Nowy Rok (xīnnián, 新年)

Chiński Nowy Rok (xīnnián, 新 年 ) przypada pierwszego dnia pierwszego miesiąca kalendarza księżycowego, zazwyczaj pod koniec stycznia lub na początku lutego kalendarza gregoriańskiego. Zwany jest również Świętem Wiosny (chūnjié, 春节) i obecnie obchodzony jest przez pięć lub siedem dni; dawniej trwał dwa tygodnie, aż do piętnastego dnia pierwszego miesiąca. Jest najważniejszym i najhuczniej obchodzonym świętem w Chinach (Ji 2008: 30). Przygotowania do tego najważniejszego dnia w roku rozpoczynały się już w dwunastym miesiącu, dokładnie dwudziestego trzeciego dnia dwunastego miesiąca, kiedy to przypada Święto Boga Pieca (Zàoshén, 灶神), (Cormack 1923: 121, Wasiliew 1974: 407, Ji 2008: 30). Jest to bóstwo zamieszkujące kuchenny piec, jego wizerunek wisi właśnie nad piecem. Bóstwo to towarzyszy rodzinie przez cały rok, a dwudziestego trzeciego dwunastego miesiąca

opuszcza domostwo i udaje się do nieba, by zdać relację z życia rodziny. Tego dnia składa mu się ofiary i robi wszystko, żeby jego relacja była pozytywna, a rodzina zdobyła przychylność niebios. W niektórych rejonach Chin Boga Pieca poi się alkoholem, alby nie był w stanie zdać swojej relacji (Tian 2006: 81-82). Właśnie wtedy spala się jego stary wizerunek i wiesza

nowy, na znak rozpoczęcia nowego okresu: „Odprowadzanie i witanie tsao-shena [zaoshena w transkrypcji pinyin – przyp. aut.] obchodzili w Chinach dosłownie wszyscy. Co roku sprzedawano 40-50 milionów jego barwnych wizerunków, wisiały one w każdym domu” (Wasiliew 1974: 408). Nic dziwnego – symbolika pieca jest uniwersalna:

[…] Stanowiąc swoistą enklawę obcego świata w obszarze śmiertelników i aktualizując

doświadczenie graniczności, piec oraz jego najbliższe otoczenie wyznaczają miejsce, w którym przebywają duchy i demony. […] Piec i jego przedłużenie jakim był komin,

wyznaczają drogę mediacji – przejścia między światem śmiertelników i zaświatami. W dodatku w piecu bierze początek wszystko to, co nowe. Przy nim też rozgrywały się te

rytualne czynności, które doprowadzić miały do usankcjonowania odmienionego stanu rzeczy (Kowalski 2007: 436-437)

Bóg Pieca wraca dopiero po siedmiu dniach, tj. trzydziestego dwunastego miesiąca, a okres jego nieobecności to czas wielkich porządków i przygotowań do świąt Nowego Roku. Za van Geneppem (2006) możemy przyjąć, że jest to czas wyłączenia. Wielkie porządki rozpoczynają się już następnego dnia, tj. dwudziestego czwartego, kiedy to przypada „dzień zmiatania domu” (sǎofáng rì, 扫房日), (Ji 2008: 36). W prowincji Hubei tego dnia zakazany jest wszelki ubój, natomiast w prowincji Henan nie wolno ucierać czosnku, bo w przeciwnym razie rodzina zubożeje (Ren 2005: 372). Na Tajwanie dwudziesty czwarty dwunastego miesiąca zwany jest „dniem odprawiania bóstw” (sòngshén rì, 送神日) i zabronione jest łuskanie ryżu (Ren 2005: 372). ⁴ Wysprzątany dom należało przystroić czerwonymi lampionami, obrazkami noworocznymi, znakami oraz obrazkami dobro-wróżbnymi np. ryb (symbolizujących dostatek), srok (symbolizujących szczęście i radość), pięciu nietoperzy (symbolizujących pięć elementów szczęścia: powodzenie, szacunek, długowieczność, bogactwo i radość) oraz różnymi sentencjami (Sidichmienow 1978: 282). Natomiast:

Drzwi i ściany sklepów ozdabiano napisami wykonanymi tuszem lub złotą farbą na czerwonym papierze z życzeniami szczęścia: „W handlu niech oczekuje powodzenie”; „Niechaj wszystkim poczynaniom towarzyszy sukces”; „Na półkach towary nigdy nie leżą długo”; „Do kasy potokiem ze wszystkich stron napływają bogactwa” itd. […] Według starodawnego obyczaju wierzyciele i dłużnicy do pierwszego dnia Nowego Roku musieli zakończyć między sobą wszelkie rozliczenia, spłacić długi, żeby „obie strony były czyste”.

4 Zarówno ucieranie czosnku, jak i łuskanie ryżu można interpretować jako „zakazy przetwarzania natury w kulturę, a więc sposób symbolicznego powrotu do wyjściowego stanu naturalnego.” (Wasilewski 2010: 323).

Jest więc zupełnie zrozumiałe, że w wigilię święta ogłaszano bankructwa, a pomiędzy wierzycielami i dłużnikami trwały kłótnie (Sidichmienow 1978: 282 – 283).

Przygotowania trwały wiele dni, aż do trzydziestego dnia dwunastego miesiąca,

ostatniego dnia roku. Ostatni dzień starego roku czyli wigilia Nowego Roku (chúxī, 除夕) to dzień szczególny, dzień pożegnania starego i przygotowania do powitania nowego (Ji 2008:

40, Ren 2005: 373, Wan 2005: 141).⁵ W tradycyjnych Chinach wyglądał on następująco: Wieczorem w wigilię Nowego Roku (chuxi), gdy żegnano stary rok, zbierała się cała rodzina, aby razem bawić się i ucztować. Cały dom był udekorowany. Czasem wznoszono specjalny ołtarz ku czci nieba i ziemi (tiandizhuo), z obrazem przedstawiającym sto bóstw. Atmosferę świąteczną podkreślały kwiaty śliwy czerwonolistnej (tanghua), hodowane w szklarniach już od czasów dynastii Tang, oraz wypisane zazwyczaj na czerwonym papierze życzenia pomyślności – „paralelne sentencje” (duilian) przyklejane na murze po obu stronach bramy lub na drzwiach. Na skrzydłach drzwi zewnętrznych naklejano nowe kolorowe odbitki ksylograficzne wizerunków strażników bram (Menshen). By zapewnić sobie fortunę, za ściętych gałęziach zawieszano monety albo kupowano miniaturowe drzewo mandarynkowe, którego drobne owoce symbolizowały bryłki złota (yaoqianshu – drzewo, którym wystarczy potrząsnąć, by zyskać fortunę). Pomiędzy jedenastą wieczór a pierwszą rano, w porze szczura, składano ofiary bóstwom: smakołyki noworoczne, suszone owoce i specjalne ciasteczka (niangao). Była to bowiem pora przybywania duchów na ziemię. O godzinie pierwszej palono znajdujący się na ołtarzu obraz z wizerunkami bóstw, jednakże złożone ofiary pozostawiano aż do Święta Lampionów. Rozpoczynało się strzelanie z petard. Przed wejściem do każdego domostwa i w alejkach układano suche gałęzie, aby usłyszeć nadchodzące złe duchy. Następnie rodzina, kompletnie ubrana udawała się na kilkugodzinny spoczynek, ponieważ

Nowy Rok należało spędzić na czuwaniu (shousui). Od świtu kontynuowano uroczystości: po spaleniu trociczek przed tabliczką przodków członkowie rodziny – w kolejności od najstarszego do najmłodszego – składali sobie życzenia. Najmłodsi dostawali od starszych

prezenty lub pieniądze w czerwonej kopercie (Pimpaneau 2001: 147-148).

Z obchodzeniem wigilii Nowego Roku wiąże się również wiele tabu i przesądów (Ren 2004: 162, Ren 2005: 373, Wan 2005: 140). Jako, że święto jest czasem początku, zakazy mają na celu zagwarantowanie sytuacji idealnej i harmonijnej, w bardzo wielu przypadkach pokrywają się z zakazami istniejącymi w innych kulturach (Wasilewski 2010: 219).

Chińczycy narodowości Han wierzą, że tego dnia bóstwa zstępują z niebios i należy je odpowiednio przyjąć: w prowincjach Heilongjiang, Henan, Anhui oraz na Tajwanie

zabronione są już wszelkie porządki, nie można wylewać na zewnątrz brudnej wody ani wyrzucać śmieci (Ren 2005: 373).⁶ Zabronione jest również kłócenie się, płakanie, a także

5 Rozpoczynanie świętowania w jego wigilię jest praktyką uniwersalną (Wasilewski 2010: 355).

6 Ten zakaz jest obecny również w europejskiej kulturze ludowej: „Polskie wierzenia ludowe mówią explicite, że śmieci to pieniądze, bogactwo i dlatego w określonych momentach trzeba np. spalić je w piecu, nie wolno zaś wynosić ich poza dom, „gdyż się w ten sposób pieniądze z domu wyrzuca” […]; to samo wyraża białoruski zakaz zamiatania w Nowy Rok, „bo razem ze śmieciami wyszłoby z chaty szczascio” […], (Wasilewski 2010: 312). Utożsamianie śmieci z bogactwem będzie się przewijać przy różnych okazjach, nie tylko świątecznych.

szycie⁷; w rejonach, gdzie wierzy się, że tego dnia szczur wydaje córkę za mąż, nie można wpuszczać do domu kota, bo może on wystraszyć szczury, a te są gwarantem dostatku (Ren 2005: 373). Zabronione jest również zabijanie⁸ zwierząt, a szczególnie kur⁹. Nie można wypowiadać słów związanych ze śmiercią czy chorobą; nie wolno również niczego rozbić:

„Jeśli rozbijesz naczynia w wigilię Nowego Roku, to z pewnością spotka cię nieszczęście w nadchodzącym roku” (chúxī dăpò wăn zhăn, cì nián bì zāo xiōngshì, 除夕打破碗盏， 次年必遭凶事); pechowe jest również rozlanie na podłogę oleju z lampy: „Jeśli w wigilię

Nowego Roku rozlejesz olej z lampy na podłogę, rodzina doświadczy wielu chorób lub innych nieszczęść” (chúxī jiāng dēngyóu pō dì, jiā zhōng bì duō jíbìng, huò yŏu bù lì zhī shì, 除夕将灯油泼地，家中必多疾病，或有不利之事); tej nocy psy nie powinny szczekać:

„Jeśli psy nocą nie szczekają, w przyszłym roku chorób będzie mało” (nián yè gŏu fú jiào, lái nián bìng shăo, 年夜狗弗叫，来年疾病少), (Wan 2005: 140). Wszystkie te zakazy mają

na celu zachowanie pełni i jedności.

W niektórych regionach Chin wieczorem w wigilię Nowego Roku stawia się przed wejściem do domu kij, który ma spełnić dwa zadania: po pierwsze pilnować aby bogowie bogactwa i szczęścia nie uciekli z domostwa, po drugie nie pozwolić aby złe demony wkradły się do domu (Wan 2005: 140). Kij ten stoi aż do piętnastego dnia pierwszego miesiąca, tj. do Święta Lampionów. Gdyby go zabrakło to: „Złe demony wkradłyby się do domu, a Bóg Bogactwa uciekł, jeśli nie sprzedałoby się ludzi, to trzeba by sprzedać domostwo” (yě guǐ jìn mén cái shén chū, bù mài rén kǒu mǎi fáng wū, 野鬼进门财神出， 不卖人口买房屋), (Wan 2005: 141).

7 Wasilewski (2010: 343) wyjaśnia to w ten sposób: „Jeśli pod proponowanym w tym tekście kątem spojrzeć na symbolikę szycia i czynności podobnych, to okażą się one symptomami ziemskich plag – konieczność chronienia się przed zimnem, a także nieustannego procesu wytwarzania rzeczy i ich reperowania (jako że podatne są na zniszczenie), a więc szycia, łatania, cerowania.”

8 Zakaz zabijania i spożywania produktów pochodzenia zwierzęcego (a także cebuli i czosnku, traktowanych jako przyprawy, a więc operatory zmiany) wyznawców buddyzmu obowiązywał: od pierwszego do piętnastego dnia pierwszego, siódmego i dziesiątego miesiąca (na cześć „Trzech Zasad”, (sān yuán, 三元)); od pierwszego do dziewiętnastego dnia drugiego i szóstego miesiąca (na cześć bogini Guanyin, (Guānyīn, 观音)); dwudziestego trzeciego dnia szóstego miesiąca (na cześć Boga Ognia, (Huŏ Shén, 火神)); dwudziestego czwartego dnia szóstego miesiąca (na cześć Boga Grzmotu), i gdy pierwszy raz w nowym roku usłyszy się grzmot; dwudziestego piątego dnia szóstego miesiąca (z okazji urodzin „niebiańskiego geniusza”, (Xīn, 辛)); trzeciego dnia ósmego miesiąca (z okazji urodzin Boga Pieca (Zào Jūn, 灶君)); pierwszego i piętnastego każdego miesiąca (na cześć Nieba i Ziemi); trzeciego i siódmego dnia każdego miesiąca (na cześć Boga Północnego Bieguna, (Bĕi Dŏu, 北斗)); przez dziewięć pierwszych dni każdego miesiąca (na cześć „dziewięciu niebiańskich cesarzy”), (Doré 1915: 451-453).

9W polskiej kulturze ludowej mamy również zakaz zabijania zwierząt w dni świąteczne i szczególne wyróżnienie kury i pierza z niej pochodzącego; jest ona uważana za ptaka nieczystego (Wasilewski 2010: 233-234).

Oprócz porządków należy również przygotować odpowiednie świąteczne potrawy oraz zadbać o to, aby rodzina święta spędzała w komplecie (Ji 2008: 40). Brak jakiegokolwiek członka rodziny spowoduje braki w dobrobycie (Wan 2005: 141). W czasie posiłku nie wolno się kłócić ani wymyślać komukolwiek, bo obraża się w ten sposób duchy przodków; nie wolno zajmować miejsc przy stoliku ofiarnym, są one zarezerwowane dla duchów przodków; nie można na głos wypowiadać imion dzieci, ponieważ mogą je usłyszeć złe duchy i sprawić, że dziecko wcześnie umrze (Wan 2005: 141). Bardzo przestrzega się zasady, żeby nikt obcy nie przeszkadzał w czasie posiłku, ponieważ grozi to poważnym zakłóceniem spokoju w nadchodzącym roku (Wan 2005: 141). Widzimy, że są to kolejne nakazy zachowania pełni i harmonii.¹⁰

Podczas wspólnej wigilijnej wieczerzy musi być wiele rozmaitych potraw – symboli dostatku. Mamy tutaj sytuację przesunięcia akcentu na zabezpieczenie bytu doczesnego, wzmocnioną homofoniczną strukturą języka chińskiego. Podczas wieczerzy wigilijnej nie może zabraknąć rybich głów (yútóu, 鱼头) ani rybich ogonów (yúwěi, 鱼尾), ponieważ słowo „ryba” (yú, 鱼) jest homofonem słowa „nadwyżka” (yú, 余), a głowa i ogon odnoszą się do początku i końca roku: „Od początku do końca będzie nadwyżka” (tóu wěi dōu yŏu yú, 头尾 都有余), (Wan 2005: 141). Jedząc rybę nie można jej przekręcać, ponieważ może to grozić przewróceniem się łodzi lub samochodu w wyniku wypadku.¹¹ W czasie wieczerzy wigilijnej panuje swoisty obyczaj przekręcania na zasadzie homofonii nazw niektórych potraw, tak aby miały pomyślne brzmienie (Wan 2005: 141). I tak jedząc daktyle (zăo, 枣) trzeba powiedzieć „wiosna przyjdzie wcześnie” (chūn lái zăo, 春来早); jedząc śliwkę daktylową (shì, 柿) – „wszystkie sprawy przebiegną gładko” (shì shì shùn, 事事顺); migdały (xìngrén, 杏仁) – „niech przyjdzie szczęście” (xìng fú lái, 幸福来); tofu (dòufu, 豆腐) – „szczęście dla całej rodziny” (quán jiā fú, 全家福); orzechy ziemne (huāshēng, 花生) – „długo rodzić owoce” (cháng shēng guŏ, 长生果); ciasteczka noworoczne (niángāo, 年糕) – „rok w rok coraz wyżej” (nián nián gāo, 年年高); trzcinę cukrową (gānzhè, 甘蔗) – „święta w święta coraz



wyżej” (jié jié g o, 节节高), (Wan 2005: 141). Nie wypowiedzenie tych słów sprawi, że nadchodzący rok będzie niepomyślny. Na Tajwanie uczta wigilijna wygląda podobnie:

10 Kolejne tabu wspólne wielu kulturom: „Dokonuje się wówczas spotkanie z sacrum […]; święta są realizacją communitas, co widać w zakazach kłócenia się albo w mających magiczną sankcję licznych przepisach

nakazujących wspólne, nieprzerwane spożywanie kolacji (z jednej miski, bez wstawania), niewychodzenie z domu w dzień Bożego Narodzenia itp.” (Wasilewski 2010: 352).

11 Jest to bardzo powszechny przesąd, występujący nie tylko w czasie świąt; stosuje się do niego 50% badanych przez Chu (Chu 2009: 127) Chińczyków.

Po złożeniu ofiar cała rodzina, dorośli i dzieci, zasiada do stołu z ucztą noworoczną, którą popularnie zwie się Weilu (wokół pieca). Starożytni siadali bowiem na ziemi, dookoła pieca, a kiedy pojawiły się stoły, piecyk zaczęto chować pod stołem, dla upamiętnienia starożytnego zwyczaju. Na czterech rogach wokół pieca układa się monety, mające symbolizować bogactwo. Potrawy, które podaje się podczas kolacji wokół pieca, również posiadają znaczenie symboliczne, np. caidou (fasola) brzmi podobnie jak cai tou (dobry początek), zaś potrawa długich lat (changniancai) oznacza życzenie długowieczności. Kulki rybne (yuyuan), mięsne i krewetkowe mają przynieść powodzenie na egzaminach trzech szczebli (san yuan ji

di). Ryba (yu) kojarzona jest z życzeniem rokrocznej nadwyżki, czyli dochodu (nian nian you yu). Jeść należy bez pośpiechu, im wolniej, tym lepiej, bo to oznacza długotrwałość, czyli

długie życie. Natomiast jeśli danie stanowi tylko jedna ryba, wówczas nie należy jej jeść, gdyż tylko jej pozostawienie może przynieść upragniony dostatek (Juan 2010: 135).

Tradycyjnie w Nowy Rok czuwa się do świtu (shǒusuì, 守 岁 ) umilając czas jedzeniem i grami towarzyskimi, puszczając petardy, obdarowując się czerwonym kopertami z pieniędzmi¹², składając pokłony przodkom i bożkom, a obecnie ogląda się w telewizji wielką świąteczną galę. W tym czasie również obowiązują różne tabu, np. nie można hałasować, by nie obudzić złych duchów, zabronione jest przeglądanie się w lustrze, by nie zobaczyć demona¹³, nie wolno również rozlać oleju z lampy na podłogę (Ren 2004: 162, Wan 2005: 142). W prowincji Henan po położeniu się spać nie można wstać i załatwić się,

ponieważ słowo „kał” (shǐ, 屎) jest w tamtejszym dialekcie homofonem słowa „śmierć” (sǐ, 死), (Ren 2005: 373).¹⁴