/Alojzy Nagel/
Witomino 13 II 93 Lubòtny Drëchù!
Jô chcã napisac wspòmink ò mòji cotce Wandze Hallmann, a Wòjk [Czedrowsczi]
chce to w sto egzemplarzach wëdac. Wczora Wòjk mie napisôł, że sã zgôdzôce to prze-pisac na maszinie. Jô tegò jesz nie napisôł. Mëszlã, że tegò mdze jaczis 60 stron zsziw-kù (zeszitu). Czej to mdze fardich, tej jô to Wami przeslã do Wejrowa abò zaniesã do pi-sarëji Zrzeszeniô we Gduńskù. Mëszlã, że to mdze jaczis miesąc czë półtora dérowac.
A. Nôdżel
Stanisłôw Janke, Lëstë Alosza Nôgla
Cëż to za galeriô zawòłónëch gòscy?
(…) Z lewi stronë najich zawòłónëch ùsôdzców baszczi z rédżi nëch dobrze zapòwiôdającëch sã agitatorów. Kazy, chòc òdznaczony, jak je widzec na òbrôzkù, ze snôżi lëteraturë, znaje leno rocznik Kaszëb, a wanożnik Kamińsczi niszczi trampczi at-mòsfernëch òpôdënków w òdniesenim do szpôsu nôleżników K. A. N. (Kaszëbsczi Akademi Pòùczënë) Przë Klubie Młodi Ka-szëbsczi Inteligencji w Kartuzach.
Kaszëbë 18/1958 (tłum. W. Myszk)
Cwiczënczi:
• Co nowégò wniosła pòezjô A. Nagla do tradicyjny kaszëbsczi pòezji?
• Na czim zanôlégô pòczëcé dëchòwi łączbë w òbrëmienim słowianiznë ù A. Nagla?
• Òpòwiédz ò zôczątkach kaszëbsczich wëdôwiznów.
• Pòdôj title zbiérków wiérztów A. Nagla.
• Pòdôj znanczi pòezji A. Nagla, na jaczé bôczënk delë recenzencë.
• Na jaczé jãzëczi są tłómaczoné wiérztë A. Nôgla? Pòdôj przikłôd wiérztë.
• Jaczi swiat je zamkłi w bôjkach A. Nôgla?
• Pòdôj aùtorów mùzyczi do wiérztów A. Nôgla.
• Napiszë lëst abò maila do swòjégò drëcha ò zadanim, jaczé ùdało sã cë wëkònac.
• Napiszë infòrmacjã ò cządnikù Kaszëbë.
Na zymkù
I.
Z leżnotë 12 strumiannika pòwiôdają: „Na swiãtégò Grzegòrza jidą rzéczi do mòrza”, „Pò swiãtim Grzegòrzu ju ni ma taczégò gòrzu”.
Tedë młodzëzna i dzecë w niechtërnëch najich stronach, wedle stôrégò zwëkù, niesą przez wies z wiôldżim trzôskã kùkłã ze słomë, ze splotłima jakno warkòczama szpérama. Nã kùkłã zwią Panią Zëmą, a nëkają z nią do rzéczi czë jezora.
W jinëch stronach pòdobny zwëk je zwóny marzanną. W nen czas zaczinô sã łowienié łososa, temù jastarnicczi rëbôcë pleszczą: „Na swiãtégò Grzegòrza bieżi rëbôkù do mòrza”.
Tedë reno przë pierszim słunuszkù na sztrądze bëło swiãcenié laskòrnów, to je niewòdu na łososa. Bëło wiedzëc, że przë tim ni mògła żôdnô białka bëc. Pòtemù pierszi nã séc cësnie w mòrze szëper, a jinszi le pòmôgają.
Szrédrów Ben, Jidze zymk, Pomerania 3/2001
Na Kaszëbach zymk tak pò prôwdze przëchôdô w maju, bò na nordze pòla zazeleniwa-ją sã wiedno pózni. Z przëwitanim zymkù parłãcził sã ju dôwno wëmarłi zwëk, jaczi zwelë môjik. Colemało lëdze òbchòdzëlë gò w pierszą majewą niedzelã. Sóm môjik to bëła dan-ka, jaglijô, przëstrojonô farwnyma blewiązkama, papiorowima pasykama i swiãtima òbrôz-kama. W niejednëch stronach na czëpie drzéwka stôwielë płótnianą pùpkã abò òblepioną pazłotkã kòrunã. Z nym môjikã, symbòlã òdrodë żëcô, chòdzył pò wsë parobk razã z knôpa-ma i dzéwczãtaknôpa-ma. Całé to karno spiéwało piesniã żegnającë zëmòwą pòrã, a witającë zymk i lato.
W niejednëch stronach robilë brzozowi môjik. Bëła to brzózeczka z òbcãtima wietewka-ma, a zeloné lëstczi miôł leno ji szpëc. Nen brzozowi pôlëk bëńlowie stôwielë przed chëcza-ma swòjich òblubionëch dzéwczãtów. Taczi zwëk mógł bëc pòmiónã prastôrégò môjika, jak-no wëòbrażeniô brzadjak-noscë, zôpòwiedzë błogòsławieństwa w dzecach.
Dzysô dnia, w nym nôpiãkniészim ksãżëcu w rokù, Kaszëbi chòdzą na majewé, a pò pòl-skù wëchwôlają Matkã Bòską, łączi ùmajoné a górczi i dolëznë zeloné.
Władi Òbzérôcz, Môjik, Pomerania 4-5/2003
II.
Pò zmanienim kògò w dniu prima aprilis wòłają:
„Aprël,aprël, aprëla w mech!
lub Aprél, aprél, sëchi dél!
Bernard Sychta SGK, t. I
Jastrë
I.
Wszedł pòzymk i piesnią wiodra zòrôł zmiarzłą zemi skarniã, wòda strëgą, cemnomòdrą, òżëwiła spiącą dzarniã.
Letny wiaterk zawiôł z pôłnia i pòsmùkôł pól łësënã, chùchnął, że jaż błësła môłniô i sã słuńca krąg wësënął.
Wësok w górze jaczis smòk czôrné blónë nazôd zwlókł, kamiéniã bùrcowôł, grzmiôł, pasékrami kònie kùł
i pùscył stolemną wialniã, że sã stôł, drëchù, zle…
Strach sã pitôł: Co jesz mdze, czë Parón w latarniã walnął?
Òdżer kùti w kótë sztërë gnôł przed sobą psotné mòrë, stôlą pòdków walił w bruk, że jaż w blónach czëc béł hùk.
Wój to jachôł òkazałi z kùszë słôł ògnisté strzałë.
Czej rznął w krze Karwiéńsczich Błot Cepama trząsł grómczi grzmòt, w szladze spôdôł deszczu chlust, a Smãtk z Mòrą w mòrze szust…
Chto tak lecôł? Chto tak gnôł?
Chto na służbie grzmòtë miôł?
Jegò szłóm z krutką zeloną, stanica biôło-czerwionô swiécëłë nad Pùcką Kãpą i straszëłë Pùrtka zãpą.
Wic nie pëtôj, drëchù mój, chto to béł, le kórnie stój, bò to pewno Jaster – bóg, co nad mòrzã Smãtka zmógł.
Jesz dzysô w Jastarni pò dunach sã smùlą dëmë z òfiar w Jastarni skłôdónëch Jastrowi, bóżkòwi tëch przëmòrsczich
strón.
Słunuszkòwëch zymków béł méstra.
Kòscół miôł wësoczi bùrsztinowò zżëwicowóny, Òn wszëtkò widzôł, Òn wszëtkò czuł;
nijak nie ùszła mù lëdzkô troska a wiedno gò wzrëszôł lëdzczi ból.
Òn arkónë ùsôdzôł, òn z Gòskã sã brôł,
bë ten dunów nie rëmcowôł, bë rëbôków nie topił,
maszopów karznił na mòrzu wësoczim, strëchlałim nôdzejã wszczépiôł krzépiącą na przetrwanié krzëkwiów,
na dobëcé cëzëch co wpôdalë do kraju…
Czas wszëtkòżérny tamże pòłknął deje, półòstrów ters jinyma stoji.
Jastarniô wëpësznionô, rozjiskrzonô słuńcã, Jastra miono je zmienioné, tam w kòscele, tam ù lëdzy, ale dëmë jesz sã smùlą,
dëmë òfiar z nëch prasłowiańsczich lat.
Józef Ceynowa, Jaster, jastarnicczi
Jak ju wëgrôł całą kòlãdã, tej doszłë mie pò chwilë cëszë tónë skòczny piesónczi, chtërną òn so òb drogã za czasu naszégò wanożeniô wëspie-wiwôł i pewnie sóm ùłożił. Jô so przëbôczôł ji słowa:
Kòza pòłkła jeża – we wtórk na wieczerzã.
Czãżczi do strawieniô – légł ji na sëmienim.
Pòszła do aptéczi – kùpic sobie léczi, a òb drogã wzãlë – wilcë jã zarżnãlë.
Nalezlë – kamrôcë! – wilcë jeża w żóce, Pùscëlë na wòlą: - jegò pchôcze kòlą!
(…)Z ùwôdżi na ksãdza Trąba nie grôł swòji zwëczaj-ny frantówczi ò kòzle i jeżu, le nen marsz ò Matce Bòsczi, co òn grôł w kómpaniji do Wejherowa, jak na mie szandarowie pilowelë.
Aleksander Majkowski, Żëcé i przigòdë Remùsa
Cwiczënczi:
I.
• Jaczé bëłë czedës òbrzãdë sparłãczoné z òddzãkòwanim zëmë – przëwitanim zymkù?
Jak to wëzdrzi dzysô?
• Czedë na Kaszëbach zaczinô sã zymk? Dlôcze prawie tedë?
• Wëpiszë z tekstów Szrédrów Bena i Władégò Òbzérôcza przësłowia sparłãczoné z zymkòwima kùczkama?
• Chto zatacył sã pòd przezwëskama Szrédrów Ben i Władi Òbzérôcz?
II.
• Ùłożë zdania z òkresleniama, chtërne są pasowné do pierszégò łżëkwiata: swiat je òbarchniałi, bùten szëkù, swiat na rãbë, zymkòwé kùczczi?
• Piesniczka Kòza pòłkła jeża nalazła sã w Kaszuby. Polska pieśń i muzyka ludowa (bi-bliografiô pòd piesnią) w dzélu pt. Świat na opak. Ùdokaznij, na spòdlim zamkłoscë piesni, że tam prawie je ji plac.
• Chto i pò co zaadaptowôł nã piesniczkã w swòjim lëteracczim dokazu? Co to nama pòwiôdô ò jegò aùtorze?
• Na spòdlim tegò i jinëch przëkładów ùdokaznij, że mòtiwë w lëteraturze wanożą.
• Òpòwiédz ò sytuacjach, w jaczich Trąba pòmôgôł Remùsowi swòjim mùzycznym kùńsztã?
• Òpòwiédz ò dzysdniowëch prima aprilisowëch szpôsach.
Bielawski L., Mioduchowska A., Kaszuby. Polska pieśń i muzyka ludowa. Źródła i materiały. Część III. Pieśni powszechne i zawodowe, Warszawa 1998.
I tak ne jastrë òdbiwałë sã na nym placu co rok jaż nadeszłë chrzescëjańsczé czasë i tuwò na wiedno zamieszkelë lëdze, i pòzwelë na sedlënã Jastarnią”.
Jerzy Samp, Bogini Jastra na międzymorzu (tłum. W. Myszk)
II.
W zëmie Kùba ni miôł leżnoscë do paseniô ani do zbiéraniô zela. Za to wëplôtôł kòsze. Wiôldżé abò czësto malinczé, taczé do sëpaniô kwiôtków w òktawie: czipë do seczczi i czipczi do skroba-niô bùlew czë do fùtrowaskroba-niô kòni. Pòtrafił téż ùplesc czësto ma-linczé kòsziczczi do òzdobë. Czasã téż wiązôł chrószczané miotłë.
Kòrzónczi, szczeble i brzozowi chróst zbiérôł na zymkù i òb lato.
Szëkòwôł to sobie i ùkłôdôł na szopce, a w zëmie bëło, jakbë na-lôzł. Swój ùróbk rozdôwôł abò za grosze sprzedôwôł, a za dëtczi mógł sobie cos kùpic do òbleczeniô.
Alina Pipka, Òwczôrz
III.
PROLOG
Wiele w nas ògni sã pôli I jak przë piéckù
Grzeją przë nich swòje rãce żôle.
Òbôcz, tam sedzy twòje òstatné słowò Òbgrëzłé jak gnôt przez jidącëch drogą.
Òbôcz, tam przë stole czekô syn na chłopską gôdkã.
Judôsz za dëtczi sprzedôwô nôdzejã, A strzébro grzéchù sëpie do miecha pòstu, Jesz òstało përznã czasu,
Kòżden mòże pònëkac,
Mòże dolecec i swòjã gwiôzdã ùzdrzec, Kò, noc jak kòt jesz chòdzy pò dakù nieba.
Wiele w nas rzéków zaczinô drogã, Zédżer jidze i liczi przëstónczi gòdzënów.
Witrzniô aniołóm skrzidła mëje w jezorze, Kò, je czas, żebë zazdrzec do zdrzódła,
A swiãtim nałożëc nowé òbleczenié mòdlëtwë, Krący sã kòło niedzelë,
Łączi i lëdze zaczãlë czëtac biblëjã zymkù, Rzéka widu przënôszô pòd chëcz redosc zwònów I chòc midzë nama rozléwô sã cemnô gôdków wòda, Jô bùdëjã w nen dzéń mòst – na zgòdã.
(…) Ùcékają wszëtczé biésë,
le chto jemù dôr przëniese?…
Wej, ju wëskòkł przebisniég smiało tarczã sniegù tnie, za nim jasczer żôłti wbiégł, złotą głowã kórnie gnie.
Tu przëzemnô trôwka môłô swój zelony tôflôk tkô, kwiatë stroją łąkã całą, kôrmią òczë barwną grą.
Tam kaczélce pôlą widë, żôgawice robią mùr.
Grif wëgóniô zewsząd biédã, co òbwiészczô pianié kùr.
Hùra! – strzélô, pãkô bór.
Nowim żëcym czipi droga, w górze różnëch ptôszków chùr téż tcy Jastrã, Jastrzëbòga.
Józef Ceynowa, Jastrzëbóg wëgóniô zëmã
Niewielny, żëjący jesz starëszce pòdôwelë mie rzeklënë i kaszëbsczé zwrotë, w chtërnëch gãbnô tradicjô ną pòstacją ùmòcniła. Hewò czile przëkładów: „Niech jima swiécy jastrzib a broni Jaster”, „W roczicërowim krzu mô diôbéł młodé, a w barabónach Jastrzëbóg – biôj-ta jich szëkac”, „Lëdze, dobrze zdrzëbiôj-ta, mòże w tëch zãpach mòrë ùzdrzibiôj-ta, chtërne dëszi Ja-strzëbóg, òn tam pewno je…”
(…)Midzë wioskama Miłoszewò a Lëniô są tak pòzwóné pùstczi – ôrt piôsczësti grzãpë, chtërnã, jak dalek jidze so przëbôczëc, wiedno pòzëwało sã „Jastrzëbóg”. To prawie z taczima môlama, na ògle, parłãczëło sã plachc, na jaczim zabôczoné bóstwò ùdostôwało òsoblëwą tczã. Më nie znajemë ju òbrządkù jegò wëznôwców.
Swójną próbã jegò òdtwòrzeniô wzął na se w dwadzestëch latach Józef Staszkò. Òpisëje òn jak no lëdze z lądu rëgnãlë na drewnianëch czôłnach na jeden òstrówk przińdny Hélsczi Kòsë. Bëła tam gromada célowò zwiozłëch kamieni, a westrzód nich wôłtôrz. Pògańsczé swiã- tnicë, òb czas misterium ògnia skłôdelë żëwą òfiarã z jagniãtów, miodu i zbòżowégò zôrna.
Skòrno pò religijnëch ceremóniach szedł pòmión głosnëch błaganiów do bòga Jastra, naczi-nała sã biesada.
- Żebë jesce nama na najich wòdach błogòsławic chcelë, ò jedurny naj dobrodzeju, wiôl- dżi a mòcny Jastro!
- Żebë jesce nama wiele rib wiedno wnëkiwelë do najich séców a żaków, ò jedurny do-brodzeju naji rózdżi!
- Żebë jesce wszëtczé grzëmòtë i górz swój strzimelë, a zesłelë nama wid, wiodro i słuńce ò mòcny, mòżnowładczi Jastro! (…)
KNÔPJidzëmë, jidzëmë z rózgama, Z pékama z głowë Jezësa Pana.
Bazunë wkół we wsë grają, Ò Bòżich renach przëbôcziwają.
GÒSPÒDËNI
W Wiôldżi Piątk
Dlô nikògò nie mdze wëjątk.
Dlô wszëtczich bãdze takô sama miara, Jałówcã kòżden dostónie zarô.
Pòmòżemë cerpiec Jezësowi, Niech tedë jałówc waje plecë zdobi.
DZÉWCZÃ I
W Wiôldżi Piątk wedle receptë,
Bùlwë, sledze z misków wëstôwiają łepë.
DZÉWCZÃ II
A jô móm taką gôdkã,
Jô wëmalëjã chëcz i drzewò kòl błotka.
DZÉWCZÃ III
Słëchôjta dzéwczãta, jô jidã terô misczi mëc, A pò pôłnim całą chëcz.
DZÉWCZÃ IV