Afiksy pochodzenia słowiańskiego

Wraz z zapożyczeniami słowiańskimi do języka rumuńskiego przeniknął szereg prefiksów i sufiksów słowiańskich. Część z nich z powodzeniem funkcjonuje w języku, będąc narzędziem słowotwórczym do derywacji nowych wyrazów, nie tylko na bazie słowiańskiego rdzenia etymonów, ale również derywując od wyrazów chociażby rodzimych, np. rum. nebun ‘szalony’ < słow. ne + łac. bun. Wiele spośród wprowadzonych afiksów było aktywnych słowotwórczo tylko w epoce języka starorumuńskigo, czyli do początków osiemnastego stulecia, bądź na wąskim obszarze jednej lub kilku gwar rumuńskich. Pozostałe zaś stanowiły integralną część zapożyczeń słowiańskich i nigdy nie stały się w języku rumuńskim produktywnymi słowotwórczo morefemami.

Prefiksy²¹⁵

Język rumuński dysponuje osiemdziesięcioma sześcioma prefiksami, z czego pochodzenia słowiańskiego jest 14. Za pośrednictwem słowiańskim do języka rumuńskiego przedostały się w XVII wieku również dwa prefiksy pochodzenia greckiego:

ana-, np. rum. anafură < cs. anafora, rum. anatemă < scs. anathema, a także arhi-, np. rum.

arhidiacon < scs. archidijakonъ, rum. arhiereu < scs. archiereiь.

Prefiksy produktywne zarówno w epoce starorumuńskiej (do początków XVIII w.) oraz we współczesnej rumuńsczyznie:

nă- < słow. na-; do rumuńskiego przedostał się wraz z zapożyczeniami głównie z języków bułgarskiego i serbskiego, np. rum. năstavnic < bg. nastavnik, srb. nastavnik, rum.

năduf < por. bg. naduham, srb. naduhati;

215Informacje zaczęrpnięte z pracy Formarea cuvintelor în limba română, vol. II, red. A. Graur, M. Avram, Bucureşti 1978.

ne- < słow. ne-, posiadający wartości negatywne, bardzo produktywny we wszystkich epokach i regionach, np. rum. necestiv < scs. nečьstivъ, rum. năuc < bg. neuk, rum.

neprieten < por. cs. neprijatelь, rum. nemoşti < cs. nemoštevati;

pre- (prea-) < słow. prě-; współcześnie prefiks ten jest najbardziej produktywnym prefiksem słowiańskim w języku rumuńskim, np. rum. preajmă < scs. prěždьnъ, rum. precupi

< cs. prěkupiti, rum. predstatel < cs. prědъstateь.

Prefiksy produktywne lub słabo produktywne jedynie w epoce starorumuńskiej (do początków XVIII wieku) oraz / lub produktywne w gwarach języka rumuńskiego:

co-, po- < słow. po-, np. rum. coborî < cs. pogorь – przejście słow. po- > rum. co- tłumaczy się poprzez dysymilację, w przypadkach kiedy temat zaczyna się na spółgłoskę labialną²¹⁶, lub asymilację w przypadku tematu rozpoczynającego się spółgłoską welarną (zwłaszcza [k] rzadziej [g] i [h], por. rum. cocârni < rum. *pocârni). W pozostałych przypadkach słow. po- nie uległo fonetycznym zmianom, np. rum. pocăi < scs. pokajati, rum. pogreşi < scs. pogrešiti; rum. poreclă < scs. poreklo.

do- < słow. do-, prefiks produktywny jedynie w gwarach Banatu, do języka rumuńskiego przedostał się wraz z zapożyczeniami takimi jak, np. rum. dostoi < scs.

dostojati, rum. doborî < por. bg. doborja, rum. dosadă < scs. dosada;

iz- < słow. iż-, np. rum. igoni < scs. izgoniti, rum. izmene < scs. izměna, rum. izvodi <

scs. izvoditi;

pod- < słow. podъ-, w epoce starorumuńskiej derywaty z tym prefiksem były charakterystyczne dla ksiązkowego stylu administracyjnego i kościelnego, do rumuńskiego przedostały się wraz z zapożyczeniami takimi jak, np. rum. porpri < scs. podъprěti, rum.

poddiacon < scs. podъdijakonъ, rum. podgorije < scs. podъgorije.

pro- < słow. pro-, współcześnie prefiks produktywny jedynie w gwarach Banatu, do rumuńskiego przedostały się wraz z zapożyczeniami takimi jak, np. rum. prociti < cs.

prošitati, rum. prohod < cs. provodъ, rum. proidi < scs. proiti;

răs- (răz-) < słow. ras-, raz-, np. rum. răsădi < bg. razsadja, rum. răstopi < cs. rastopiti sę, rum. răzbi < scs. razbiti, rum. războli < scs. razbolěti sę;

216 Język rumuński notuje jeszcze jeden sufiks tă- pochodzący ze słow. po-, który jest również wynikiem dysymilacji spółgłoski labialnej w temacie wyrazu, np. rum. tămânji < scs. pomazati, jednakże jego zastosowanie jest bardzo sporadyczne; Formarea cuvintelor…, s. 244.

ză- < słow. za-, prefiks produktywny jedynie w gwarach Banatu, rzadziej w gwarach na północy Moładwii i Bukowinie, do języka rumuńskiego przedostał się wraz z zapożyczeniami takimi jak, np. rum. zăbovi < cs. zabaviti, rum. zapoveadă < scs. zapovědь, rum. zapis < cs. zapisъ.

Prefiksy, które w języku rumuńskim nigdy nie stały się produktywnymi:

vă- < słow. vъ-, zapożyczony do języka rumuńskiego w XVII wieku, np. rum. văhod

< cs. vъchodъ, rum. vovodenie < cs. vъvedanije²¹⁷;

văz- < słow. vъz-, np. rum. văzduh < scs. vъzduchъ, rum. văzdîrjanie < cs. vъzdrъžanije, rum. văzvijui < scs. vъzdvizati.

Sufiksy

W języku rumuńskim (w dialekcie dakorumuńskim) obecych jest około sześćdziesięciu czterech sufiksów słowiańskich²¹⁸. W okresie starorumuńskim część z nich była sufiksami produktywnymi, jednak współcześnie, zostały wyparte przez sufiksy pochodzenia neologicznego²¹⁹. Nie sposób opisać tu wszystkich sufiksów obecnych w języku rumuńskim, zatem ograniczę się do wymienienia najczęściej występujących²²⁰.

Sufiksy tworzące rzeczowniki:

-anie – do rumuńszczyzny przedostał się dzięki zapożyczeniom słowiańskim takim jak: np. rum. dostoianie < cs. dostojanije, rum. danie < cs. danije; w języku rumuńskim derywuje rzeczowniki odczasownikowe;

-că – np. rum. arapcă < bg. arabka, rum. matcă < bg., srb. matka, rum. doică < bg.

dojka; jego funkcją w języku rumuńskim jest tworzenie deminutywów oraz rodzaju żeńskiego;

-eală –np. rum. vetreală < scs. větrilo, rum. pripeală < cs. pripělo; tworzy głównie nazwy czynności i stanów;

-enie – np. rum. obştenie < scs. obьştenije, rum. ponoşenie < scs. ponošenije; podobnie jak sufiks –anie derywuje rzeczowniki odczasownikowe, które określają czynności i stany;

217Przykłady nienotowane w prezentowanym przeze mnie Słowniku.

218G. Pascu, Sufixele româneşti, Bucureşti 1916, s. 424.

219por. H. Misterski, Sufiksacja w języku rumuńskim, Poznań 1987, s. 92.

220 Istnieje bardzo bogata literatura dotycząca sufiksacji w języku rumuńskim, m.in^. G. Pascu, Sufixele româneşti, Bucureşti 1916; H. Misterski, Sufiksacja w języku rumuńskim, Poznań 1987; Formarea cuvintelor în limba română, vol. III, red. A. Graur, M. Avram, Bucureşti 1978.

-işte – np. rum. gunişte < bg. gnoişte, rum. pajişte < bg., srb. pasişte; derywuje nazwy miejsc;

-iţă – np. rum. gorniţa < scs. gorьnica, rum. magherniţă > bg. magernica; jest to jeden z nielicznych sufiksów słowiańskich, który wciąż jest bardzo produktywny i popularny w języku rumuńskim, służący głównie do tworzenia nazw rodzaju żeńskiego oraz deminutywów.

Sufiksy derywyjące rzeczowniki oraz przymiotniki:

-an – np. rum. (s.) gligan < bg. gligan, rum. (s.) bolovan < cs. bolъvanъ, rum. (adj.) sărman, -ă < cs. siromachъ; w przypadku derywacji rzeczowników służy do tworzenia augmentatywów, natomiast przymiotniki z sufiksem -an określają posiadacza jakiejś cechy;

-ean²²¹ – do języka rumuńskiego przedostał się wraz ze słowiańskimi rzeczownikami określającymi narodowość, np. scs. nazareaninъ, samarěninъ, rimlěninъ, cs.

armeninъ, które zostały tu adaptowane w formie zarówno rzeczownikowej, jak i przymiotnikowej, np. rum. nazareanin, samarinean, râmlean, armean i występują w tej samej, pod względem fonetycznym, postaci. Na gruncie języka rumuńskiego sufiks –ean derywuje przede wszystkim przymiotniki, rzadziej rzeczowniki, tworząc nazwy narodowości, przynależności lub pochodzenia;

-eţ – do rumuńskiego przedostał się za pośrednictwem rzeczowników, np. rum.

cupeţ < scs. kupьcь, rum. stareţ < scs. starьcь, rum. hârleţ > cs. rylьcь, chociaż w języku rumuńskim tworzy zarówno rzeczowniki, jak i przymiotniki. W przypadku rzeczowników jego funkcją jest tworzenie deminutywów oraz nomina agentis, a w przypadku przymiotników określa przynależność i podobieństwa;

-nic – sufiks słow. –nikъ określa głównie wykonawców różnych czynności, zawodów, czy piastujących różnego rodzaju funkcje, np. rum. camatnic < cs. kamatьnikъ, rum. ispravnic < scs. isparavьnikъ, rum. ucenic < scs. učenьikъ. Za pomocą sufiksu –nic

221 H. Misterski dopatruje się tu za E. Carabulea wpływów francuskich, biorąc za podstawę tematyczną obce nazwy geograficzne, por. rum. european < fr. européen. Wydaje się to jednak wątpliwe, ponieważ do połowy XVIII w. wpływy języków zachodnich na język rumuński były raczej znikome. Dopiero w drugiej połowie XVIII w. do języka rumuńskiego zaczęły przenikać liczne zapożyczenia romańskie, zatem jest mało prawdopodobne, że na początku XVII w, język francuski mógł wywierać tak mocny wpływ na struktury słowotwórcze języka rumuńskiego; por. H.Misterski Sufiksacja w języku rumuńskim, Poznań 1987, s. 76; por. I. Gheţe Istoria limbii române literare, Bucureşti 1978, s. 139.

derywowane są w rumuńskim również przymiotniki, jednak jego pochodzenie ma inne źródło: sufiks ten jest wynikiem kontaminacji słowiańskiego sufiksu przymiotnikowego -ьnъ z łacińskim -icus²²², np. rum. trudnic < cs. trudьnъ, rum. vrednic < scs. vrědьnъ.

Sufiksy derywujące przymiotniki:

-av – rum. ghizdav < cs. gyzdavъ, rum. lunav < cs. lunavъ, w języku rumuńskim sufiks ten służy do określenia posiadacza jakiejś cechy.