przeklãti, chto sã wstidzy swòji mòwë macerzińsczi.
/Florian Ceynowa/
Na dół sã ju schilô mòje żëcé na wieczórné jidze gónë, i jem sóm, dëcht òpùszczony, òmòtóny w zamëszleniu.
Dôwni jak czej dąb jem stojôł w bòrze I sã mòcowôłem z bùrzą,
I sã nie pòddôłem w zuchternoscë Chòcô las sã dżął jak lëchòtné zbòżé.
Ale dzys jô pògòrzelnik – Jak czej kòmin òczadzony stojã Westrzód rumòwiska.
Piérwi jak czej môłniô jô żem rozdzarł chmùrë na kòmùdnym niebie i jak wizer skamieniałi
sôdł jem na rozstajny drodze.
Niech mô wiadło młodé pòkòlenié, Żem sã wôżił płënąc procëm prądu, Włôsną deptac stegnã bez ùgòrë.
Jan Karnowski, Rozmiszlanié Cenôwë.
Drëdżi dzél (Pisóné w 50. roczëznã smiercë Cenôwë)
Chòcô cã ni ma, dôwno jes w grobie, Diadë tam miru nie dadzą tobie!
Chto leno drogą mimò tam bieżi, Cëskô esz kamiéń, gdze tëli jich leżi!
Czë to ju nigdë zelonô trôwa, Nie skrëje krziwdë kamianny wôł?
Czë leno we wzgardze rosnąc mô słôwa, Za to, żes serce le kaszëbsczé miôł?
Chòcô tam z dôla wrzôsczi mie gònią, Do twòjich prochów sã nie bòjã przińc, Dobrze jô czëjã, na darmò manią, Diadë sã tobie nôleżi wińc!
Jan Karnowski, Cenôwa
Cwiczënczi:
• Zdrzącë na titlową stronã dokazu Floriana Cenôwë òdczëtôj, kògò pòdôł òn jakno aùtora, a pòd jaczim pseùdonima sã sóm zatacył? Dlôcze zastosowôł ten kamùflôrz?
W rozwidnienim tegò pòmòcny mòże bëc tobie wstãp J. Trédra Autorstwo Rozmowy Polaka z Kaszubą, [w:] Ceynowa F., S., Rozmòwa Pòlôcha z Kaszëbą, Gdańsk 2007, Instytut Kaszubski w Gdańsku, s. 15 -18.
• Cenôwa jakno pierszi wëzwëskôł elementë tzw. lëdowégò katézmùsa w kaszëbsczi lëteraturze. Pòdôj, jaczich miôł pòstãpników.
• Wëpiszë z dokazu F. Cenôwë pòzwë miastów i jich lëdową genezã i przërównôj je z infòrmacjama pòdónyma w przëpisach [w:] Ceynowa F., S., Rozmòwa Pòlôcha z Kaszëbą, Gdańsk 2007, Instytut Kaszubski w Gdańsku.
Kamień Pamięci Floriana Ceynowy odsłonięty i poświęcony 22 listopada 2007 roku [w:] Wielcy Kaszubi Synowie Ziemi Puckiej, red. J. Kirkowska, Wierzchucino – Bydgoszcz 2010
Nieùrzasłi dëch Cenôwë Kòscérzi sã westrzód nas.
Czidô w strënë naszi słôwë, Òbznôjmiwô nowi czas.
Krzosô bëlnotã spaniałą, Rozniecywô dzejów wid, Pònëkiwô w biôtkã wdałą Za domôcëznã, za lud.
Òn pòdskôcô w sercach płomë, Rozwidniwô môłnią smrok I rodné òdmikô brómë, W przińdnosc czerëjącë krok.
Jegò dëchã sã òbmëwac, Ùskarnienim wiôldżich zgrôw, Wespół jidzemë zmòcniewac Nasz widzałi, rodny drôw.
Pòkrzesóny jegò dëchã, Spiarti jegò bëlnotą,
Przëòblokłi w swójską bùchã Pòjmë w przódk z kaszëbizną!
Jan Trepczyk, Pójmë w przódk
Pytano kiedyś Ceynowę, dlaczego tak usilnie zabiegał o otwarcie drukarni, dlaczego dru-kował swe książeczki dla ludu kaszubskiego i rozdawał je za darmo, gdy przecież mógłby za te pieniądze zrobić „coś lepszego”…
Na to miał odpowiedzieć: „Ceynowa właśnie z myślą o tym lepszym czynił to, co czynił.
Te książeczki są jak kamienie na murach czy na szańcach. Służą do obrony i do ataku. Gdy będzie ich wiele, wróg nie dostanie się do wnętrza twierdzy, a jako oręż są doskonalsze niż jakakolwiek inna broń…
Leon Roppel, Książeczki kaszubskie
Ù niegò [Remùsa] bò téż nabiwac bëło mòżno ksążczi, jaczich nie przedôwelë w niżódny ksãgarni, jak: (…) Skôrb kaszëbskò – słowińsczi mòwë, naszégò Cenôwë.
Aleksander Majkowski, Żëcé i przigòdë Remusa
I znôwù lôtôł pò jizbie.
- Ja, to je sztuka, że mùszimë to zrobic jinaczi – zawòłôł Teska. – Czë pón cos czuł ò Cenôwie z pùcczégò krézu. Dzys òn je doktorã bòdë kòle Swiecô i ksążczi drëkùje pò kaszëbskù.
- Czë nie znóm szadégò Florka? – Dëc sóm gò tu w Krëbanowie widzôłem. Czilka lat temù chcôł tu zrobic zgromadzenié i założëc towarzëstwò rzemiãsników. Ale mù sã ta sztuka nie ùdała, bò ksãżô i fòlwarczanie nie bëlë za tim.
Czej ù naju na Kaszëbach dzeckò zaniemòże, Jidze matka do kòscoła przed òblicze Bòżé, Jidze dali midzë lëdzy òd chëczë do chëczë,
Wszãdze – płacząc – radë szukô, czej ból serce piecze…
Tobie nôród nasz kaszëbsczi, że żes béł z doktorë, Taczi biédny béł, żôrotny, òd wëszczérek chòri, Żes pò swiece jemù chòdzył, òd chëczë do chëczë I jak dżôd nen swiat przedeptôł, co sã z czijã wlecze.
Lëdze, jak zazwëczôj lëdze: kąsk krącëlë łbami, A të chòdzył, serca szukôł midzë Słowianami.
Jeden wzdrëgôł remionama, drëdżi łajôł „nara”, Trzecy grëpkã wąchôł zdradë. – Cebie niosła wiara!
Czej syn Sławë na twim grobie klãknie, łzë wëleje, Twòja wiara i nôdzeja w sercu mù zacnieje, I do dëszë sã òdezwie brzãk harfë eòlsczi:
„Ni ma Kaszëb bez Pòlonii, a bez Kaszëb Pòlsczi”!
Hieronim Derdowski, Wòjkasyn ze Sławòszëna (Dr Florian Cenôwa)
Doktorze!
Alojzy Nagel, Na grobie Wòjkasëna
Noc bëła Czej bë nié Florian, nen Wòjka syn.
Òn zbiôtkòwôł trudi kądka jic, bë zdobëc wid,
(wiesoło)
Ej, Marta! Jesce do swiata. A jak wami sã nasze Kaszëbë widzą? Wë jesce pò prôw-dze… przekãsnô. (smieje sã)
PRZEKÃSNÔ
To je takô sprawa… Kaszëbë? Kaszëbë? Terô je nowember 37. Mój tatk ju tëli lat nie żëje. Jô móm krótkò szescdzesąt, to znaczi, że bez dwadzesca lat jô ò tëch sprawach nie mësla. Pòżdôjce! Jô mùszã przësadnąc… A mój tatk wiele prawił ò… Chtëż to béł?
Ej, Panie?
LUCYJKA
Cenôwie…
PRZEKÃSNÔ
Tak! Tak! Cenôwa… Jenkù, jaczé to stôré dzeje…
LUCYJKA
Mało chto ò nich mësli tu na wsë…
PRZEKÃSNÔ
Jo. Tegò we wiôldżi ù nas ni ma módze… Tëli jak le zôgónk je. Jak le grable sygną…
(…) LUCYJKA
Môce, Marta, prôwdã. Ale zdrzëce, czë wajô chëcz nie je wiecznoscą procëmkù nas?
Czë òna nie je piãknô? I temù wiecznô? Czë ni mô òna swòji historie? Kò, tam Cenôwa sã tacył, a twój tatk, Marta! A të, Marta? Statczi twòje i całé to żëcé, dobrze patrzce. Kò, to je ta najô kùltura. Òstónie le z ni to, co je wieczné, przenôszóné lëdzką prôcą.
Przekãsnô
Terô rozmiejã… terô ju czësto wami wierzã…
Jan Rompski, Pòrénk
Cwiczënczi:
• Do czegò przërównëje sebie liricznô òsoba w wiérzce Rozmiszlanié Cenôwë?
• Przedstawi, jaczé wseczëca towarzëłë liriczny òsobie i dlôcze prawie taczé? Òdniesë sã do biografii F. Cenôwë.
• Ùdokaznij, że słowa wiérztë brzëmią, jak òstatnô wòla òjca - załóżcë.
• Z czim mùszôł sã biôtkòwac òb czas swòjégò dzejaniô bòhater wiérztëCenôwa?
• Ùdokaznij, że wiérzta je cedlã fascynacji dlô dzejaniô Cenôwë i òsoblëwi dejowi kôr-biónczi midzë adresatã wiérztë a liriczną òsobą i wëraznym przëznanim dzewiãtnôsce- latnémù ùtwórcë dobëtnégò wińca.
przëdô.
Jan Karnowski, Krëbanë w labece
Wpatrzony w ce, lëdu mój, ùzdrzôł jem òbrôz twój, na chtërnym trójné rozlóné są bar-wë: niewiadë, słabiznë, dëcha wëstëdzałégò bez célu i ból szarpnął mim sercã, chlëch roz-dzarł dëszã – chlëch cëchi, fùl żôlu i skòmë! Òj, kùliż bë jem włożił, kùliż dôł krëwi gwôsny na rozżôlenié płomù twòji jistë – na rozżôlenié célu… Pùdã wic zabëtim szlachã topòra miłotë sladë wëcënc sztaturë szlachòtë Òjców i tobie, lëdu, na pòblos wëstawiac, jiże w Nich môsz cél ùzdrzec i gò dëszą wszedną ùmiłowac! Bë òbrôz twégò żëcô stôł sã żëwim, przemikłim lubienim bez kùńca tatczëznë zgardzony; bë jes wznikł nade zmùrszałą jistã tëch, co zdep-tóné ce mają…
Dzysô leżã w biôłi pòscelë i żdajã kùńca swégò. Przëgasłim zdrokã ògarinajã, co żëcô mégò lubienim bëło i czëjã kłocé w piersë: òn je taczi jak béł – ten sóm. Nie wmikł lud w me zgrôwë, òdepchł mie, bò ni mòże dozdrzec swé słuńce. Ani sã zrësził w swim spikù cwiardim, ani stopił w płomie lubieniô. Na niebie te same czôrné walą sã blónë, to samò swiécy słuń-ce słuń-cemże, niewiadë òjcowisti sprawë. Parch, bò zgrôwający na lud kaszëbsczi manic i głëpic nie zabéł. Skùł wszednëch w kòwadło, na chtërnym włôsnym młotã twòrzi szczescé swòje - a të, biédny négama karmiony równak nie szedł jes za głosã, co twégò chcôł òdpòjãcô, co wskôzywôł szlachòtã Òjców i lubienié tatczëznë, żebë jes rozmiôł gwôsną dëszã i serce, chtërno jinszim bije prażenim w zôtorze dlô ce zagasłim i żdającë le na skrã znicza z wôł-tôrzów rodnëch. Òdepchł jes, lëdu mie…
Ale wzãlë Ce cénie Wiôldżich Sënów i zanioslë w swój krąg – w swiat głodu, Florianie Ce-nôwò! Stądka mòżesz zdrzec, jak switk Twój w corôz wikszi przëòblôkô sã sztôłtë, jak ògarinô corôz wicy zgrëdzoné dëszë Twégò lëdu. I ùzdrzisz płom lubòtny sprawë, sejący w wëszaw-né krãdżi nieba.
Czej ùmarł Florión Cenôwa, òjc kaszëbsczich zajmów, zdôwało sã, że z Jegò zéńdzenim zdżinie wszëtkò, przepadnie w nikwã dejô, jaką so pòstawił w swòjich zgrôwach ten nie-strëdzałi Bùdzôrz òstatka Wiôldżich Pòmòrzanów. Jednak tak sã nie stało, bò jinaczi nick bë nie bëło wiedzec ò Kaszëbach. Bëlëbësmë tima zepsëtima Pòlôchama, za chtërnëch jesz nie-jedny nas mają. Wstidzëlë bësmë bëlë sã rodnégò jãzëka, zaperlë sã swégò miona! A dzys?
– Dzysô mòżemë sã bùsznic! Nie trzeba nama sã wstidzëc z mòwą, bò wiémë, że mòwa to òjców naszich z czasów, czej na pòlach dzys zòrónëch szëmiałë lasë ò pòdajach przesnôżich, a wòdë szemarzëłë chòrankã Pòmòrsczi na swëch wałach – wastczi spiéwałë ò ricerzach spié- wë teskné.
Jakôż wësmienitosc mògła nad nama pò wieczi zawisnąc! Deptelë bësmë bëlë pò nas samëch, wëszczérzelë gwësné zwëczi i w rëjinë zepchlë to, co kòżdémù człowiekòwi je kòchóné – t a t c z ë z n ã! Le zretôł nas òd ti hańbë gwôsnégò mòrdarztwa Òn, Florión Ce-nôwa! Wskôzôł nama wôrtosc nają, òtemkł ksãgã skùrzoną dzejowim kùrzã, z chtërny kar-tów wëczëtôł nóm slôdã parmienną Òjców najich. Za to kòżdé bijącé serce Kaszëbë mùszi mù wdzãkã szczerą dawac, pòmnik w sercu wëstawic gwôsnym.
Żëcé Jegò bëło jednym cégã biôtkòwaniô, a równak nie zmògłë gò mòce procëmné.
Bùszno dwigôł skarń i cwiardo szedł przed se procëmkò wësmiejitoscë tëch, co lud kaszëb-sczi za nic mielë – we wierze, że kùreszce wzenikac mdze to, co w sercu Jegò tak głãbòk bëło wrëté – Kaszëbskô!
Florianowi Cenôwie w roczëznã smiercë, Zrzesz Kaszëbskô, 1937, nr 3
• Ò jaczich faktach z dzejaniégò F. Cenôwë jidze sã dowiedzec z wiérztë H. Derdowsczégò? Dofùluj wiadã ò nich na spòdlim jinëch zdrzódłów.
• Òpòwiédz ò òdniesenim lëdzy do F. Cenowë, jich pòzdrzatkù na jegò òsobã i dzejanié.
• Jak zdrzôł na dzejanié swòjégò pòprzédcë aùtor?
• W jaczi rodzënie jãzëków ùmôlniwôł kaszëbsczi jãzëk F. Ce-nôwa? Zazdrzë do mònografie J. Kôrnowsczégò pòswiãcony F. Cenôwie i òpòwiédz ò jegò wespółdzejanim ze Słowianama.
• Co parłãczi liriczną òsobã i bòhatera wiérztów A. Nôgla?
• Co, króm cała, lékòwôł F. Cenôwa?
• Jaczé zasłëdżi F. Cenôwë dlô kaszëbiznë pòdsztrichnął aùtor?
• Jak charakterizëje dejã F. Cenôwë Jón Trepczik?
• Wëpiszë czasniczi sparłãczoné z dzejanim bòhatera wiérztë i òkreslë jich fùnkcjã.
• Do czegò liricznô òsoba nawòłiwô adresata wiérztë? Òkreslë gò.
• Pòdôj argùmentë ùdokazniwającé prôwdzëwòtã słowów trzech òstatnëch zda-niów w dikterijce L. Roppla.
• Przetłómaczë na kaszëbsczi historijkã L. Roppla.
• Co wiesz ò Skôrbie kaszëbskò – słowińsczi mòwë F. Cenôwë?
• Czegò jes sã dowiedzôł ò dzejaniach F. Cenôwë z wëjimkù òpòwiôdaniô Krëbanë w labece? Westrzód kògò i w jaczich môlach dzejôł?
• Jaczé znaczenié miała robòta F. Cenôwë w nym czasu?
• Na spòdlim Florianowi Cenôwie w roczëznã smiercë pòwiédz, ò jaczich zgrôwach swòjégò dzejaniô wspòminô bòhater w mònologù? W jaczi sytuacji gò wëpòwiô- dô? Nad czim ùbòléwô?
• Jak sã mô wëpòwiédz narratora do òbsądu swòji robòtë przez bòhatera?
• Wëpiszë z tekstu argùmentë pòcwierdzywającé brzadnosc robòtë seniora ka-szëbiznë.
• Pòdzelë tekst na dzéle i nadôj jima title.
• Na spòdlim wëjimkù dramë J. Rómpsczégò pòdzelë sã swòjima przemësleniama ò tim, jak żëła mësla F. Cenôwë westrzód Kaszëbów w czasu przëwòłónym w dramie.
• Wëwidnij pòzwã Wòjkasyn. Wëpiszë z tekstów jesz jiné nadóné F. Cenôwie òkre-slenia.
• Napiszë wëpòwiédz, w chtërny pòcwierdzysz argùmentama słowa z artikla w Zrze-szë KaZrze-szëbsczi pòswiãconé F. Cenôwie: (…) switk Twój w corôz wikszi przëòblôkô sã sztôłtë, (…) ògarinô corôz wicy zgrëdzoné dëszë Twégò lëdu.