Uwagi dotyczące prcesu zapożyczania wyrazów

Zapożyczenia stanowią jedno z głównych źródeł wzbogacania i uzupełniania zasobu leksykalnego języków¹⁴³. Wzajemne przejmowanie elementów językowych ma decydujące znaczenie dla rozwoju poszczególnych języków, które osiągnęły już odpowiedni poziom ukształtowania¹⁴⁴. Wszystkie języki europejskie dokonywały zapożyczeń w różnym stopniu i w różnych okresach historii, oczywiście proces ten jest żywy również obecnie.

Badania nad wyrazami zapożyczonymi są istotne dla pogłębiania wiedzy z zakresu historii kultury i etnografii, a zwłaszcza dla badania związków i kontaktów kulturowych różnych narodów i ludów¹⁴⁵. Kontakt języków, bądź to geograficzny, bądź kulturowy powoduje, że stosunkowo łatwo zapożyczają one wyrazy – często wraz z przedmiotami lub zwyczajami, które oznaczają¹⁴⁶. Wiele wyrazów w języku rumuńskim przejętych od osadników słowiańskich, związanych jest z terminologią gospodarczą, są to np.: nazwy

143W. Cienkowski, Ogólne założenia metodologiczne badania zapożyczeń leksykalnych, „Poradnik Językowy”, 1964, s. 417.

144 Ch. Hockett, Kurs językoznastwa współczesnego, Warszawa 1968, s. 457.

145 Zapożyczenia mają również praktyczny wymiar dla poprawności językowej, bądź mogą zostać wykorzystane w innych naukach, np. psychologii, jednakże te aspekty zapożyczeń nie są przedmiotem badań w niniejszej pracy; por. W.Cienkowski, op. cit., s. 417-418.

146 J. Lyons, Wstęp do językoznastwa, Warszawa 1975, s. 36.

narzędzi (nicovală ‘kowadło’, cosă ‘kosa’, sfredel ‘świder’), nazwy potraw (slanină ‘słonina’, scovardă ‘naleśnik’, papară ‘grzanka’), czy też terminologią religijną, jak np. nazwy świąt (Rusalie ‘Zielone Świątki’, Crăciun ‘Boże Narodzenie’), nazwy przedmiotów użytku sakralnego (rucaviţă ‘wstążki do ściskania rękawów’, podnojie ‘podnóżek’, pocrov ‘pokrowiec’), czy kultu religijnego (pavecernie ‘nabożeństwo wieczorne’ rai ‘raj’, patriarhie ‘cerkiew patriarhalna’, otpust ‘odpust’) etc. Zapożyczenia, których pojawienie się w języku warunkowało "zaspokojenie potrzeb"¹⁴⁷, są stosunkowo łatwe do zidentyfikowania.

Istnieje jednak drugi typ zapożyczeń, które nie są związane z wprowadzeniem nowych pojęć i przedmiotów. W drodze kontaktów dwujęzycznych leksem z języka obcego może doprowadzić do stopniowego wyparcia terminu synonimicznego z języka rodzimego, co obserwuje się zwłaszcza w przypadku najwcześniejszej warstwy zapożyczeń słowiańskich w języku rumuńskim (z okresu bilingwizmu słowiańsko-rumuńskiego). Za przykład może posłużyć np. słow. plug ‘pług’, który wyparł z języka rumuńskiego łac. arat zachowany jedynie w dialekcie arumuńskim. Nie zawsze jednak dochodzi do całkowitego zaniku wyrazu funkcjonującego już w danym języku, którego znaczenie pokrywa się z wyrazem zapożyczonym. Zapożyczany leksem może jedynie wykazywać związek z polem semantycznym istniejącego wyrazu, przesuwając lub zawężając swoje znaczenie¹⁴⁸, np. łac.

lac ‘jezioro’ – słow. iezer współcześnie ‘jezioro górskie’ (historycznie ‘jezioro’).

Zapożyczenia realizują się najczęściej w obszarze kulturowym danego języka (są to tzw. wyrazy kulturowe). W języku rumuńskim, doskonałą ilustracją wyrazów kulturowych są zapożyczenia słowiańskie, zarówno te najstarsze związane chociażby z terminologią polityczną, np. boier ‘bojar’, jupă ‘żupa’, cneaz ‘kniaź’, jak i te późniejsze, które weszły do języka np. drogą kancelaryjną – postelnic ‘marszałek dworu’, sachelar ‘skarbnik’, pecete

‘pieczęć’, pecetlui ‘pieczętować’, wojskową – slujitor ‘żołnierz w służbie hospodara’, sprinten

‘żołnierz lekko uzbrojony’, pristav ‘herold’, steag ‘chorągiew’, panţir ‘najemnik konny’ lub kościelną. Równocześnie wątpliwe jest istnienie jakiegoś szczególnego zespołu wyrazów aż tak

147 Ch. Hockett, op. cit., s. 460.

148

por. G. Mihăilă, Împrumuturi vechi…, s. 10-12.

podstawowych, by nie mogły być zastępowane zapożyczeniami¹⁴⁹, por. rum. da < słow. da, podczas gdy w pozostałych językach romańskich jest kontynuowane łac. sic > wł., fr., hisz. si.

W przypadku zapożyczeń kulturowych z języków słowiańskich do języka rumuńskiego, poza wspomnianą już potrzebą wypełnienia luki, odgrywa tu również rolę

„motyw prestiżu”, czyli zapożyczania w warunkach, gdy język dawcy znajduje się w stosunku nadrzędnym do języka biorcy. O tym, który z języków jest dominującym lub hierarchicznie wyższym świadczy przede wszystkim to, który z nich jest językiem ludzi

„znajdujących się u władzy”¹⁵⁰. W przypadku języka słowiańskiego decydującym warunkiem jego wyższości jest fakt, iż jest to język z jednej strony kościoła (używany w mowie i piśmie), z drugiej strony oficjalny język kancelarii (używany na dworach rumuńskich głównie w piśmie). Prestiż słowiańszczyzny, jako języka wyższego, prowadzi do intensyfikacji zapożyczeń, co tłumaczy tak znaczną recepcję zapożyczeń słowiańskich w języku rumuńskim.

Proces zapożyczania wyrazów zawsze niesie ze sobą zmiany semantyczne w systemie języka biorcy. Mogą one także uwidocznić się w innych dziedzinach języka, np.

fonologicznej czy morfologicznej¹⁵¹. Język rumuński posiada bardzo wiele produktywnych sufiksów pochodzenia słowiańskiego, np. rzeczownikowe: -anie, -ariţă, -eică, przymiotnikowe: -ac, -alnic. Sufiksy te przedostały się do języka rumuńskiego równocześnie z zapożyczanym wyrazem, np. rum. strădanie < scs. stradanije, a następnie wyabstrachowały się, stając się samodzielnym morfemem derywującym od innych części mowy (zapożyczonych, jak i rodzimych), np. rum. păţanie – der. rum. păţi < łac. patire¹⁵². Zapożyczenia słowiańskie, takie jak hrană, jale, jupân pociągnęły za sobą zmiany w systemie fonoloficznym języka rumuńskiego, który wzbogacił się o takie spółgłoski jak [h] czy [ž].

Elementy gramatyczne, same w sobie, również mogą zostać zapożyczone z jednego języka do innego, aczkolwiek zapożyczenia gramatyczne, w stosunku do zapożyczeń leksykalnych, zdarzają się niezwykle rzadko¹⁵³. Przykładem fleksyjnego typu

149 J. Lyons, op. cit., s. 37.

150 por. Ch. Hockett, op. cit., s. 458-460.

151 Ch. Heckett, op. cit., s. 463-466.

152 H. Misterski, Sufiksacja w języku rumuńskim, Poznań 1987.

153Ch. Heckett, op. cit., s. 473.

zapożyczenia słowiańskiego w języku rumuńskim jest końcówka wołacza –o w liczbie pojedynczej dla rodzaju żeńskiego, np. babă – babo!¹⁵⁴

Teoretycznie, wpływ jednego języka na drugi może być tak znaczący, że niekiedy trudno ustalić, który z tych języków pełni rolę języka „dawcy’, a który „biorcy’¹⁵⁵. W językoznawstwie rumuńskim do dziś niejasna pozostaje historia pochodzenia wyrazów takich jak: mătură, jupân, stăpân, gard czy smântână. Każdy z nich odnaleźć można również w słowiańszczyźnie - *metъla, županъ, stopanъ, gradъ, *sъmetana, choć jak podkreślają uczeni rumuńscy, niekoniecznie mają one słowiańskie pochodzenie. Uczeni E. Petrović oraz E.

Çabej uważają, że rum. stăpân, podobnie jak alb. shtëpâ jest arhaicznym słowiańskim zapożyczeniem. Natomiast G. Mihăilă podobnie jak K. Sandfeld interpretuje go jako bałkanizm o niejasnym pochodzeniu, który z nieznanego języka przeszedł do języka rumuńskiego i albańskiego, a następnie, po pojawieniu się Słowian na Półwyspie Bałkańskim, przeniknął do średniobułgarskiego i serbskiego¹⁵⁶. Według hipotez niektórych rumuńskich filologów, również smăntână, której etymologię tradycyjnie wywodzi się z języków słowiańskich *sъmetana, por. bg. smetana, pol. śmietana, zarówno w języku rumuńskim, jak i innych językach słowiańskich może mieć nieznane źródło pochodzenia¹⁵⁷. Podobnych, dyskusyjnych przykładów można znaleźć więcej w badanym przeze mnie materiale.

Początkowo zapożyczenia mają charakter cytatu, dopiero później dochodzi do adaptacji na zazwyczaj czterech poziomach: graficznym, fonologicznym, morfologicznym (fleksyjnym i słowotwórczym) oraz semantycznym, by ostatecznie podporządkować się strukturze języka zapożyczającego¹⁵⁸.

154 Język rumuński, jako jedyny spośród języków romańskich kontynuuje łacińskie vocativum, co również tłumaczy się wpływem słowiańskim.

155Ch. Heckett, op. cit., s. 477.

156 całość rozważań zawarta jest w pracy G. Mihăilă, Studii de lexicologie…, s. 18.

157 W przeciwieństwie do tego, w slawistyce etymologię śmietany wywodzi się z psł. sъmetana jako urzczownikowionej formy rodz. żeńskiego imiesłowu biernego *sъmetanъ od psł. czas. przedrostkowego

*sъ-metati ‘zrzucać, zbierać’ (Boryś, 618).

158 E. Mańczak-Wohlfeld, Tendencje rozwojowe współczesnych zapożyczeń angielskich w języku polskim, Kraków 1995, s. 16-17.