Jak jem jesz rôz wezdrzôł w twòje òczë, tej të miôł w nich dwie wiôldżé łzë. To pewnie są te kôłpie, jô so mëslôł, bò dzys jich nie bëło na wòdze.
Pòtemù ju cebie wiãcy nie bëło na nym sztrądze, le rozsëpóné szklëniané pôcórë, jak sztëczczi zabôczo-négò czasu i te zwònë, chtërne jesz wcyg zwòniłë, dopòwiedzałë całą resztã. Ters të pewnie chòdzysz sobie stegną strzód gwiôzdów w tim twòjim mańtlu z jantarowi dôczi, chòdzysz pò ti twòji biôłomlécz-ny stegnie, zbiérôsz mòdrôczi, mlécze i marzëbión-czi jak piérwi słowa do wiersza.
Przińdz, Jankù, chòc jesz rôz z tą twòją krutą do Chmielna i pòstaw jã na stole strzód melodii kaszëb-sczich zgrôwów, i pòwiédz – tak jak të to rozmiejesz nôlepi – że to wszëtkò baro widzy sã samémù Panu Bògù, a aniółkóm dodaje ùcechë.
Jan Walkusz, Stłëkłé pôcôrë na jantarowi stegnie
Janowi Drzeżdżonowi
Przëszlë do mie. Lëdze przëszlë. A jô bél jakbë nimò. Òni przechôdelë wiedno wie-le razy wedwie-le mie. Mòże czasã, czej co brëkòwelë, zachôdelë téż do mòji chëczë. Në, a terô przëszlë do mie? Kò doch mie ju tu dôwno ni ma. Nie wiedzą òni ò tim?... Aaa!
Jô ju wiém! Dlô nich to je to jistné. Czë jô jem, czë mie ni ma… Wejle, jak òni bëlno rozmieją gadac! Ò lëteraturze, ò snôżoce slowa, ò żëcym, ò smiercë – alaże! Czegò to sã czlowiek wszëtczégò nie dowié. Mùszã sã jima lepi przëzdrzec. Wëzdrzą, jakbë jima bél chto ùmarli. Gwësno sã jima wëdôwô, że to sygnie sã dobrze òbléc, a pòd tim òbleczenim dô sã skrëc wszëtkò to, ò czim pò prôwdze mëszlą? Blós to nie je tak let-kò. Mie nie je trzeba wiele, a jô wiém ò tëch lëdzach to, czegò òni nie chcelë, żebë jô wiedzôł. Mie sygnie, jeżlë blós na nich wezdrzã. Wiém ju terô, chto przëszedl do mie, a chto dlô tëch slów, co jich tak wiele bëlo wërzeklé. Jô doch wiedno gôdôl, że lëdze są malińczi. Tak je gwës. Tëch, co rozmieją żëc, nie je wiele. Tëch, co rozmieją prze-baczac, jesz mni. Tëch, co rozmieją żëc dlô jinszich, ni ma ju wnetka wcale. Jo, jo…
Bëlobë lepi, czejbë zamiast tëch lëdzy, przëszlë tu do mie dwa Biôlé Kôlpie. Ptôchë bënômni nic nie gôdają. Blós zdrzą na czlowieka tima òczama, jakbë sklënianyma.
Kôlpie rozmieją wiele wicy jak lëdze.
Artur Jabłoński, Lëdze Graficzné òpracowanié
Agata Staroń i Krësztof Slązôk [w:] Sztrądã słowa, Lublin 1996.
żebë wchlonąc w se a przetrawic to, co jemù pò glowie chòdzëlo. Niejednégò jem nie dożdôl a niejednégò żalëjã, co mie z Przëjacelã Janã nie bëlo dóné dokònac. Jednégò dnia pòwzął òn taką mësl, żebë më dwaji ùdelë sã na prachôrkã za prachôrzów prze-zeblekli, a doznelë sã lëdzczégò przëjãcô. Chcôl òn to nasze wspólné przeżëcé, równo mésterno na papiór przelôc, ale widzec nie bëlo to nama dóné.
Roman Skwiercz, Wspòmink ò Janie Drzeżdżonie
Jinaczi jô zwòniã ùmarlim, jina-czi wieselnikóm, a jesz jinajina-czi jak sã pôli. Nômili jô slëchajã glosów mòjich zwònów wieczór: wszãdze je cëchò, jakbë kòżdé steblo trôwë slëchalo, jak-bë nigdze nikògò nie jak-bëlo. Wszãdze je sztël, le zwònë swòje òdprôwiają tak, jak wiedno, a chto to wié: na dobré, na zlé, czë tak mùszi bëc, czë nié, Jô tegò nie wiém, a mòja Klara téż nié.
Dalek i szerok są czëc zwònë, ale nié wszãdze, nié wszãdze i nié wiedno.
Nasz czas téż minie.
Jan Drzeżdżon, Zwònnik
(…) je cëchò, jakbë
kòżdé zdebło trôwë słëchalo, jakbë nigdze nikògò nie bëlo…”
Jan Drzeżdżon, Zwònnik
Tytus Kamil Rolski, Zmachcënk
Tak czë jinak kaszëbizna je nié le baro wôżną, ale integralną cząstką bòkadnégò ùsôdztwa Jana Drzéżdżona. Dlô nëch, jaczim jegò òdbiér nie je drãdżi, na cygłô bëno-wô diskùsjô ò jistoce kaszëbsczi dëszë bãdze mòże rodzajã meditacje. Kò mòże jinëch zadowòlą miniaturowé òbrôzczi i rodzajowé scenczi przëwòłiwóné w ti proze na pra-wach reminiscencje. Równak na gwës mómë do czënieniô ze znaczącym zjawiszczã.
Wëjątkòwim przede wszëtczim bez jinosc bédënkù Drzéżdżona w ùprocëmnienim do tegò, co donąd zajistniało w naszi lëteraturze.
Jerzy Samp, Kaszëbizna w proze Jana Drzeżdżona (tłum. R. Drzeżdżon)
Nicht nie wiedzôl
Ùzdrzec w Widze Blós dzôtczi
Roman Drzeżdżon, Ò jidzenim chlopa
kacjowëch dzejaniów cząd, czej szkól- ny mòże wëbiérac i bédowac, a òbò- wiązkã szkólnégò je przëblëżëwac dzeckù wprzódk to, co je dëcht krót-kò. Je tej czas na lëteraturã, chcemë jã pòzwac „regionalną”. Sprawa regio-nalny edukacji to apartny i baro szero-czi (zresztą zarzékający) temat, le tuwò blós go côrniemë – sygniemë prosto do tekstów pisarza zrzeszonégò wie-le nitkama z nają pòmòrskò-kaszëb-ską tatczëzną. Jón Drzéżdżón zjiscył w swòji bòkadny i wcyg żdający na ùt-cëwé nôùkòwé òbrobienié trilogiã dlô dzecy. Trilogiã ò Patalonkach. To trzë czekawò wëdóné ksążeczczi. Kraina Patalonków, Poszukiwania i Wśród Ludzi
Jowita Kęcińska, Drzéżdżón dlô dzôtków (i nié leno) (tłum. R. Drzeżdżon)
Z méstrã Janã zetknąl jem sã nôprzód w jegò kaszëbsczim ùtwórstwie. Wësok jem sobie cenil Jegò kùnszt, a baro blisczi béł mie swiat, tak mésterno a z wiôldżim szëkã przedstawiony. Z czëtaniô Zwònnika czerpôl jem prôwdzëwé rozkòsze, chtërnëch mie nigdë nie bëlo za wiele. Z wiôlgą ùcechą chlonąl jem na nowò òdkrëté slowa, z chtër-nëch kòżdé nioslo ze sobą jakbë wińc rozmajitëch skòjarzeniów. Swiat Zwònnika bél mie tak blisczi, jakbëm jô w nim sóm kòrzeniama glãbòk sedzôl. Ni mógl jem sã przë tim nadzëwic, jaczi to czlowiek rozmiôl òblec w slowa to, czegò bë żódna fòtografiô piãkni a wiérni òddac ni mògla, jakbë tak mógl fòtografòwac nié le to, co òkò widzec pòtrafi, ale téż to, czim lëdzkô dësza żëje. Tą lëteracką maéstrią, tim kùnsztã, tim szëkã a wdzãkã bél jem pò prôwdze zaùroczony.
(…) drëgą glówną nôdgrodã z cëzégò pisarstwa dobél jem za rzãdã z Janowégò Zwònnika. (…)
Òn rozmiôl sã cali w slëch zamienic. Òn rozmiôl w klôsztorze sã zamknąc, czle to òswòbòdzenié òd swiata a lëdzy mia Jegò mëslóm na papiór przelónym przëniesc
red. Renata Mistarz, Gdańsk 2007
• Dlôcze bòhaterowi tekstu bëło cãżkò, czej ùzdrzôł na rodzynnym dodomie tôblëcã kù swòji tczë?
• Kògùm bëła Helena Rutta?
• Pòdôj przëkładë pòcwierdzywającé, że narratorka znô lëteracczé dokazë bòha-tera
Przëkładë miejscowòscë:
rzéczi:
ptôchë:
lëdze, jich òkreslenia:
zdarzenia:
• Wëbierzë, twòjim zdanim, nôcekawszi wëjimk z przewòłónëch przez aùtorkã do-kazów J. Drzéżdżona i òdczëtôj gò w klasë.
• Ùdokaznij prôwdzëwòtã scwierdzeniô aùtorczi ò Janie Drzéżdżonie, że kòżdé jegò słowò bãdze terô drogszé òd złota.
• Napiszë charakteristikã òsobë ùkôzóny w wiérzce R. Drzéżdżona. Ùdokaznij, że mòżemë gò przërównac do Jana Drzéżdżona, chtërnémù wiérzta òsta dedikòwónô.
• Na jaczé òbòwiązczi szkólnégò dôwô bôczenk J. Kãcyńskô? Pòdôj swòje argùmen-të, że regionalnô edukacjô to zarzékający temat.
• Zastanowi sã, w jaczi òdmianie kaszëbiznë kôrbilë ze sobą òb czas zéńdzeniów dwaji drëchòwie – Róman Skwiercz i Jón Drzéżdżón. Z jaczima jesz ùsôdzcama pògôdôłbë so w tim kaszëbsczim dialekce bòhater wspòminkù R. Skwiercza?
• Jaczim dokazã J. Drzéżdżona i dlôcze béł zaùroczony aùtor wspòminkù?
• Co bëło zdrzódłã natchnieniô ùsôdzców? Co pòmôgało jima w lëteracczi robòce?
• Kògò i dlôcze przëbôcziwô Zwònnik – bòhater òpòwiôdaniô J. Drzéżdżona?
• Czedë i dlôcze nômili òn słëchô głosów swòjich zwònów? Przërównôj drëdżé zda-nié òpòwiôdania z mòttã wiérztë T. K. Rolsczégò.
• Wëwidnij sparłãczenié mòtta z pierszą strofką wiérztë i wëjimkã Zwònnika.
• Jaczé wseczëca zrodzëło w liriczny òsobie wsłëchanié sã w głos zwònów? Nalezë w teksce J. Drzéżdżona jich przëczënã.
• Òpòwiédz, jak òddôł mòtiw przemijaniô J. Drzéżdżón i pòeta.
• Na jaczé znanczi ùtwórstwa J. Drzéżdżona dôł bôczënk J. Samp?
• Z jaczich dokazów J. Drzéżdżona pòchôdają słowa z Gùstã szmakòwanié dobrëch kùchów ù Agnesë, biôłé kôłpie w wiérzce M. Bòszke?
• Dlôcze J. Drzéżdżón mô na zemi wieczné bëtowanié?
Leżisz w grobie Wasto Janie Ju òd wiele lat
Ale pòwiôstczi kaszëbsczé Bãdą dërch wieczny czas Twòje z Gùstã szmakòwanié Dobrëch kùchów ù Agnesë Abò Twòje biôlé kôlpie Przëpòminac bãdą Cebie Przez to tu nasz Wasto Janie Môsz na wieczi bëtowanié
Maria Boszke, Pamiãcë Jana Drzeżdżona
Cwiczënczi:
• Do jaczi wiérztë nawlékô ks. prof. J. Walkùsz dobiérającë słowa: kôłpie, zwònë, gwi-ôzdë?
• W wëjimkù eseju nalezë òkreslenia, jaczich ùżiwôł J. Drzéżdżón w swòjim ùtwór-stwie, a przëwòłóné tuwò przez ks. prof. J. Walkùsza.
• Wëczëtôj z tekstu, jaczégò kònkùrsu Jón Drzéżdżón béł jurorã? Co mòżesz pòwie-dzec ò słowach pòwôżaniô dlô kònkùrsu?
• Zazdrzë do wiérztë J. Drzéżdżona Przëszlë do mie… Pò òdczëtanim kòżdi strofczi wëpôłnij tôbelkã.
Chto? Co?
Przëszlë
• Przedstawi òdniesenié liriczny òsobë do tëch, co towarzą ji w òstatny drodze. Ja-czé są jich wzôjné relacje?
• Jak zachòwùją sã lëdze? Kùli môla pòswiãcył jima pòeta w przërównanim z boha-terama, chtërnëch ùmôlowił jes w tôbelce?
• Ùdokaznij, że aùtor eseju Lëdze nawlókł do wiérztë Przëszlë do mie…
• Jaczi mòtiw wiérztë wëapartnił?
• Òkreslë mówiącą òsobã w teksce. Dlôcze je òna zadzëwòwónô zachòwanim lëdzy?
• Scharakterizuj pòzdrzatk narratora na lëdzy.
• Do jaczich dokazów J. Drzéżdżona òdwòłiwô sã K. Lewna?
• Jaczé place òdwiedzył pisôrz i jak sã zjinaczëłë òd czasu jegò tam niebëcégò?
Dlôcze nie chcôł w nich òstac? Czedë bëło mù w nich dobrze i czegò szëkôł? Kògò spòtkôł?
• W jaczich pòdónëch wëżi tekstach òstało zachòwóné bëlaczenié?
• Napiszë wëpòwiesc, w chtërny ùdokaznisz, że kòżden tekst, chtëren stôwô sã in-spiracją twòrzeniô, je nôlepszą recenzją wëstawioną jegò ùsôdzcë.
• Jaczé, króm òpisónégò na òdjimkù, znajesz jesz jin-szé lëteracczé kònkùrsë na Kaszëbach sparłãczo-né z mionama ùtwórców.
Kôrtka z wierzchùcëńsczégò Partu KPZ, XII Powiatowy Konkurs Prozy i Poezji Kaszubskiej Bë nie zabëc mòwë starków [w:] Wielcy Kaszubi Synowie Ziemi Puckiej, red. J. Kirkowska, Wierzchucino ‒ Bydgoszcz 2010
Ò mòwie
I.
Do Malotków przëjacha ómama z wôrzińsczich pùstków. Chca sã dowiedzec, jak sã czëje sënowô pò tim przëbëtim chërskù i co wërôbiô ten môłi knérps Léónk, chtëren witro bãdze miôł dwa latka.
- Jak ù niegò je z mòwą? Czë òn ju gôdô całą gãbą? – to bëłë ji pierszé słowa.
- Léónk gôdô ju wiele słów, ale jegò mòwa je jesz dzecynnô, takô baro rwónô – wëklaro-wa sënowô Jula.
- Wié óma, òn ju gôdô: mëma, tata, papù, mëma pisz, mëma da, da, tata la, la, la. A jô mù spiéwóm w mòwie starków kaszëbsczé kòlibiónczi – pòchwôlił sã tata.
- Mòwa to je wiôldżi skôrb dóny przez Bòga i jã mùszimë szónowac, achtnąc jak pôcérz – westchnã ómama.
Do jizbë wnëka rozżôlonô jak wãdżel Liska. Bëła tak zmachónô, że jaż ji òdebrało mòwã.
Wësapa sã, wëkaszla, a tej jak weszła na mòwã, spita sã swòjégò tatka:
- Tatkù, mògã sã wëkãpac w naszim stawie?
- Ani mòwë! Pò pierszé wòda je za zëmnô, a pò drëdżé, të jes jesz za môłô. Të sã mòżesz ùtopic, a chto bãdze kòlibôł naszégò Léónka?
Słowa tatë nie bëłë pò mëslë Lisczi, chtërna złô òbrócëła sã na piãce i pòdkôrbia cëchò za tatą: Ni ma mòwë, ni ma mòwë.
Za sztërk do chëczi wlecôł pies Ami, chtëren wëmiôtôł ògónã na wszëtczé stronë, wspinôł sã na tilné szpérë i szczekôł w stronã dwiérzi. W nym dwiérze sã òtemkłë i do chëczi wpara-dowôł brifka, pòdôł tace lëst, a tej kôzôł sã pòdpisac na taczi bòdze papioru.
- Wejle, taczi pies mô téż swòjã mòwã! – rzekła ómama. – Òn doch chcôł pòwiedzec, że nadchôdô lëstowi.
- Nié blós pies, ale wiele jiny zwierzënë pòtrafi gadac pò swòjémù – doda sënowô.
- Më gbùrzë, rozmiejemë dokładno mòwã swòji chòwë – dodôł do tegò òjc i zaczął sã òblakac w nowszé ruchna.
- A gdze të sã wëbiérôsz, że sã tak strojisz? – spita sã jegò białka.
- Jô mùszã jic na zebranié do szkòłë. Tam mô przëjachac jaczis mówca z pòwiatu i mô nama wëklarowac jaczis wôżné sprawë.
Bòlesław Bork, Mòwa
II.
Trzeba jednak wiedzec, że Stwórca, jak czedës pòdzelił pierszégò człowieka, tak pòdzelił i lëdzką mòwã na dwa dzéle: „rajską” (na pamiątkã, że tam bëlë) i „pieczelną” (na pamiątkã tegò Pùrtka, co w pòstacji żnije na drzewie sedzôł). Jedny lëdze trzimelë sã barżi ny mòwë rajsczi – ti żëlë dosc zgódno. Ale drëdżi czãscy òdzéwelë sã do se w mòwie pieczelny – ple-skòtelë bez miarë, pòdkôrbielë so, łgelë, òbmôwielë sã wzajemno i sã szkalowelë. I tak na nen swiat przëszłë łżélstwa, pògòrchë, szkalindżi i wòjnë.