I.
Tej ju smiało szedł bez gasã, robiąc dużé kroczi, I do Szëltë wlôzł, gdze z Hélu stôwają rëbôczi.
Spitôł Szëltë, czë dzys nie je w jegò tu szinkarni Stôri Mùża abò Bùdzysz z sécama z Jastarni.
Czej pòwiedzôł to Czôrlińsczi, Szëlta kąsëczk zdumiôł I w szlachcëca wlepił òczë, jakbë nie rozumiôł.
Mówił: - Wierã wë nie wiéce sami, co klepiece, Wë nie jesce doch tutészi. Co to znaczi sécë?
- Nó, to taczi wë jesz głupi!? A żebë was!... żebë!- Mówi szlachcëc: - Séce to wej sydła są na rëbë!
Tej mù Szëlta òdrzekł: - Hãhã!? Terô ju sã wiémë, To më w Pùckù tu jadrama pò naszémù zwiemë.
Hieronim Derdowski, Ò panu Czôrlińsczim co do Pùcka pò sécë jachôł
Rëbôk z Półwëspù gôdôł: „Jô lowiã rëbë jadrama”, a nen z kartësczich jezór: „Jô łowiã rëbë sécama”
Roman Drzeżdżon, Kaszëbsczé gwarë
Stało sã tak, że pò wòjnie Józef Cenôwa całą cwierc stalatégò sedzôł w Kòronowie. Dzyw-nym przëtrôfkã prawie całé żëcé mieszkôł bùten Kaszëb, le nimò to, że béł tak dalek, to nie stracył nick z miłotë i przënãceniô do kraju młodoscë. Tak ùwôżónô wiernota je ù wiele lëdzy, le Cenôwa nié le brôł ze skarbca rodny kùlturë, leno wcyg dokłôdôł do ni brzôd swòjich wse-czëców i zamëszleniów. Òstôł Kaszëbą, pisarzã z òkòlégò deji i kaszëbsczégò jãzëka. Przed wòj-ną żëjącë i robiącë w Dąbrówce na Kòcewim, pò wòjnie w Kòronowie na zetknienim Krôjnë i Kùjawów, w òstatnëch dwóch dzesãclatach w bòrowiacczim Czerskù. Nigdë sã nie òdrzesził òd żëwi tkanczi kaszëbsczégò pnia. Tegò chcôł, béł swiądë, że chùch dëcha przëjimô sã w ro-bòce. Tak czedës miôł rzekłé: Wa, na Zôbòrach môta taczé trafioné wërażenié „pòdskacac”
w znaczenim – niecëc òdżin i gôdôta „datny” na to, co më na nordze gôdómë „jãdrzny”.
- Wcyg pòdskacôł w se dëcha ùlubiony domôcëznë.
Kazimierz Ostrowski, Pòdskôcôł skrë kaszëbiznë (tłum. W. Myszk)
II.
Gbùr òddôł sëna do szkół. Jak knôp przëjachôł na pierszé ferie, òkôzało sã, że òn zabéł gadac pò kaszëbskù.
- Co to są za ptaki? – spitôł sã i wskôzôł na gãsë. – Są to gãgòri?
Ò knôpie co zabôcził rodny mòwë [w:] Bernard Sychta, SGK,.
Czej Të weszła na môl zwóny „Czaszka”, złi lëdze ùkrziżowelë Cebie;
a przeklinelë Cebie – jaż do smiercë…
Òjcze przebaczë jim, bò nie wiedzą co czënią!
Pò trzech dniach Të z ùmarłëch pòwstóniesz – pełnô nowi, niesmiertelny chwalbë –
i mdzesz królowa na niebie
a włôda wszëtczim, co sã Cë przënôlégô!
III.
Mùzea są do pòdzywianiô pamiątków pò tim, co ju nie wrócy
Skansenë są do wzéraniô na żëcé dôwnëch czasów
Biblioteczi są do pòznôwaniô mądrëch mëslów ùmarłëch lëdzy
Rodnô mòwa – mòwa kaszëbskô – je do gôdaniô.
Robert Żmuda–Trzebiatowski, Mòji mòwie pòswiãcywóm
II.
Pòetóm naszewim Aniół płakôł
nad zemią lëchą a tej më
na pòcechã dostelë garsc snôżi mòwë w bùrsztinie zamkłé słowa jak mùszczi tej nym złotã mòrza
zdëszoné mómë je ùretac a jesz bë rozmiałë lôtac wësok a nie zdżinãłë pò òdecknienim
Stanisław Janke, Aniół płakôł
Na szlachù…
I.
I.Jô miôł Cebie szukóné w knégach grëbëch òd mądroscë,
w stalatnëch cëzëch mëslów brzegach skrëtëch w niedbałoscë –
…le Cebie tam nie bëło…
Nôstarszé drzewa na smãtôrzu ò tobie nie czëłë,
cemné mroczi figùr w wôłtôrzu téż Cebie nie skrëłë –
…kò Të bëła gdze jindze…
Jô móm Cebie nalazłé w dëszë skromny drëdżich lëdzy,
w chtërny pò długòwieczny cëszë miłosc do Ce sã bùdzy –
…Të bëła wiedno w nas…
II. Chòc Të bëła wiôlgą królewą, przed sąd Cebie pòstawilë;
lud bògati òdwrócył sã òd Cebie i na smierc wëdôł.
Zebloklë z Cebie piãkné sëknie, a zachlastlë pùrpùrã hańbë, na głowã włożëlë drżón i smielë sã z Cebie plwającë.
Pò tim na Twòje remiona cãżczé drzewò pòłożëlë – Të mia je zaniesc na górã, Na chtërny smierc Cebie żda.
To bëła cãżkô droga:
czilë razy Të ùpôda,
ale duch Twój nie ùpôdł nigdë, kò dôwało mù sëłë płaczącé lëdztwò.
Zbiérôcze słowów
I.
Kaszëbizna, donëchczôs tak ùpichónô pòkôza mie sã w wësni-tim, pësznym dzejowim widze – jakno samòstójny słowiań-sczi jãzëk, samòbëtną znanką kaszëbsłowiań-sczi dëszë, jakô je slédną za-òstałoscą przódë wiôldżégò i wòjarsczégò słowiańsczégò szcze-pù Pòmòrzanów. Jô jem chòdzył przez jaczis czas jak we spikù, ni mógł òd se òdnãcëc rojeniów ò pòmòrsczi pësznoce, a z drëdżi stronë nachòdzëłë na mie pitania: jaczé skùtczi z faktu apartnoscë kaszëbiznë, pòkôzóné przez Ramùłta w tak przekònywny, jak mie sã tej zdôwało fòrmie, przënôlégô w tim czasu wësënąc, a przede wszëtczim jak nen fakt pògòdzëc z nowòczasną pòlską kùlturą, chtërnã më wszëtcë dotądka jesmë mielë za rodzoną mëmkã.
Jan Karnowski, Moja droga kaszubska (tłum. W. Myszk)
II.
Kaszëbskô mòwa, to dzeckò pòniewiéróné dôwni, bëło jemù nômilszé. Bò w ni żëła jegò dësza i jegò młodosc. Òna bëła téż zdrzódłã swiéżim jegò szpôsów i faktów. Temù téż zawitôł do nie-gò profesor Ramùłt z Krakòwa, czedë jak pielgrzim chòdzył pò swiãti zemi kaszëbsczi i spisywôł kòżdé słowò ti sztôłtny i zabëti mòwë. Jemù téż zełgôł Wôrzałła czilka bôjk i szołobùłk, a pôrã z nich wëdrëkòwôł Ramùłt w swòjim kaszëbsczim słownikù.
Jan Karnowski, Wôrzałowé żëcé
Nôdpis na pòmnikù na Rakòwiecczim Smãtôrzu w Krakòwie:
Stefan Ramułt
Badacz Pomorza Kaszubskiego
*1859 †1913
Ksądz Agùst Wôrzałła pòwiôdôł…
ze słowarza Sztefana Ramùłta, red. F. Baska-Borzyszkowska
Cwiczënczi:
I.
• Chto je adresatã wiérztë R. Żmùdë-Trzebiatowsczégò?
• Dze szukôł pòeta znanków mòwë i dze je w kùńcu nalôzł?
• Przedstawi kawel mòwë ùkôzóny w drëdżim dzélu wiérztë. Do żëcégò jaczi historicz-ny pòstacji òdwòłôł sã pòeta, cobë ùkôzac ji namienienié?
• Pòdôj argùmentë, że zjiscywają sã słowa pòetë òdnôszającé sã do kaszëbsczi mòwë:
i mdzesz królowa na niebie a włôda wszëtczim, co sã Cë przënôlégô!
• Wëmieni institucje z trzecégò dzéla wiérztë i òpòwiédz ò jich fùnkcjach i znaczenim.
Jak òne sã mają do rodny mòwë?
• Przeczëtôj jesz rôz òstatny dzél wiérztë i na mòdło pòetë òbmëslë jinszé skòjarzenia:
………. są do ………….., co………
………..są do ………….. na …………....…
• Dlôcze pòeta zastosowôł wiôldżé lëtrë w pisënkù zamionów?
• Òkreslë ùstôw czasników: miôł szukóné, móm nalazłé.
II.
• Chto je nadôwcą i adresatã w wiérztce St. Janke Aniół płakôł?
• Przedstawi sytuacjã pòkôzóną w wiérzce. Pòdôj jiné tekstë, w jaczich téż je òna pòkôzónô.
• Jaczé darënczi dostelë Kaszëbi? Ò co òstałë òne tuwò dopełnioné w przërównanim do jinszich tekstów?
• Czim dlô Kaszëbów je bùrsztin? Jak sã mô do niegò mòwa?
• Bùrsztin - jaczé znajesz jinszé pòzwë tegò kaszëbsczégò skarbù?
• Wëpiszë z wiérztë przërównania i metafòrë i òkreslë jich fùnkcjã.
• Napiszë, co të zrobisz, bë zjiscëc rojitwã pòetów ò ùretanim snôżi mòwë?
fot. W. Bòbrowsczi
- òbrzãdów, - zwëków,
- lëdowégò prawa, - jôdë,
- ruchnów, - sprzãtów, - bùdowiznë itp.
• Napiszë rozprawkã rozszérzwiającą słowa leksykògrafa ks. B. Sëchtë: Jeśli słownik mój zachowa trwałą wartość, to nie dla sposobu opracowania, lecz dlatego, że jest on obrazem żywej, codziennej mowy będacej wiernym odbiciem oblicza kulturowego ludu, który się nią posługuje. Siłą rzeczy każdy słownik gwarowy stoi na usługach folkloru czy etnografii w ogóle. Mój słownik będzie służył tym celom w sposób szczególniejszy, gdyż będzie prze-wodnikiem i po języku, i po kulturze ludowej Kaszubów.
• Napiszë wëpòwiesc, w chtërny pòkôżesz, że prôwdzëwé są słowa Zdzisława Stiebe-ra: … zaletą słownika Sychty jest ścisłe powiązanie materiału leksykalnego z kulturą lu-dową.
• Napiszë swòje przemëslenia na temat kaszëbsczi leksykògrafii. Wëzwëskôj wiadã ò ji historii i ò tim, jak òna sã mô dzysô.
• Zapiszë bibliografiã kaszëbsczich słowarzów.
• Jaczich jesz jinszich słowarzów brëkòwabë kaszëbizna?
III.
Przede wszystkim jednak oddaję Słownik w Wasze ręce, najmłodsi Piastunowie mowy ka-szubskiej. Od Was bowiem zależy jej los.
Bernard Sychta, SGK, t. I, Wstęp
Cwiczënczi:
I.
• Jak J. Kôrnowsczi zareagòwôł na ùkôzanié sã słowarza Ramùłta?
• Jaczé zapitania nasënãłë sã J. Kôrnowsczémù òb czas rozmiszlaniô ò apartnoscë ka-szëbiznë?
II.
• Zazdrzë do aneksu słowarza St. Ramułta abò do ksążeczczi Ksądz Agùst Wôrzał-ła pòwiôdôł… (zdrzë òdjimk na str. 143), wëbierzë jedną szôłobùłkã A. Wôrzałłë i òpòwiédz jã. Wëpiszë ze słowarza, chto jesz òpòwiôdôł ùczałémù z Krakòwa bôjczi.
• Jaką wôrtnotã dlô Wôrzałłë mia kaszëbskô mòwa i jak jã wëzwëskiwôł?
III.
• Skaszëbi słowa B. Sëchtë.
• Zazdrzë do słowarza B. Sëchtë i wëwidnij, jak je zbùdowóné zéwiszcze:
* W jaczi fòrmie je pòdónô leksykalnô jednostka?
* Jaką nalézesz wiadã tikającą sã òdmianë słowa?
* Jak są òznakòwóné znaczenia słowa i jak są òne wëwidnioné? Przë jaczich pòzwach pòdóné są nôùkòwé terminë?
* Dzãka czemù nalézesz synonimë i hòmònimë słowów? Pòdôj przëkładë tegò ôrtu.
* Jak òznaczoné są fòneticzné òdmianë leksemù?
* Pòdôj przëkłôd frazeòlogòwégò związkù i jak je òn przedstawiony.
* Pòdôj przëkłôd zòbrazowaniô zéwiszcza:
- przësłowim abò przësłowiowim wërażenim, - dzecną wëliczanką,
- fòrmùłką zamôwianiô chòroscë,
- mediczną abò wzãtą z lëdowi weterinarii receptą, - wierzenim,
- przesądã, - piesniczką,
- przëpòwiescą abò òpòwiescą.
* Pòdôj przëkładë zòbrazowaniô zéwiszczów cytatama etnografa z jegò lëteracczich dokazów.
* Pòdôj przëkładë dłëgszégò kòmentarza na òkreslenié:
- rozmajitëch demònicznëch jistnotów,
Ni miôł wiôldżi chãcë wëzbëwac sã swòjich malënków, ale za to nie żałowôł jich dlô drëchów. Miôł je mili przë se niżle rozeszłé pò swiece, béł serdeczno do nich przënãcony, lubił je przestawiac z placa na plac w rëmnëch paradnicach swòji kanonii. Bez to za kòżdim razã òżiwałë w nowim szëkù, kòm-pònowałë sã w corôz to jiny malënkòwi òbrôzk pòmòrsczi tatczëznë.
Ryszard Szwoch, Tworzył „sercem maczanym w słońcu”
[w:] Pamiątkowy druczek towarzyszący wystawie w Bibliotece Miejskiej im. ks. Bernarda Sychty w Starogardzie Gdańskim (tłum. B. Ugowska)
Ks. dra Bernarda Sëchtã móm pierszi i slédny rôz widzóné i spòtkóné na Kònfe-rencji Pòmòrzoznawczi w Szczecënie, chtërna mia plac w 1960 rokù na Zómkù Ksążãt Pòmòrsczich. Chòc wiele masma ze sobą nie gôda, to ma równak bëła sobie bliskò przez pòspólné zajimnotë, pòspólną robòtã. Ale nierównoscë midzë nama bëłë nié blós tedë, leno wiedno bëłë baro wiôldżé, bò Ks. Doktór béł starszi òd mie w latach, a téż ò wiele bògatszi w doswiôdczeniach leksykògraficznëch. Jô wszëtkò, co jem wie-dzôł ò kaszëbczi mòwie, znôł jem z ksążków, a przë tim chòba wiele z tegò, co miôł jem wëckłé, bëło le tak pò wiérzchù, a nié tak do nédżi pòznóné abò prawie z felama!
Równak pamiãtajã baro rôd wszëtczé krótczé chwile abò òkamë najëch rozmòwów.
Żëczny nen bëlny, dobri człowiek na wiedno òstónie w mòji pamiãcë.
Jesz nigle tomë cëdownégò słowarza Ks. Sëchtë pòkôzałë sã na ksążkòwim rënkù, jem ju wëpisywôł wszëtkò, co kaszëbsczé, z Jegò opera minora abò lepi rzekłé – słôw-nëch lëteracczich dokazów, a wejle z Jegò dramów: Dzéwczã i miedza, Hanka sã żeni, Spiącé wòjskò. Z ùczałëch artiklów nadpòmknã blós Kaszubskie grupy regionalne i lo-kalne, chtëren béł wëdrëkòwóny w cządnikù „Rocznik Gdański”.
Nowi kwalitet abò nową nôtërã dostałë mòje wëpisywania dopiérkù òd ùkôzaniô sã w regałach ksãgarni różnëch tomów Jegò Słownika gwar kaszubskich na tle kultury ludowej. Kòżderny nowi tom jem pòwitôł z entuzjazmã w swòjich recenzjach.
Friedhelm Hinze, Wdzãczny wspòmink ò Ks. Doktorze Bernardze Zëchce
Bôczącë na antikòwą maksymã: Amicus Plato, sed magis amica veritas, całą mòc skòncentrowôł na słowarzu, bò nôùkòwô robòta sta sã dlô niegò pòwòłanim, całi dlô ni żił. Rozmiôł sóm se òbtaksowac, jidącë swòjima drogama. Pòdjimôł sã w żëcym òdwôżnëch rozsądzënków, tej-sej procëm pòzdrzatkòwi swòji wespòlëznë, przeswiôd- cziwającëch ò jegò wiôldżi òsobòwòscë jakno człowieka, kapłana, ùczałégò. (…)
Gwësnégò czasu do òfiarowóny ksążczi wpisôł mie taczé słowa: Żlë czedë le bądz mdzesz pisôł ò najich Kaszëbach, pisze nié piórã, le dëszą. Mòjémù Drodżémù Swòjińco-wi ks. WładisławòSwòjińco-wi SzulistoSwòjińco-wi, z nôlepszima żëczbama na Dzéń Primicjów. Ks. Sëchta.
Pelplin 1959 r. Nie wiém, czë mie sã ùdô w żëcym chòcle w dzélëkù zjiscëc ne słowa.
Władysław Szulist, Wierny (tłum. W. Myszk) Grafika ks. B. Sëchtë Kòscółk
[w:] Walkusz J., Piastun Słowa ks. Bernard Sychta,
Gdańsk-Pelplin 1997