Źródła podstawowe i uzupełniające

Bazę materiałową stanowią przede wszystkim dwa tłumaczenia francuskiej kodyfikacji na język polski autorstwa dwóch tłumaczy. Badaniem objęto pierwszą część Kodeksu⁴, czyli Księgę Pierwszą, w której uwzględniono prawo rodzinne (o rozumieniu pojęcia prawo rodzinne w rozdziale 7.). Jeden z przekładów to wersja F.K. Szaniawskiego z 1813 r. Kodex Napoleona. Code Napoléon. Codex Napoleonis, która jest wydaniem trójjęzycznym polsko-francusko-łacińskim (dalej: KN1). Drugie tłumaczenie Kodeks Napoleona Księstwu Warszawskiemu (...) za prawo cywilne podany (...) jest autorstwa F.K.M. Bohusza i pochodzi z 1810 r. (dalej: KN2). Uwzględniając współczesną terminologię naukową, uznaję je za teksty prawne (o rozróżnieniu tekstów prawnych i prawniczych w rozdziale 8.). Głównym celem powstania tłumaczeń było bowiem stworzenie tekstu prawodawczego.

Wersję F.K. Szaniawskiego z 1813 r. można uznać za dopracowaną przez tłumacza z racji, że nie było to pierwsze tłumaczenie jego pióra. Poza tym konfrontacja różnych wersji językowych, szczególnie tekstu oryginalnego, a więc francuskiego, oraz tekstu w języku polskim, czyli w języku docelowym, umożliwia wyciągnięcie wniosków na temat wzorowania się translatora na formie oryginału. Przekład F.K.M. Bohusza, choć jedyny jego autorstwa, oraz wersje F.K. Szaniawskiego były istotnymi publikacjami w Księstwie Warszawskim. Świadczy o tym fakt uznania translacji przez ministra F. Łubieńskiego jako tymczasowo obowiązujących (co przedstawiono w rozdziale 3.). Wykorzystanie dwóch tłumaczeń różnych autorów pozwala na sformułowanie wniosków o szerszym zasięgu, tzn.

dotyczących sposobu formowania polskiej terminologii prawnej w XIX w. ze szczególnym uwzględnieniem stosunku do tekstu oryginału, nie zaś konkluzji o idiolekcie czy indywidualnym podejściu do tekstu francuskiego. Wprawdzie eksploracja materiału pozwala na wysunięcie tez dotyczących postawy każdego z tłumaczy względem procesu translacyjnego, jednak konfrontacja ich dokonań prowadzona jest w szerokiej perspektywie dziejowej, m.in. przez pryzmat oświeceniowych idei purystycznych. W dysertacji dodatkowo korzystam z wcześniejszego przekładu F.K. Szaniawskiego z 1808 r.

z przypisami — Kodex Napoleona z przypisami. Tom I (dalej: KN3). Pozwala to na zarejestrowanie zmian dokonanych w tłumaczeniu francuskiego tekstu, które z jakichś przyczyn zostały wprowadzone. Ponadto niezmiernie istotne okazują się informacje

4 Kodeks Napoleona podzielony jest na trzy główne części, zwane księgami.

~ 29 ~

zawarte w samych przypisach. Tłumacz podaje w nich ekwiwalenty obcojęzycznych terminów, niejednokrotnie wyjaśnia ich semantykę oraz daje wyraz dziewiętnastowiecznej świadomości językowej i translatorycznej (o czym mowa w rozdziale 9.2.1.).

Systematycznie odwołuję się do dziewiętnastowiecznych opracowań dotyczących Kodeksu Napoleona, które dzisiaj nazwalibyśmy prawniczymi (zgodnie z obowiązującą nomenklaturą, o czym w rozdziale 8.), czyli wyjaśniającymi zagadnienia francuskiego ustawodawstwa. Wśród nich są Krótka nauka z cywilnego statutu Napoleona Wielkiego sposobem słownika publiczności podana Samuela Gottloba Laubego z 1808 r. (dalej:

KNauk.Laub.) oraz Inwentarz kodeksu cywilnego francuskiego czyli Kodeksu Napoleona Ignacego Franciszka Stawiarskiego z 1811 r. (dalej: Inw.Staw.). Ponadto biorę pod uwagę opracowanie pt. Opieka podług Kodexu Napoleona dla Xięstwa Warszawskiego z 1811 r.

(dalej: OpKN) o nieustalonym autorstwie. Dzięki konfrontacji tekstów prawnych i tekstów prawniczych z tego samego okresu możliwe jest określenie stopnia i zakresu przyswojenia terminów, jak również ukazanie wariantywności terminologicznej.

Istotne jest także porównanie wyekscerpowanych materiałów z wcześniejszym w stosunku do przekładów Kodeksu Napoleona zasobem polskich terminów prawnych.

Tekstem odzwierciedlającym poprzedni stan prawny, konsekwentnie przywoływanym w dysertacji, jest Prawo cywilne albo szczególne narodu polskiego (…) Teodora Ostrowskiego z 1784 r. (dalej: PC.Ostr.). Uwzględnione zostały poszczególne tytuły związane z prawem rodzinnym z tomu pierwszego⁵ (dalej: PC.Ostr.I) oraz tomu drugiego⁶ (dalej: PC.Ostr.II). Trudno jednoznacznie określić status dzieła T. Ostrowskiego.

Z dzisiejszego punktu widzenia można byłoby uznać to opracowanie za tekst prawniczy, ponieważ opisuje ono prawo, relacjonuje zwyczaje prawne w społecznościach, uwzględnia różne prawa historyczne i terytorialne (znajdujemy w nim odwołania m.in. do prawa rzymskiego, kanonicznego, magdeburskiego, czy litewskiego), nie jest ono tekstem prawodawczym. Wspominając o PC.Ostr., I. Szczepankowska używa sformułowań „dzieło prawnicze” i „opracowanie prawnicze” [Szczepankowska 2004a: 15; 34]. Niewątpliwie

5 Z PC.Ostr.I wzięto pod uwagę: Tytuł I. O Szlachcie, Tytuł IV. O Rodzicach i ich Potomstwie, Tytuł V.

O Opiekach i Kuratelach, Tytuł IX. O Testamentach, Tytuł X. O Sukcessyach, albo Dziedzictwach ab Intestato, Tytuł XI. O Sukcessyi między Małżonkami: O Posagu, Oprawie i Zapisach, Tytuł XII.

O Dożywociach. Po wcześniejszym oglądzie dzieła T. Ostrowskiego okazało się, że to w wymienionych tytułach omawiane są tematy związane z prawem rodzinnym uwzględniane w niniejszej rozprawie. Stąd też wynikło wliczenie ich do źródeł materiałowych przeprowadzanych badań.

6 W PC.Ostr.II uwzględniono: Tytuł I. O Sądach w powszechności, i Osobach Sędziowskich, Tytuł II.

O Wyrazach albo Terminach Sądowych Prawnych, Tytuł IV. O Processie Cywilnym, Kryminalnym i Wexlowym, Tytuł VII. O Processie Cywilnym Grodzkim Litewskim.

~ 30 ~

jednak tekst ten przedstawia zasób terminologiczny osiemnastowiecznej polszczyzny dotyczący prawa. Dodatkowo sięgam do szesnastowiecznych tekstów Pawła Szczerbica, w szczególności do jego Speculum Saxonum, co umożliwiają: nowe wydanie tego dzieła przez Grzegorza M. Kowalskiego z 2016 r. (dalej: SS.Szcz.) i opracowany przez tego samego autora skorowidz terminów prawniczych z 2018 r. (dalej: Skor.Szcz.), uwzględniający Speculum Saxonum i Ius municipale. Materiały dziewiętnastowieczne są również konfrontowane ze współczesną terminologią prawną. Reprezentatywnym pod tym względem tekstem jest aktualnie obowiązujący Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 1964 r.

(dalej: KRO), a więc bieżący tekst prawny. Dzięki temu będzie można określić trwałość analizowanych terminów.

Ponadto uwzględniono historycznojęzykowe i współczesne, a także specjalistyczne, opracowania leksykograficzne⁷. Wśród nich znalazły się: Słownik staropolski pod redakcją Stanisława Urbańczyka (dalej: Sstp.), Słownik polszczyzny XVI wieku pod redakcją Marii Renaty Mayenowej (dalej: SPXVI) bądź internetowa wersja tego słownika (dalej: SPXVIE), Kartoteka słownika języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku (dalej: Kart.XVII/XVIII), Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku (dalej: ESJPXVII/XVIII), Słownik języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego (dalej:

SL), Słownik języka polskiego pod redakcją Aleksandra Zdanowicza i innych, zwany

„Słownikiem wileńskim”, bądź elektroniczna wersja tego opracowania (dalej: SWil), Słownik języka polskiego pod redakcją Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego, zwany „Słownikiem warszawskim” (dalej: SW). Dodatkowo wykorzystuję Słowniczek wyrazów obcych, 12 000 wyrazów, wyrażeń, zwrotów i przysłów cudzoziemskich używanych w mowie potocznej i w prasie perjodycznej polskiej autorstwa Michała Arcta wydany w 1899 r. (dalej: SWO.Arc.). Kolejne opracowania to Słownik języka polskiego pod redakcją Witolda Doroszewskiego (dalej: SJP.Dor.) oraz

7 Uwzględniam również kwalifikatory wskazywane w opracowaniach leksykograficznych, choć istnieje możliwość, że stosowane bywają arbitralnie i niekonsekwentnie. Kwestie związane z określeniem przynależności wyrażeń do różnych odmian języka są skomplikowane i trudne do rozstrzygnięcia [Czelakowska i Kubicka 2017]. Poza tym niektórzy badacze postulują tezę o nadużywaniu kwalifikatorów specjalistycznych w słownikach języka polskiego [Maciołek 2017: 19]. Jednak należy podkreślić, że opinie te wyrażane są ze współczesnej perspektywy i dotyczą współczesnej, aktualnie obowiązującej, terminologii prawnej. W ujęciu diachronicznym jednak uwzględnienie opracowań leksykograficznych z różnych epok oraz zwrócenie uwagi na rodzaj kwalifikowania wyrażeń w nich zawartych jest nieodzownym elementem analizy. Warto wspomnieć, iż w literaturze naukowej wskazuje się na nieprzydatność opracowań leksykograficznych w badaniach dziewiętnastowiecznej terminologii prawnej, tzn. na brak uwzględniania tekstów prawnych z XIX w. jako źródeł do słowników [Woźniak i Zarębski 2018]. W niniejszej pracy jednak opracowania leksykograficzne mają dowodzić świadomości językowej i stanu zasobu leksemów w danej epoce. Takie spojrzenie na dane słownikowe pomoże w osiągnięciu wyznaczonych celów.

~ 31 ~

uzupełniająco Słownik języka polskiego dostępny w internetowym serwisie PWN (dalej:

SJP.PWN). Do eksploracji języka prawniczego przysłużył się Słownik terminologii prawniczej francusko-polski Aleksandry Machowskiej (dalej: STP). Wykorzystywano również opracowania dwujęzyczne: przede wszystkim Wielki słownik francusko-polski pod redakcją Stefanii Ciesielskiej-Borkowskiej (dalej: WSFP), a w niektórych przypadkach Wielki słownik polsko-francuski pod redakcją Elżbiety Pieńkos (dalej: WSPF).

Komplementarnie pojawiają się też inne opracowania, po które sięgam doraźnie w zależności od analizowanego materiału.

Z polskich przekładów Księgi pierwszej Kodeksu Napoleona wyekscerpowano terminologię związaną z prawem rodzinnym. Z materiałów wydzielono sześć grup semantycznych, które tworzą odrębne rozdziały. Są to: relacje rodzinne, małżeństwo, rozwód, opieka, przysposobienie oraz dokumenty. W każdym rozdziale pracy wyodrębniono komponenty współtworzące dane pojęcie prawne. Dla egzemplifikacji można tu wspomnieć o części traktującej o instytucji przysposobienia (rozdział 5.), w której wyróżniono trzy kategorie: przysposobienie (cześć 5.1. w niniejszej pracy), osoba przysposabiająca (5.2.) i osoba przysposobiona (5.3.). Zdarza się, iż w obrębie kategorii wyodrębnia się podgrupy, a nawet podtypy w obrębie podgrupy. Przykładem może być rozdział dotyczący opieki (4. w dysertacji), w którym wyróżnia się cztery kategorie (4.1., 4.2., 4.3., 4.4.). Jedna z nich, chodzi tu o opiekuna (4.2.), ma aż sześć podgrup (4.2.1, 4.2.2.

itd.). W dwóch z nich natomiast wymieniono podtypy, np. w przypadku podgrupy opiekun ogólny zajmujący się majątkiem, edukacją i przygotowaniem małoletniego do życia (4.2.1.) uwzględniono dwa podtypy: opiekun pełnoprawny płci męskiej (4.2.1.1.) oraz opiekun płci żeńskiej o ograniczonym działaniu (4.2.1.2.). Każdy komponent danego pojęcia prawnego wyodrębniony jest ze względu na znaczenie, jakie ma w Kodeksie Napoleona. I tak mowa jest o opiekunie ogólnym zajmującym się majątkiem, edukacją i przygotowaniem małoletniego do życia, osobie pomagającej matce opiekunce dziecka lub opiekunie zarządzającym dobrami zagranicznymi małoletniego. W tych miejscach nie stosuje się nazw występujących w przekładach, czyli tekstach prawnych, bądź dziewiętnastowiecznych tekstach prawniczych. Wychodząc od znaczenia, można zarejestrować wszystkie nazwy mieszczące się w danej kategorii, a więc również określić ewentualny stopień wariantywności. Językowe formy nazywające określony komponent, które pojawiły się w tekstach przekładów, wymienia się w tekście głównym analizy.

Wychodząc od francuskiego pierwowzoru, wskazuje się polski odpowiednik bądź

~ 32 ~

odpowiedniki. Następnie uwzględnia się odnotowanie wymienionych ekwiwalentów w dziewiętnastowiecznych tekstach prawniczych, we wcześniejszym prawie polskim, w opracowaniach leksykograficznych (historycznojęzykowych oraz współczesnych), a także w dzisiejszym języku prawnym. Poza tym tę część pracy uzupełnia się danymi z innych źródeł związanych z omawianą tematyką. Kolejność wymienionych wyżej informacji jest różna i zależy od analizowanego terminu.