I.
w naszim jãzëkù wszëtkò mòżesz nalezc w nim kòżdé słowò mô sztôłt
w nim mòżebno bëc co nie ùmarło
a mòże wëpiãkniało
Jerzy Stachurski, Słowò
II.
Słowa mòje òkrëszinczi chleba wërwóné zôrnóm
i spiéwë nabrzmiałëch kłosów Słowa mòje
Złotëch pòlów plón W czekanié
Na cwiardi nóż kòsnika Słowa!
zôrna nôdzeje
cëskóné w rodną zemiã naszich strón
w dbie
na jãdrzny kłos.
Jan Walkusz, Słowa mòje
Słowò jak chlébk
mùszi pôchnąc pòlã domôcą chëczą Miec w sobie Zôrno rodny zemi
zôparg – plac na dech zelonosc
i spódny kòrzéń
co cygnie òżëwczą soczëznã Dopiérkù pózni
przëchòdzy czas na zeżniwk brzadowanié
i ùmercé
Reszta zanôlégô Òd miectwa
Chtërno òstawisz pò se Na drëdżi zymk…
Wacław Pomorski, Słowò
III.
Ò gôdkò kaszëbskô, tobacznô, Nierôz jak kòpónka òpacznô,
Cwiczënczi:
I.
• Z kògùm i dlôcze prowadzy słowné biôtczi F. Cenôwa?
• Kògò i za co chwôli aùtor?
II.
• Zastanowi sã, do kògò mògłë bëc sczerowóné słowa – żëczbë z dramë B. Sëchtë.
III.
• Czegò tikô kritika w wiérzce A. Nagla Piszta? Chto je ji adresatã?
• Dlôcze pòeta zatacył sã za larwą błazna, cobë ùkôzac nieprawdzëwòtã akademicczich spiérków?
• Jaczima ptôchama sã pòsłużił pòeta i co wiész ò jich symbòlice w lëdowi kùlturze?
• Spróbùj i të stanąc w òbronie statusu jãzëka procëm werdiktóm procëmników ka-szëbiznë. Pòdôj swòje argùmentë.
Jô tu z tobą, mëslama ùskrzidlony, nad ten lôdżer szëbùjã jak òrzeł, bë brac nową karsznotã z naszi stronë do daleczich biôtk ò nasz krôj i mòrze.
Jôzef Ceynowa, Czëjã ce mòja rodnô mòwò
VI.
W jãzëkòwëch ùczbach dérëje dokôzóny pòzdrzatk, że tëli je swiatów, kùli jãzëków. Sapir i Worth bëlë ny dbë, że klasyfikacjô swiata je do czësta zdeterminowónô bez sztrukturã rodny mòwë. I czej nie czëc je gôdaniô, czej dżinie jãzëk – to na wieczi dżinie jaczis kùlturowi swiat. Bò kòżden jãzëk òdbijô w swòji słowiznie kùlturowé apartnoscë wôżné a tipòwé dlô dónégò nôrodu.
Kaszëbë sã kùńczą tam, dze ni ma jãzëka, a jich swiatã je Pòmòrzé. Nen swiat, jak gwiôz-da nie zgasnie, nie spòpieleje, dotądka czej Pòmòrskô gôdô pò kaszëbskù.
Jãzëk pòmòrsczich Słowianów stwòrził nié do pòwtórzeniégò kòncepcje i wespòlëzno-wé sparłãczenia. Stwòrził mitologiã Kaszëbów, zrëchtowôł ritm żëcégò, ôrtë gòspòdarzeniô.
Nadôł zemi i lëdzóm juwernotã.
Na juwernota pòkôzywô sã w codniowi mòwie, w mùzyce, w rozegracjach, w legeńdze, w spiéwanim, w codniowi robòce. Môwa je tej sklënianą kùglą kaszëbsczi kùlturë, ji òdbi-cym w przeszłosce, je dërchanim dzysô w kùlturze Pòmòrsczi. Zdrzącë w nã przedzywną sklënianą kùglã, jidze ùzdrzec wszëtkò, co twòrzi i co wëpòwiôdô Kaszëbë...
Michał Mońko, Opowieść o trwaniu Kaszub (tłum. W. Myszk)
VII.
Dëchë Òjców Naszich Co sedzyta Na mòdrëch Blónach Westrzód Łąków Niebiesczich Módlta sã Za nama Żebë më Sënowie WajiNigdë Nie zabëlë MòwëNaji
Roman Drzeżdżon, Mòdlëtwa za…
Kto ce z rogù nie zażëje,
Nie mdze czuł jak wieszczi wëje, A nie rzecze cë krzôk i trôwa, Jakô to piãknô mòwa.
Krystyna Muza, Torfkaszëbskô gôdka
IV.
Chcôłbë jô pisac ò dzecach co nie beczą ò matulë co wiedno sã ceszi ò drogach prostëch jak sznurk i ptôchach co dërch cwierkają le ni mògã
bò mòwą naszą zełgac nie zdołóm
Stanisław Janke, Niezełgónô mòwa
V.
Jô wcąż ce czëjã, mòja rodnô mòwò, chòc òd strón naszich mie lôdżer dzeli, lôdżer i ta zawierëcha krëwawô, co nama zdzérô Tatczëznë zwelã.
Czëjã ce, zamkłi bënë, pòprzez mùrë, w lëfce rwónym czarniélców szwargòtã i szczãkã kãsznëch szczërzi szarobùrëch, co tak jazgòcą, że jãczi krôta.
A czëjã ce wiedno, za dnia i w nocë, w òbarchniałim nielëdzczim rëmòrze, tej, cze arkónów szãtorzą sã mòcë, tej, cze krôsniã przed cëzym sã kòrzi…
Czëjã ce, bò jem twój a të jes mòja, nasze stronë cëdnym pòdarënkã;
òd dzecka jem karszniony dobrã twòjim, nim dali mie służisz, bez ustankù.
Prawie ters mie mòcą jes, mòwò swiãtô, wcąż w ùszach móm twé zbawienné radë –
„Miej zwelã w Tatczëznie i rwij pãta, cëzym do kòlón nigdë nie pôdôj…”
VII.
• Chto i za kògò mô sã mòdlëc w wiérztce R. Drzeżdżona?
• Czim dlô aùtora są Dëchë Òjców naszich? Jak òstałë tuwò achtnioné?
• Jaczi je przedmiot mòdlëtwë? Czemù „jô” liriczné bédëje, bë sã mòdlëc w ti sprawie?
Ùprocëmnij sã do te.
• Wëpiszë zamiona z wiérztë i òdmieni je.
Cwiczënczi:
I.
• Rozszerzwi mëslã pòetë z wiérztë Słowò, że w kaszëbsczim jãzëkù jidze zamknąc wszëtkò, że jidze nim wszëtkò òpisac a wërazëc.
II.
• Do czegò ks. prof. Jón Walkùsz przërównëje słowa?
• Ùdokaznij, że pòeta zatacył sã pòd pòstacją séwcë.
• Jaczi mô bëc plón jegò pòeticczi robòtë?
• Do czegò òstało przërównóné słowò w wiérzce Wacława Pòmòrsczégò?
• Do jaczégò zdrzódła słowa òdsyłô liriczny pòdmiot i dlôcze òno je taczé wôżné?
• Kògò przëbôcziwô w ti wiérzce pòeta?
• Dokònôj pòrównawczi analizë wiérztów.
III.
• Jaczi je klucz do zrozmieniô kaszëbsczi mòwë? Do jaczich mòtiwów òdwòła sã pòetka?
• Wëpiszë z wiérztë epitetë tikającé mòwë.
• Òdmieni znankòwnik z jistnikã piãknô mòwa.
IV.
• Napiszë procëmstawnotë do przedstawionëch w wiérzce St. Janke sytuacjów.
• Jaczi swiat chcôłbë widzec pòeta? Jak òn sã mô do juwernotë?
• Jaczi cedel wëstôwiô sobie i swòji mòwie „jô” liriczné?
V.
• Z wiérztë J. Cenôwë wëpiszë òkreslenia ò pòłożenim liricznégò pòdmiotu i òpòwiédz ò tim.
• Dlôcze mòwa je zdrzódłã mòcë dlô liricznégò pòdmiotu i w pòkònanim jaczich trudnosców òna mù pòmôgô?
• Jak pòdsztrichnął liriczny pòdmiot swòje sparłãczenié z mòwą?
VI.
• Bez co, wedle aùtora, zdeterminowóny je swiat?
• Co dżinie, czej dżinie jãzëk?
• Czegò zdrzódłã je jãzëk?
• Co stwòrził jãzëk kaszëbsczich Słowianów?
• W czim je zamkłô kaszëbskô juwernota?
• Napiszë wëpòwiesc, w chtërny ùkôżesz kreacje kaszëbsczi mòwë w wëbrónëch doka-zach kaszëbsczi lëteraturë.
III.
Żukòwò to wies pańskô. Bëła nią ju za czasów Swiãtopôłka Bëlnégò i za Mszczëgów, òsta nią téż pò dzys dzéń i nią bãdze na wieczi wieków. Amen.
Ale cobë żukòwianie bez tã chwalbã nie wnëkelë w za wiôlgą bùchã przënôlégô jima téż jaczis flëczk przëszëc. Taczich flëczków móm dlô nich czile. Jeden z nich je dëcht pasow-ny na pòrwópasow-ny jãzëk niechtërnëch babów. A pòrwôł sã jima bez to, że rôd môłpùją cëzëch i w cëzënie widzą wiedno co lepszégò nigle w bëlny swòjiznie.
Jidącë bez Żukòwò czëjã, jak jedna takô baba szkalëje na swòjã żôrotną córeczkã:
- Tyle razy czi gadam, że masz mówicz doma i w szkole le po polsku. A ty nie chczesz tego czucz, co czi mamusza radży. To sobie wnykaj w ten szadi łep! Gdy jeszcze raz bendę miała cziti, że beńdżesz z dżeczmi gadacz po kaszubsku, to czi szpéri uczidnã. Nie darwasz myszlecz, że mamusza chce dla czebie licho, chcã dla czebie dobrze. Gdy bendżesz tak dobrze w szkole mówicz po polsku jak twoja mamusza, tej bendżesz zbieracz dicht same piontki!
Chcemë le so zażëc!
Aleksander Labuda, Żukòwò – wies pańskô
Cwiczënczi:
I.
• Na spòdlim tekstów H. Derdowsczégò, R. Drzeżdżona i K. Òstrowsczégò ùdokażë prôwdzëwòtã scwierdzeniów B. Sëchtë:
„Wyrazy mają nie tylko historię, lecz także geografię.”
„Bez czynnika geograficznego nie ma wyczerpującej charakterystyki słownictwa gwarowego ani pełnego obrazu życia poszczególnych wyrazów.”
• Kòrzëstającë z rozmajitëch słowarzów pòdôj jesz jinszé przëkładë gwarowégò zjina-czeniégò Kaszëb.
II.
• Pòdôj przëkładë jinëch pòwiôstków òsmieszającëch lëdzy, chtërny wrócëlë sã nazôd pò niedłudżim czasu do rodzynny wsë i czëjącë sã lepszima òd jinëch ùdôwelë, że za-bôczëlë rodny mòwë i, jesz do te pòkrãtno, gôdelë leno pò pòlskù.
III.
• Czegò tikô problematika feliotonu Gùczowégò Macka?
• Na czim zanôlégô smiésznosc mòwë niechtërnëch żukòwiónów?
• Jaczim pòrzekadłã kùńczi swòje felietonë Gùczów Mack? Czedë ùżiwają gò Kaszëbi?
Pòmòcné mòże bëc zdrzódło: Język kaszubski. Poradnik encyklopedyczny pòd. red. Je-rzégò Trédera.
• Pòdôj argùmentë, analizëjącë żëcé A. Labùdë, że béł òn rozlubiony w kaszëbsczim jãzëkù.
• Jakô prôwda je zamkłô w kaszëbsczim pòrzekadle: Jakô chòwa, takô mòwa? Napiszë wëpòwiesc na nen temat.