ryc. 1 i 2.
Każdy szlak został podzielony na odcinki badawcze. Wynikało to z dużego wewnętrznego zróżnicowania szlaków. Kryteriami podziału były: zróżnicowanie fitocenotyczne którejkolwiek ze stref, zmienność podłoża rozumiana jako rodzaj nawierzchni szlaku i jego pobocza, charakter stosunków wodnych, występowanie form erozyjnych i akumulacyjnych. Kryteria te odzwierciedlają uwarunkowania przyrodnicze turystyki pieszej, składające się na wyznaczoną w rozdz. 6 środowiskową pojemność turystyczną.
W podziale szlaków na odcinki badawcze zrezygnowano z dwóch kryteriów: zmienności wartości przyrodniczej oraz zróżnicowania kąta nachylenia szlaków turystycznych. Nieuwzględnienie spadków terenu było podyktowane koniecznością utworzenia nadmiernej ilości odcinków badawczych, co uniemożliwiałoby analizę i interpretacje wyników. Zróżnicowanie nachylenia podłoża szlaków było jednak wzięte pod
106
uwagę w formie bardziej zgeneralizowanej, w analizie jednego z uwarunkowań przyrodniczych turystyki pieszej (odporności podłoża).
Podział szlaków na odcinki badawcze odbywał się podczas badań terenowych na podstawie równoczesnej obserwacji i analizy elementów fitocenotycznych, geomorfologicznych oraz infrastrukturalnych. Podczas pierwszych badań terenowych wiosną 2002 roku obserwowano występowanie poszczególnych zbiorowisk roślinnych, typów nawierzchni stref szlaków i stopnia ich zniszczenia, poszczególnych elementów zagospodarowania szlaków turystycznych. Podczas tej obserwacji dokonano podziału wybranych szlaków turystycznych na odcinki badawcze. Utworzenie nowego odcinka następowało w momencie jakościowej zmiany któregokolwiek z wyżej wymienionych elementów. Konsekwencją tego jest duże zróżnicowanie długości odcinków badawczych: od 130 do 2240 metrów.
W tabeli 4 przedstawiono podział szlaków na odcinki badawcze wraz z podaniem symboliki numeracji odnoszących się do każdego z nich (tab. 4; załącznik B, ryc. 3-7).
Tab. 4. Podział szlaków turystycznych na odcinki badawcze.
SZLAK ODCINEK SYMBOL
DŁUGOŚĆ ODCINKA [m] czerwony (Droga Przyjaźni Polsko-Czeskiej) – od Szrenicy do Czarnej Przełęczy
od skrzyżowania ze szlakiem czarnym poniżej
schroniska „Na Szrenicy” do słupka granicznego 43/11 C1 190 od słupka granicznego 43/11 do skrzyżowania z żółtym
szlakiem, prowadzącym do źródeł Łaby C2 1680 od skrzyżowania z żółtym szlakiem, prowadzącym do
źródeł Łaby do 150 m przed przekaźnikiem RTV C3 2240 odd 150 m przed przekaźnikiem RTV do początku pola
blokowego Wielkiego Szyszaka C4 800 od początku pola blokowego Wielkiego Szyszaka do
Obniżenia pod Śmielcem C5 620
od Obniżenia pod Śmielcem do Czarnej Przełęczy C6 730
zielony (Ścieżka nad Reglami) – od schroniska „Pod Łabskim Szczytem” do Rozdroża pod Śmielcem
od skrzyż. szlaków powyżej schroniska „Pod Łabskim Szczytem” do pierwszego ostrego zakrętu (początek formacji drzewiastych)
Z1 350 od pierwszego ostrego zakrętu (początek formacji
drzewiastych) do początku kosówki Z2 580 od początku kosówki do wejścia do Małego Śnieżnego
Kotła Z3 1660
od początku do końca dna Małego Śnieżnego Kotła Z4 130 od wyjścia z Małego Śnieżnego Kotła do końca kosówki
(za Wielkim Śnieżnym Kotłem) Z5 1000 od końca kosówki (za Wielkim Śnieżnym Kotłem) do
Rozdroża pod Wielkim Szyszakiem Z6 510 od Rozdroża pod Wielkim Szyszakiem do Rozdroża pod
107 niebieski (Koralowa Ścieżka) – z Jagniątkowa na Czarną Przełęcz
od wejścia do KPN w Jagniątkowie do skrzyżowania z I
Drogą J1 200
od skrzyżowania z I Drogą do skrzyżowania z II Drogą J2 1340 od skrzyżowania z II Drogą do skrzyżowania z III Drogą J3 500 od skrzyżowania z III Drogą do początku skałek Paciorki J4 630 od początku skałek Paciorki do 150 m za skałkami J5 340 od 150 m za skałkami do torfowiska i wysięków na
szlaku J6 350
od torfowiska i wysięków na szlaku do Rozdroża pod
Śmielcem J7 230
od Rozdroża pod Śmielcem do początku kosówki J8 620 od początku kosówki do Czarnej Przełęczy J9 610
zielony (Droga Bronka Czecha)
– z Karpacza na Starą Polanę
od szosy w Karpaczu do 100 m za skrzyżowaniem szlaku
z pierwszą drogą leśną B1 250
od 100 m za skrzyżowaniem szlaku z pierwszą drogą
leśną do drugiego skrzyżowania z drogą leśną B2 300 od skrzyżowania z drugą drogą leśną do 200m przed
mostkiem na potoku Wapniak B3 530 od 200m przed mostkiem na potoku Wapniak do punktu
widokowego i skałek granitowych B4 310 od punktu widokowego i skałek granitowych do
skrzyżowania ze szlakiem niebieskim przy Obniżeniu pod Kotkami B5 530 niebieski – z Karpacza Górnego (kościoła Wang) na Śnieżkę
od wejścia do KPN przy koście le Wang do mostku na
potoku Wapniak N1 1600
od mostku na potoku Wapniak do początku Starej Polany N2 380 od początku do końca Starej Polany N3 370 od końca Starej Polany do Koziego Mostku N4 590 od Koziego Mostku do skał Owcze Żebro N5 700 od skał Owcze Żebro do początku hali przy Strzesze
Akademickiej N6 930
od początku do końca hali przy Strzesze Akademickiej N7 1010 od końca hali przy Strzesze Akademickiej do Równi pod
Śnieżką N8 720
od początku Równi pod Śnieżką do skrzyżowania Drogi
Jubileuszowej z czerwonym szlakiem N9 1960 od skrzyżowania Drogi Jubileuszowej z czerwonym
szlakiem w pobliżu Śląskiego Domu do ponownego skrzyżowania z czerownym szlakiem w sąsiedztwie szczytu Śnieżki
N10 980
czarny – na Sowią Przełęcz
od północnej granicy KPN do mostku na Płomnicy
(Niedźwiadzie) S1 550
od mostku na Płomnicy (Niedźwiadzie) do skrzyżowania
z drogą leśną S2 490
od skrzyżowania z drogą leśną do Sowiej Przełęczy S3 240
Oprócz podziału podłużnego szlaku na odcinki, dokonano również podziału w przekroju poprzecznym każdego odcinka szlaku, wyróżniając trzy jego strefy: szlak, jego pobocze oraz strefę przyległą, w której nie obserwowano skutków bezpośredniej presji
108
pieszego ruchu turystycznego (ryc. 4). Granice pomiędzy poszczególnymi strefami wyznaczono na podstawie obserwacji wizualnej. Kryterium wyznaczenia szerokości strefy szlaku było zaobserwowanie wyraźnej granicy przebiegu szlaku warunkowanej typem nawierzchni lub stopniem wydeptania szlaku o nawierzchni gruntowej. Granice strefy pobocza wyznaczone zostały na podstawie obserwacji skutków bezpośredniej penetracji turystów pieszych poza właściwą trasą przebiegu szlaku np. decydować o wyznaczeniu strefy pobocza mogły m.in. obecność dzikich ścieżek równoległych do szlaków lub o charakterze skrótów, śmieci oraz ekskrementów, ślady wygniecenia roślinności powstałe w wyniku odpoczynku turystów. Równie ważnym wskaźnikiem wyznaczającym strefę pobocza były: występowanie zbiorowisk synantropijnych, wysoce zdegenerowanych, kadłubowych, inicjalnych oraz równoległych do szlaków urządzeń przeciwerozyjnych. Na pewnej liczbie odcinków badawczych nie stwierdzono występowania strefy pobocza szlaku, np. na szlaku o charakterze wąskiej ścieżki w zwartej kosówce. Strefa przyległa to strefa o względnie naturalnej szacie roślinnej, w której nie stwierdzono śladów bezpośredniej penetracji turystów. Na potrzeby badań ograniczono określenie rodzajów zbiorowisk roślinnych w strefie przyległej do szerokości 50 metrów.
strefa przyległa lewa strefa szlaku strefa pobocza lewego strefa pobocza prawego strefa przyległa prawa
Ryc. 4. Schemat profilu poprzecznego szlaku (źródło: opracowanie własne).
Wszystkie szlaki o przebiegu południkowym były badane z północy w kierunku południowym (od podnóża ku grzbietowi), natomiast szlaki o przebiegu równoleżnikowym (wzdłuż grzbietu) były badane od zachodu w kierunku wschodnim.
Poprzeczny podział profilu szlaku na strefy został wykorzystany w ocenie poszczególnych uwarunkowań (por. rozdz. 5.2-5.6). Końcowe wyniki ocen każdego z czterech elementów składowych środowiskowej pojemności turystycznej zostały podzielone na trzy klasy. Dzięki temu możliwe było przeprowadzenie oceny chłonności naturalnej (uwarunkowania przyrodnicze) i pojemności turystycznej (chłonność naturalna z uwzględnianiem zagospodarowania turystycznego) pieszych szlaków turystycznych w Karkonoskim Parku Narodowym.
109