III. Rumuńskie kontakty językowe na tle wydarzeń historycznych 90
3.1. Chronologia zapożyczeń słowiańskich w języku rumuńskim 133
Najstarsza warstwa zapożyczeń południowo-wschodniosłowiańskich.
Począwszy od VI wieku, w okresie migracji Słowian przez terytoria karpacko-dunajskie w kierunku Półwyspu Bałkańskiego, rozpoczyna się era kontaktów lingwistycznych pomiędzy zromanizowaną ludnością zamieszkującą te obszary a ludnością słowiańską.
Większość Słowian, na przestrzeni VI-VII wieku powędrowała dalej, na południe od Dunaju, asymilując się z ludnością protobułgarską i dając w ten sposób początek nacji bułgarskiej. Część pozostała jednak w Dacji – dlatego też często nazywani są "Słowianami dackimi" – ulegając stopniowej asymilacji w wyniku długotrwałego bilingwizmu134. Słowianie, którzy osiedli na terytoriach rumuńskich, pozostawili po sobie najstarsze zapożyczenia słowiańskie, które zawierają cechy właściwe idiomowi135 południowo-wschodniosłowiańskiemu, nazwanemu w rum. limba slavă veche136 lub rzadziej bulgară
132 Naturalną drogą rzeczy jest jest dotarcie do punktu, kiedy to język cerkiewnosłowiański zostaje całkowicie wyparty i zapomniany przez Rumunów oraz wyniesienie języka rumuńskiego do rangi języka kościelnego, oficjalnego i literackiego Rumunów. Ten punkt został wypełniony całkowicie dopiero w XIX wieku. Dosoftei, Psaltirea, red. I. Bianu, Bucureşti 1887, s. V; por. P.P. Panaitescu, op. cit., s. 220.
133 Referuję na podstawie G. Mihăilă Studii de lexicologie şi istorie a lingvisticii româneşti, Bucureşti 1973, s. 9-26.
134 Uważa się, że pod koniec VII wieku język rumuński był już niezależnie (od pozostałych języków romańskich) uformowanym językiem, ponieważ elementy słowiańskie, które przenikały w początkowym okresie kontaktów rumuńsko-słowiańskich do języka rumuńskiego nie naruszyły jego struktury gramatycznej; por. D.Macrea, Probleme ale structurii şi evoluţiei limbii române, s. 104.
135 Użyty tutaj termin idiom, nie odnosi się do polskiej definicji językoznawczej (por. Encyklopedia językoznastwa ogólnego, Wrocław 1999, s. 244), ale do rumuńskiej definicji jako "jednostki lingwistycznej - języka, dialektu lub narzecza" (DEX, s. 471).
136 Według terminologii rumuńskiej, slava veche (lub paleosalvă, veche slavă bisericească) odpowiada językowi staro-cerkiewno-słowiańskiemu i jest językiem pisanym tekstów kanonicznych w X-XI w., termin rum.
slavonă jest językiem późniejszych redakcji cerkiewnosłowiańskich, zob. s. 6, s. 14.
veche137, a poświadczonemu w piśmiennictwie w X-XI w. Kontakty ze Słowianami miały miejsce również w późniejszych wiekach, co miało bilateralne skutki w kontaktach językowych: z jednej strony była to ekspansja pewnej części populacji rumuńskiej – zwłaszcza pasterzy, którzy wzbogacili języki sąsiadów głównie o słownictwo pasterskie; z drugiej zaś strony do języka rumuńskiego przenikały wyrazy z sąsiednich języków słowiańskich, zarówno drogą przekazu ustnego jak i piśmiennego (najpierw z cerkiewszczyzny redakcji średniobułgarskiej, potem serbskiej, rusko-ukraińskiej, oraz języka polskiego i rosyjskiego).
Według Gheorghe Mihăilă większość zapożyczeń słowiańskich przeniknęło do języka rumuńskiego w okresie najstarszych kontaktów rumuńsko-słowiańskich, czyli do czasu pełnej asymilacji „Słowian dackich”. Początek tego zjawiska datuje się na VI-VII wiek, jednak zapożyczenia z tego okresu są bardzo nieliczne, o ile w ogóle można tu mówić o poświadczonych wyrazach138. Podobnego zdania jest Alexandru Rosetti datując okres pierwszych zapożyczeń słowiańskich na VII i VIII wiek139. Jednak te tezy, oparte głównie na dowodach historycznych, przy braku dowodów lingwistycznych, nie wydają się wystarczająco przekonujące. Najsłuszniejsze, co do umiejscowienia w czasie pierwszych pożyczek słowiańskich, wydają się argumenty I. Pătruţa. Uważa on, że pierwsze zapożyczenia pojawiły się dopiero nie wcześniej niż w IX wieku. Najstarsza warstwa elementów słowiańskich w języku rumuńskim ma charakter bułgarski oraz cechy fonetyczne specyficzne dla języka bułgarskiego po VIII wieku140. Z punktu widzenia historii języka słowiańskigo (slavă veche), którym posługiwali się osiadli w Dacji Słowianie, górną granicą tej epoki może być okres głębokich przemian fonetycznych, które zapoczątkowują przejście do epoki języka średniobułgarskiego. Zbiega się ona zatem z zakończeniem okresu bilingwizmu słowiańsko-rumuńskiego, czyli asymilacją Słowian przez populację rumuńską, co miało miejsce na przełomie XI i XII wieku.
137 Termin veche bulgară nie jest jednk równoznaczny z terminem veche slavă, który reprezentuje jedynie dialekt soluński, zaś określenie starobułgarski jest znacznie szersze w aspekcie geograficznym (ILR, s. 300).
138 chodzi tu o rum. şchei por. G. Mihăilă, op.cit. s. 16 .
139 ILR, s. 289.
140 I. Pătruţ, Cu privire la limba română comună, „Cercetări de lingvistică”, 2, Cluj 1969, s. 209 (cytuję za: H.
Misterski Recepcja polsich zapożyczeń leksykalnych w dokumentach słowiańsko-mołdawskich, Poznań 1976).
Słownictwo potoczne zapożyczone z języków słowiańskich. Na początku XII wieku, w języku rumuńskim zaczyna pojawiać się nowa seria zapożyczeń słowiańskich - wyrazów potocznych, które dostały się do języka rumuńskiego drogą przekazu ustnego.
Pochodzą one przede wszystkim z języka bułgarskiego (zwłaszcza na terytoriach Muntenii i Oltenii). Natomiast po XII wieku zaczynają przenikać do rumuńskiego kolejne zapożyczenia – z języka ukraińskiego (w północno-wschodniej części kraju – głównie w Mołdawii), a od XV wieku, w Banacie – na obszarach sąsiadujących z Serbią – pojawia się słownictwo serbskiego pochodzenia.
Zapożyczenia słowiańskie będące wynikiem kontaktów kulturowo-piśmienniczych. Nowa fala słownictwa słowiańskiego, związana z szeroko pojętą terminologią kulturową i religijną, jest związana z pojawieniem się pisma słowiańskiego na terenach rumuńskich, czyli z X-XI wiekiem141. W X wieku za pośrednictwem słowiańskim język rumuński stopniowo jest wzbogacany terminologią liturgiczną związaną z organizacją kościołą, hierarchią kościelną, kalendarzem, świętami etc., zapożyczoną przez Słowian z języka greckiego. Proces ten trwa do XIV wieku kiedy to terminologia kościelnej hierarchii ma ugruntowaną i poświadczoną poprzez dokumenty pozycję142. Najbogatszy okres pod względem zapożyczeń przypada na czasy tzw. slawizmu kulturowego (slavonism cultural) między XIV a XVI wiekim oraz pierwszych tłumaczeń na język rumuński w XVI i XVII wieku. Równocześnie, od XV wieku zaczynają się pojawiać zapożyczenia cerkiewnosłowiańskie redakcji serbskiej na terenach wołoskich (Ţara Românească), zaś w XVI wieku do Mołdawii zaczyna napływać słownictwo słowiańskie redakcji rusko-ukraińskiej. Epoka zapożyczeń polskich rozpoczyna się pod koniec XIV wieku. Pojawiają się one już w pierwszych dokumentach słowiańsko-rumuńskich i zjawisko to trwa do początków wieku XVIII. Ostatnią fazą zapożyczeń słowiańskich jest słownictwo rosyjskie (velicoruse), które przenika do języka rumuńskiego począwszy od
141 G. Mihăilă precyzuje: zapożyczenia cerkiewne średniobułgarskie, które przenikają (do języka rumuńskiego) począwszy od X-XI wieku, od momentu pojawienia się na terenach naszego kraju piśmiennictwa cerkiewnosłowiańskiego redakcji średniobułgarskiej. Nie wydaje się to jednak możliwe w świetle ustaleń okresu powstawania tekstów cerkiewnosłowiańskich redakcji bułgarskich – na terenie bułgarsko-macedońskim piśmiennictwo cs.
rozwija się od XII w. (czemu sprzyja odrodzone w 1187 r. drugie cesarstwo bułgarskie) aż do upadku cesarstwa w XIV w.; por. L. Moszyński op.cit., s. 300.
142 H. Mihăescu, Influenţa grecească asupra limbii române, Bucureşti 1966, s. 83-102.
XVIII wieku, zwłaszcza w pierwszych dekadach XIX w., zaś ostatnie zapożyczenia notowane są jeszcze w XX wieku.