Zapożyczenia monosemantyczne

Dosyć duża grupa zapożyczeń słowiańskich nie zmieniła swojego znaczenia od momentu, gdy weszła do języka rumuńskiego. Wynika to głównie z niezmienności natury przedmiotów w okresie rozwoju języka. Zachowują one swoje znaczenie, jeżeli nie zostaną wcześniej czy później wyparte bądź zastąpione przez jakiś inny wyraz. Do tej kategorii można zaliczyć m.in.:

a) nazwy zwierząt domowych i dzikich, np. lebădă ‘łabędź’ < scs. lebedь²²⁸, prepeliţă

‘przepiórka’ < bg. prepelica, păstrăv ‘pstrąg’ < bg. pъstъrva, râs ‘ryś’ < scs. rysь, muşiţă

‘komar’ < cs. mušica;

b) nazwy części ciała zwierząt, np. gleznă ‘kostka’ < srb. glezno, gârbă ‘plecy, kark’<

scs. grъba;

c) nazwy roślin uprawnych, np. ovăz ‘owies’ < scs. ovьsъ, mac ‘mak’ < cs. makъ, măslină ‘oliwka’ < scs. maslina, molotru ‘koper’ < cs. molotrь, orez ‘ryż’ < bg. oriz, praz

‘por’ < bg. praz;

d) nazwy roślin polnych i leśnych, np. crin ‘lilia’ < scs. krinъ, bujor < bg., srb. božur

‘piwonia’, rogoz ‘sitowiec’ < scs. rogozъ, buruiană ‘chwast, ziele’ < bg. buren, srb. burjan;

e) nazwy terenów rolnych, np. ogor ‘ugór’ < bg. ugar, ţelină ‘ugór’ < cs. cěli(z)na, grădină ‘ogród’ < bg., srb. gradina;

f) nazwy dotyczące ukształtowania terenu, np. peştera ‘jaskinia’ < bg. peštera, poiană

‘polana’ < por. cs. poljana, podgorie ‘podgórze’ < scs. podъgorije, cremene ‘krzemień’ <

por. bg. kremen, iezer ‘jezioro’ < por. bg. ezero²²⁹.

228 Wszystkie znaczenia rumuńskie podaję w oparciu o DLR, DEX, Słownik rumuńsko-polski red. J.

Reychman, Warszawa 1970; H. Mirska-Lasota, J. Porawska, Wielki słownik rumuńsko-polski, Kraków 2009; Rečnik na bъlgarski ezik, Sofia 1977-2000; Podręczny słownik bułgarsko-polski, Warszawa 1987.

Pośród zapożyczeń tego typu należy zwrócić uwagę na nazwy przedmiotów, które w ciągu swego istnienia zmieniły się, odbiegając wyglądem od prototypów sprzed kilkuset lat. Zjawisko ewolucji pasywnej dotyczy w języku rumuńskim głównie przedmiotów i narzędzi należących do materialnego otoczenia człowieka.

a) nazwy narzędzi rolniczych i ich części, np. plug ‘pług’, por. bg., srb. plug; greblă

‘grabie’, por. bg. greblo; rariţă ‘pług’, por. bg. ralica; teasc ‘prasa, tłocznia’, por. cs. těskъ, srb. tijesak;

b) nazwy środków transportu i ich części, np. sanie ‘sanie’, por. bg. sani; teleagă

‘dwukółka’, por. cs. tělega, bg. taliga; tânjală ‘dyszel’, por. bg. teglič; osie ‘oś kół’, por. bg., srb. os;

c) nazwy przedmiotów użytku domowego i gospodarskiego, np. topor ‘siekiera’, por.

bg. topor; teslă ‘cieślica’, por. bg. tesla; sfredel ‘świder’, por. cs. svrъdьlъ, bg. svredel; nicovală

‘kowadło’, scs. nakovalo; sită ‘sito’, por. bg. sita; blid ‘talerz, półmisek’, por. scs. blijudъ, bg., srb. bljudo; pernă ‘poduszka’, por. bg. pernica; ploscă ‘bukłak, manierka’, por. bg.

ploska; leasă ‘plecionka’, por. bg. lesa; cană ‘dzban’, por. bg. kana;

d) nazwy zabudowań gospodarskich i ich części, np. grajd ‘stajnia, obora’, por. bg.

gražd; iesle ‘żłób’, por. scs. ěsli; temnic ‘ziemianka’, por. stbg. temnikъ; topilă ‘roszarnia’, por. bg., srb. topilo.

Stosunkowo niewiele zapożyczonych czasowników zachowało w języku rumuńskim tylko jedno znaczenie, ponieważ z reguły mają one znacznie szerszy zasięg semantyczny.

Czasowniki monosemantyczne należą zazwyczaj do grupy czasowników „technicznych”, są to głównie:

a) czasowniki odnoszące się do prac rolniczych, np. a plivi ‘plewić’, por. bg. plevjam; a îmblăti ‘mleć’, por. bg. mlatja;

b) czasowniki nazywające „procesy techniczne”, np. a suci ‘splatać’, por. bg. suča; a toci ‘ostrzyć’, por. bg. točam; băli ‘obdzierać ze skóry’, por. bg. belja; a căli ‘schładzać żelazo’, por. bg. kalja; a prăji ‘smażyć’, por. bg. praža;

229 Współcześnie rum. iezer zawęziło swoje znaczenie i oznacza ‘górskie, głębokie jezioro’ (DEX, s. 473), natomiast w XVII-XVII wieku oznaczało ogólnie ‘jezioro’ (DLR, II/1, s. 460).

c) czasowniki odnoszące się do cech charakteru, stanów duchowych, np. a leni

‘próżnować’, por. scs. lěniti sę; a boli ‘chorować’, por. scs. bolěti, srb. bolovati.

Szczególnym przypadkiem zapożyczeń monosemantycznych w języku rumuńskim są wyrazy należące do kręgu słownictwa o charakterze religijno-eklezjastycznym. Spora część słownictwa tego typu weszła do języka rumuńskiego drogą książkową, nie zyskując nigdy powszechnego użycia w języku²³⁰, jednak nie dotyczy to całego, bogatego nazewnictwa odnoszącego się do praktyk religijnych, liturgii, czy też hierarchii kościelnej, które zostało przejęte za sprawą wspólnego ze słowiańszczyzną wyznania prawosławnego. Wysoki stopień wyspecjalizowania terminologii religijnej spowodował, że przeważająca część tych wyrazów posiada tylko jedno, konkretne znaczenie, aczkolwiek nie należą do rzadkości sytuacje, w których terminy religijne wyszły poza wąski krąg słownictwa kościelnego, rozszerzając z czasem znaczenie, a także obszar zastosowania²³¹.

a) terminologia eklezjastyczna, np. anafora ‘hostia’ < scs. anafora, blagoiavlenie

‘opbjawienie Pańskie’ < scs. blagoěvlenije, heruvim ‘cherubin’ < scs. heruvimъ, otpust

‘odpust’ < scs. otъpustъ ‘id.’, propovedi ‘głosić’ < scs. propovědati;

b) terminologia związana z obiektami kultu religijnego, księgami kościelnymi, odzieżą liturgiczną, np. aer ‘woal do przykrywania naczyń liturgicznych’ < scs. aerъ, jărtăvnic ‘ołtarz’ < scs. žrъtvьnikъ, podnojie ‘podnóżek, klęcznik’ < scs. podъnožije, obrezui ‘obrzezać’ < scs. obrězati, orar ‘stuła’ < cs. orarь, ocenaş ‘modlitwa Ojcze Nasz’

< scs. otьče našь;

c) terminologia związana z organizacją kościoła i hierarchią kościelną, np.

arhiepiscop ‘metropolita’ < scs. arhiepiskopъ, ctitor ‘funadator cerkwi lub klasztoru’ <

scs. ktitorъ, metoc ‘nieruchomość zakonna’ < scs. metochъ.

Zapożyczenia polisemantyczne.

Bardzo duża grupa zapożyczeń słowiańskich przejęła więcej niż jedno znaczenie danego wyrazu. Wynika to z długotrwałego kontaktu populacji rumuńskiej z ludnością słowiańską nie tylko w okresie bilingwizmu słowiańsko-rumuńskiego, ale także w

230 por. rozdz. Slawizmy s. 101, Kalki językowe s. 103.

231 G. Mihăilă, op. cit., s. 145; I. Gheţie, Istoria limbii române literare, Bucureşti 1978, s. 198-200; M. Mitu, Du

"sacré" au "profabe" dans l’évolution sémantique (sur les slavonismes roumains) [w:] „Romanoslavica” 38, s. 25-36.

późniejszym okresie kontaktów na płaszczyźnie kulturalnej, religijnej i politycznej. Często zdarzały się sytuacje, w których język rumuński zapożyczał z wyrazu słowiańskiego tylko jedno znaczenie, podczas gdy w języku oryginalnym istniało ich więcej. Było to spowodowane szczególnymi okolicznościami zapożyczenia danego słownictwa, zależnymi od np. statusu społecznego, materialnego czy poziomu kulturalnego środowisk, które ów wyraz pożyczały. Niejednokrotnie znaczenie wyrazu w języku rumuńskim nie było podstawowym znaczeniem, które posiadał on w języku oryginalnym, np. rum. gârlă

‘odnoga rzeki’ < bg. gъrlo, którego podstawowym znaczeniem jest ‘gardło, szyja’, a dopiero w znaczeniu przenośnym używa się go jako ‘szyjka butelki’, czy ‘odnoga (gardło) rzeki’. Polisemantyzm wyrazów rumuńskich odpowiada najczęściej znaczeniu tych wyrazów w językach południowosłowiańskich (zwłaszcza w języku bułgarskim), a rzadziej pokrywa się ze znaczeniem w pozostałych językach słowiańskich, np. rum. = bg. vreme 1.

‘czas’, 2. ‘epoka’, 3. ‘pora’, 4. ‘pogoda’.

Zapożyczenia polisemantyczne można podzielić na:

a) wyrazy oryginalnie polisemantyczne o jednym, specyficznym znaczeniu w języku rumuńskim, np. polog ‘pokos’, por. bg. polog 1. ‘gniazdo ptaków hodowlanych’, 2.

‘jajko przynęta’, 3. ‘snop trawy, pokos’; deal ‘wzgórze’, por. bg. djal 1. ‘część’, 2. ‘wzgórze’, 3. ‘szczyt’; gârlă ‘strumień’, por. bg. gъrlo 1. ‘gardło’, 2. ‘szyja’, 3. przen. ‘szyjka butelki’, 4.

przen. ‘odnoga rzeki’;

b) wyrazy posiadające wszystkie lub kilka identycznych znaczeń (polisemia słowiańsko-rumuńska), np:

rzeczowniki: babă 1. ‘baba’, 2. ‘akuszerka’, por. bg., srb. baba ‘id.’; nevastă ^‘panna młoda, mężatka’, por. bg., srb. nevesta ‘id.’; duh 1. ‘duch’, 2. ‘umysł’, 3. przen. ‘dowcip’, por.

scs. duchъ 1. ‘duch, umysł’, 2. ‘oddech, tchnienie’, por. srb. duh 1. ‘duch’, 2. ‘umysł’, 3.

‘dowcip’; sărac 1. ‘sierota’, 2. ‘biedny’, 3. ‘owdowiały’, por. bg., srb. sirak 1. ‘sierota’, 2.

‘biedak’, w przypadku tego ostatniego przykładu rozszerzenie semantyczne przeniosło się na inne części mowy (tutaj z rzeczownika na przymiotnik);

przymiotniki: slab 1. ‘chudy’, 2. ‘słaby’, por. bg., srb. slab ‘id.’; slobod 1. ‘wolny’, 2.

‘niezamężny’, 3. ‘wyzwolony’, 4. ‘samodzielny’, por. bg. slobod, srb. slobodan; scump ^1.

‘cenny’, 2. ‘drogi’, 3. ‘skąpy’, por. cs. skąpъ, bg. skъp, srb. skup ‘id.’; bogat 1. ‘bogaty’, 2.

‘liczny, obfity’, por. bg., srb. bogat ‘id.’; prost 1. ‘prostoduszny’, 2. ‘zwykły’, 3. ‘lichy’, 4.

‘prosty’, 5. ‘głupi’, por. bg. prost ‘id.’, scs prostъ ‘id.’;

czasowniki: a (se) trudi 1. ‘trudzić się’, 2. ‘cierpieć’, por. scs. truditi (sę) ‘id.’; a lipi ^1.

‘lepić’, 2. ‘przyczepić’, por. bg. lepja ‘id.’, srb. lepiti ‘id.’, a topi 1. ‘topić’, 2. przen. ‘słabnąć’, 3. ‘zatracać się’, 4. ‘przepaść’, por. srb. topiti ‘id.’, bg. topja 1. ‘moczyć’, 2. ‘topić’, 3.

‘słabnąć’, cs. topiti sę ‘podgrzewać’;